Студенттердің оқу мотивациясын дамыту

ӘОК

ЖОО-ДАҒЫ БІЛІМАЛУШЫЛАРДЫҢ ОҚУ МОТИВАЦИЯСЫН ДАМЫТУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

Сабирова Жаңылсын Нұрмұханқызы

( жетекші, оқытушы, педагогика және психология кафедрасы, Х.Досмұхамедов атындағы АтМУ , Атырау қ, Қазақстан)

Байдәулетова Балауса Сердалықызы

(магистрант М001, , педагогика және психология кафедрасы, Х.Досмұхамедов атындағы АтМУ, Атырау қ , Қазақстан)

Аңдатпа: Бұл мақалада жоғарғы оқу орнында білім алуышлардың оқу барысындағы мотивациясы ұғымы қарастырылды. Және оқу мотивациясын дамытудың психологиялық аспектілері анығырақ көрсетілді. Себебі психологиялық аспектілер оқу мотивациясын дамытуда жетекші орын алады. Сондықтан жпсихологиялықт аспектілер бұл мақаланың негізгі ортасы.

Аннотация: В данной статье рассмотрено понятие мотивации обучающихся в процессе обучения в вузе. И психологическими аспектами развития учебной мотивации. Потому что психологические аспекты занимают ведущее место в развитии учебной мотивации. Так что жпсихологические аспекты являются основной средой для этой статьи.

Annatation: This article discusses the concept of motivation of students in the process of studying at the University. And psychological aspects of the development of educational motivation. Because psychological aspects take a leading place in the development of educational motivation. So the psychological aspects are the main medium for this article.

Тиімді оқыту жолы студенттердің уәждемесін түсінуінде жатыр. Студентті не нәрсеге жүгінетінін, оны іс-әрекетке итермелейтінін, оның іс-әрекетінің негізінде қандай себептер бар екенін біле отырып, басқарудың формалары мен әдістерінің тиімді жүйесін жасауға тырысуға болады. Мұны істеу үшін сіз белгілі бір мотивтердің қалай пайда болатынын немесе шақырылатынын, мотивтерді қалай және қандай жолдармен іске қосуға болатындығын білуіңіз керек [1].

"Мотивация" термині әртүрлі түсіндірулерге ие. Бір жағдайда ол мінез-құлықты қолдайтын және бағыттайтын факторлардың жиынтығы ретінде қарастырылады (Дж.Годфруа, К.Мадсен). Басқа жағдайда-мотивтердің жиынтығы ретінде (К.К. Платондар). Үшіншіден, дененің белсенділігін тудыратын және оның бағытын анықтайтын ынталандыру ретінде, яғни адамның мінез-құлқын бағыттайтын және қоздыратын факторлардың жиынтығы ретінде (П.М.Джейкобсон). Сонымен қатар, мотивация адамның белгілі бір іс-әрекетін психикалық реттеу процесі ретінде қарастырылады (М.Ш. Магомед-Эминов).

Осылайша, мотивация термині құбылыстардың екі тобын білдіреді:

1) мотивтердің жеке жүйесін құрайтын мотивтер немесе факторлар жиынтығы;

2) динамикалық білім, процесс, механизм, яғни белгілі бір адамның мотивтерін белсендіру үшін әрекеттер жүйесі.

Оқу мотивациясы-бұл оқу іс-әрекетіне кіретін мотивацияның жеке түрі. Оқу мотивациясы факторлар кешенімен анықталады:

- біріншіден, білім беру жүйесінің өзі, білім беру мекемесі;

- екіншіден, білім беру процесін ұйымдастыру;

- үшіншіден, білім алушының пәндік ерекшеліктері;

- төртіншіден, оқу пәнінің ерекшелігі [2].

Зерттеушілер мотивациялық бағыттардың студенттердің үлгерімімен оң байланысын анықтады. Оқу үлгерімімен ең тығыз байланысты процесс пен нәтижеге бағдар болды, ал "мұғалімнің бағалауына" аз назар аударылды.

