омыртқалы омыртқасыз жануарлардың қозғалуы

1 слайд
Пән мұғалімі: Шәмейұлы Ерболат Сабақтың тақырыбы: 7.3B – қозғалыс Омыртақалылар мен омыртқасыздардың қозғалу мүшелерін салыстыру

1 слайд

2 слайд
Сергіту сәті ретінде би билеу:  https://www.youtube.com/watch?v=Vwa5zB MF_WU

2 слайд

3 слайд
Омыртқалы жануарлардың қозғалуы      Омыртқалылардың қозғалуын балықтан бастайық. Балық суда тіршілік ететінін білеміз, сондықтан оның су ішінде қозғалуын қамтамасыз ететін мүшелер мен мүшелер жүйесі жақсы жетілген. Балықтардың денесі суда жүзуге бейімделген. Бас жағы сүйірленіп, тұлғаға қарай дөңестеніп жуандайды, құйрығына қарай жіңішкереді. Құйрығы жүзбе қанатымен аяқталады. Денесі сүйекті қабыршақпен қапталған. Оның құйрық жүзбе қанатынан басқа бір жұп көкірек, бір жұп құрсақ жүзбе қанаты бар. Және құйрық бір не екі арқа мен бір құйрық асты аналь жүзбе қанаттары сыңар болып келген. Алға қарай жүзгенде құйрық жүзбе қанаты рөл атқарады