Мотивацияны психологиялық зерттеу және оны қалыптастыру – бұл студенттің жеке басының тұтастығының мотивациялық саласын тәрбиелеудің бірдей процесінің екі жағы. Оқу мотивациясын зерттеу нақты деңгей мен мүмкін болатын перспективаларды, сондай-ақ оның әр оқушының дамуына тікелей әсер ету аймағын анықтау үшін қажет. Осыған байланысты кәсіби мотивация процесін зерттеу нәтижелері қоғамның әлеуметтік құрылымының өзара байланысының және студенттердің жаңа мақсаттары мен қажеттіліктерін қалыптастырудың жаңа процестерін көрсетті.

Әр студент үшін мотивацияның қалыптасу жолдары мен ерекшеліктері жеке және ерекше. Міндет-жалпы тәсілге сүйене отырып, оқушының кәсіби мотивациясының қалыптасуы күрделі, кейде қайшылықты жолдарды анықтау.

Мотив адамның "ішінде"," жеке " сипатқа ие, көптеген сыртқы ситуациялық және ішкі психологиялық факторларға, сондай-ақ онымен қатар туындайтын басқа мотивтердің әрекеттеріне байланысты.

Студенттерді оқуға ынталандыру процесі студенттің сабақ тақырыбы бойынша теориялық материалды және практикалық дағдыларды игеру қажеттілігін сезінуінен басталады. Студенттің келесі мінез-құлқы-бұл білім мен практикалық дағдыларды игеру бойынша іс-әрекеттерді орындау. Егер сабақта студент білімді игеріп, оларды тереңдету, дағдыларын жетілдіру қажеттілігін сезінсе, яғни ол өзінің қажеттілігін қанағаттандырса, онда ол мұндай әрекеттерді қайталайды.

Сабақта мотивация екі компоненттен тұрады.

Бұл мотивация, яғни ішкі мотивтерді студентте ояту, білімге деген құштарлық.

Мотивацияның екінші компоненті-ынталандыру.

Мысал келтірейік, егер сабақта студент қолын көтеріп, оқытушыдан тәуелсіз аудиториядан тыс жұмысты орындау үшін баяндама тақырыбын сұраса, онда бұл мотивация. Мұғалім студенттің оқуға деген ішкі ынтасын оята алды. "Бұл жағдайда" ынталандыру жұмыс істемейді, бірақ ішкі ынталандыру, сыртқы ынталандыру сияқты оқытуға енгізілмейді, оған жүктелмейді, бірақ оқыту әдісінің тікелей өнімі болып табылады" [3].

Оқу іс - әрекеті, ең алдымен, танымдық қажеттілік іс - әрекеттің тақырыбымен "сәйкес" болған кезде ішкі мотивпен негізделеді - жалпыланған әрекет режимін дамыту-және онда "анықталған" және сонымен бірге әр түрлі сыртқы мотивтер-өзін-өзі растау, бедел, міндет, қажеттілік, жетістік және т. б.

Егер мұғалім оқушыға өз бетінше жұмыс жасау туралы тапсырма берсе және ол сәтті орындалған жағдайда студент өте жақсы немесе жақсы баға алатындығын білдірсе, онда біз ынталандыру, тауарларды бөлу процесін көреміз, бұл жағдайда жақсы бағалау туралы уәде береміз.

Студенттерді ынталандырудың әлеуметтік-психологиялық әдістерін қолдану туралы айта отырып, ынталандыруды қолданудың сәттілігінің маңызды шарты мұғалім мен студенттер арасындағы қарым-қатынаста ашықтық пен сенімділік болып табылады: оларды сабақтың міндеттері туралы, алған білімдерін қайда қолдануға болатындығы туралы үнемі және нақты хабардар ету.практикалық сипаттағы іс-шаралар, студенттердің оқу жоспарын сәтті жүзеге асыруы. Бұл оқуға деген қызығушылықты, оқу кабинетінен тыс ақпаратқа деген қызығушылықты тудыруы керек. Ынталандырудың әлеуметтік-психологиялық әдістерінің көмегімен студенттердің ойлауы мен іс-әрекетін жандандыруға болады.

Ынталандыру оқушылардың назарын тақырыпқа аудару, олардың қызығушылығын, танымдық қызығушылығын ояту міндетін орындайды. Сонымен бірге студенттердің бойында оқу-жаттығуды жандандыратын міндет пен жауапкершілік сезімін дамыту қажет. Сабақтың басында тақырыпты оқу қажеттілігін қанағаттандыру, оның маңыздылығын, ерекше еместігін ашып қана қоймай, сонымен қатар сабақ барысында қолданылатын ынталандыру әдістерін, әсіресе оның екінші бөлігінде, табиғи шаршау пайда болған кезде және студенттер стрессті жеңілдететін, шамадан тыс жүктемелерге және белсенді түрде үйренуге деген ұмтылысқа мұқтаж болады.

Студенттердің оқу іс-әрекетінің мотивациясын қалыптастыру процесінде "оқу мақсаттары" және "оқу міндеттері" ұғымдарын ажырату керек. Оқу мақсаттары көбінесе сырттан беріледі. Олар студентке қатысты сыртқы болып табылатын әлеуметтік қажеттіліктер мен құндылықтарды көрсетеді. Оқу-жаттығудың мақсаттары студенттердің алдыңғы тәжірибесінде қалыптасқан жеке қажеттіліктер мен мақсаттармен анықталады. Оқыту мен оқудың мақсаттары жеке қажеттіліктер мен уәждер құрылымында, әлеуметтік қажеттіліктер мен құндылықтар жүйесінде абсолютті көбею рұқсат етілген жағдайда ғана сәйкес келуі мүмкін.

Мотивация мен ынталандырудан басқа, мотивацияның үшінші компоненті де бар-бұл саналы процедуралық мотивация. Бұл студенттердің орындалған жұмыстың пайдалылығын түсінуінде көрінеді. Студенттердің орындалатын жұмыстың маңыздылығы туралы психологиялық бейімделуі қажет.

Оқытушы оның рөлі студенттерге қажетті білімді беріп қана қоймай, олардың кәсіби дағдыларын дамытып қана қоймай, сонымен қатар оқыту іске, өзінің болашақ мамандығына деген қалаулы қатынасты насихаттау мен бекітудің маңызды құралы болып табылатынын түсінуі тиіс. Ол болашақ мамандарға ұйым өз қызметкерлерінен қандай мінез-құлықты күтетінін, қандай мінез-құлықты көтермелейтінін, күшейтетінін және құптайтынын түсіндіруі керек.

Сабақта студент пен оқытушы арасындағы тиімді кері байланыс маңызды. Мұғалім студенттердің іс-әрекетінің жағымды жақтарын атап көрсетіп, егер студент мақталған кезде " бұрын сәтсіз болған нәрсені жасауға тырысса, онда кері байланыс бар. Оқытудың теріс нәтижелерін жиі атап өту студенттердің сыни пікірлерге жауап беруді жиі тоқтатуына әкелуі мүмкін. Кері байланыс шынайы, дәл, егжей-тегжейлі және дереу жүзеге асырылуы маңызды. Егер студент дәл не істелгенін, неге бұлай болғанын, жағдайды қалай түзетуге болатындығын және сонымен бірге оның іс-әрекетінің жағымды жақтарын қозғауды ұмытпаса, мұндай кері байланыстың тиімділігі сөзсіз артады.

Білімді меңгерген студенттерді мұғалім үш бағытқа негізделген мотивациялық тапсырмалар қойса, ынталандыруы мүмкін. Бұл табандылық, адалдық, бағдар.

Табандылық-бұл іс-әрекеттің өте маңызды сипаты, өйткені көбінесе басталған жұмысқа деген қызығушылығын тез жоғалтатын адамдар бар. Егер олар іс-әрекеттің басында өте жақсы нәтижеге қол жеткізсе де, қызығушылықтың жоғалуы және табандылықтың болмауы олардың күш-жігерін азайтуға және өз рөлдерін өз мүмкіндіктерімен салыстырғанда едәуір төмен деңгейде орындауға аз күш салуға әкелуі мүмкін. Студент сабақтарда әртүрлі тәсілдермен жұмыс жасай алады. Біреуі сабақта не істеп жатқанына бей-жай қарамауы мүмкін, екіншісі бәрін жақсы істеуге, толықтай жұмыс істеуге, оқудан шықпауға, мүмкіндігінше жаңа нәрселерді үйренуге тырысуы мүмкін. Табандылықтың болмауы істі аяғына дейін жеткізуге теріс әсер етеді. Табандылық студенттің білімді игерудегі үлкен күш-жігерді жұмсауға қаншалықты негізделгеніне байланысты.

Оқу тапсырмаларын орындағанда, мұғалімнің барлық қажетті талаптарын ескере отырып, оқу тапсырмаларын жауапты орындауды білдіретін адалдық көптеген тапсырмалар үшін оларды сәтті орындаудың маңызды шарты болып табылады. Мұғалім мұны жақсы түсінуі керек және студенттерде ар-ожданын дамытатын ынталандыру жүйесін құруға тырысуы керек.

Студенттің іс-әрекетінің сипаттамасы ретінде бағдарлау белгілі бір әрекеттерді орындау арқылы не нәрсеге ұмтылатындығын көрсетеді.

Мұғалім көрнекті психиатр, невропатолог және психолог В. Н.Мящев адамның өмірінде қол жеткізген нәтижелері тек 20-30% – ы оның ақыл-ойына, ал 70-80% - ы оны белгілі бір жолмен өзін-өзі ұстауға итермелейтін себептерге байланысты екенін айтты.

Студенттердің мотивациясына әсер ететін факторларды анықтаймыз. Біріншіден, бұл мамандық таңдаудағы тәуелсіздік пен хабардарлық. Егер мұндай таңдау саналы болса, онда студент оқу нәтижелері үшін үлкен жауапкершілікті сезінеді. Екіншіден, бұл оқу нәтижелері үшін жазалар санының азаюы, көптеген жазалар ішкі мотивацияны әлсіретеді. Үшіншіден, оқу нәтижелері студент үшін маңызды болуы керек, оның қажеттіліктеріне, болашақ өмірлік перспективаларына сәйкес келуі керек.

Л.В.Ненастьеваның "ЖОО студенттерінің танымдық ынтасын қалыптастырудың педагогикалық шарттары" атты еңбегінде сипатталған зерттеулері қызықты [4]. Студенттерге бірнеше мәлімдемелер ұсынылды-жұптастырылған жауаптары бар сұрақтар. Екі жауаптың біреуін таңдау керек болды. Білім алуға бағытталу біз шартты түрде бөлген үш деңгеймен сипатталды: жоғары, орташа, төмен.

Зерттеу көрсеткендей, төмен деңгей білім алуға бағдарланудың төмен деңгейінің көрсеткіштерімен ерекшеленеді. Бұл деңгейдегі студенттер оқу іс-әрекетін басқа сабақтардан артық көреді, әрдайым практикалық сабаққа тәуелсіз тапсырмаларды адал орындай бермейді, олар ең алдымен бағалауға қызығушылық танытады, олар әлсіз жауаптарынан кейін білімдерін талдамайды. Олар оқу жылының басында оқуға қатты тартылады, мұғалім ұсынған қосымша әдебиеттерді оқымайды, мұндай студенттер үшін оқу қиын.

Орта деңгейдегі студенттер білімнің маңыздылығын түсінеді, бірақ олар көбінесе басқа істерге қызығушылық танытады, жаңа нәрселерді білуге деген ұмтылысы жеткіліксіз, кейде тәуелсіз тапсырмаларды орындамайды, бірақ қосымша әдебиеттерге қызығушылық танытады және әдетте қуанышпен оқиды.

Жоғары деңгейдегі студенттер білім алуға бағытталған үлкен дәрежедегі көрсеткіштердің басым болуымен ерекшеленеді. Студенттер осы деңгейде өте жоғары бағалайтынын білу, олардың үлкен мүмкіншілікпен көрінуге ұмтылу, жаңаны тануға, білімге ұмтылыс, талпыныс олқылықтардың орнын толтыру кемшіліктер, ой-өрісін кеңейту. Олар әр сабаққа нақты дайындалады, зерттелген материалды қайталауға көп уақыт бөледі, сабақтағы жауаптарын талдайды, оқу жылының басында оқуға оңай түседі, әрдайым қосымша әдебиеттерге үлкен қызығушылық танытады және қосымша әдебиеттердің барлық тізімін оқып, оқуға тырысады [5].

Студенттің танымдық қызығушылығын дамытпай, танымдық іс-әрекетін жандандыру қиын ғана емес, іс жүзінде мүмкін емес. Сондықтан оқу процесінде оқушылардың танымдық қызығушылығын жүйелі түрде ояту, дамыту және нығайту оқытудың маңызды мотиві ретінде, жеке тұлғаның тұрақты қасиеті ретінде және білім берудің, оның сапасын арттырудың қуатты құралы ретінде қажет.

Қорытындылар:

1) білім алушылардың танымдық белсенділігін дамыту оқытушы тарапынан оған оқыту әсеріне, сондай-ақ студенттің жеке тәжірибесіне байланысты болады;

2) танымдық белсенділік көзі болуы мүмкін:

- оқу материалының мазмұны,

- оқушылардың танымдық белсенділігін ұйымдастыру процесі ретінде әрекет ететін оқу процесі,

- студент пен оқытушы тұлғасының резервтері;

3) сабақта танымдық белсенділіктің көріну формалары:

- дербестік;

- жеке шығармашылық;

4) танымдық белсенділікті қалыптастыру шарттары:

- оқушылардың белсенді ойлау белсенділігіне барынша қолдау,

- оқу процесін оқушылардың оңтайлы даму деңгейінде жүргізу,

- оқытудың эмоционалды атмосферасы, оқу процесінің жағымды эмоционалды тонусы.

Оқу іс-әрекетінің тұрақты оң мотивациясын қалыптастыру үшін әр оқушының өзін оқу процесінің субъектісі ретінде сезінуі өте маңызды. Бұған оқу процесін ұйымдастырудың жеке-рөлдік формасы ықпал етуі мүмкін. Ұйымның осы формасында әр студент оқу процесінде белгілі бір рөл атқарады. Бұл студенттер үшін танылған құндылыққа ие болатын осы іс-әрекеттің мотивациясын қалыптастыруға ықпал етеді.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Андреева Ю.В. Педагогическая поддержка мотивации студентов на профессиональное саморазвитие. Образование и саморазвитие. – 2008. - № 4. – С.10-11.

2. Бурденюк Г. М. Управление самостоятельной учебной деятельностью при обучении иностранным языкам. - Кишинев: Штиинца, 1988. 133 с.

3. Габдреев Р.В., Смирнов А.В. Формирование мотивации учебно-познавательной деятельности студентов ВУЗа // Образование и саморазвитие. – 2008. – № 10. – С.227-233.

4. Ненестьева Л. В. Педагогические условия формирования познавательной мотивации студентов вуза. - М., 1992. 16 с

5. Лебедев О. Е. Формирование потребности в знаниях у учащихся /Лебедев О. Е. – Л.: Знание, 1973. 130 с.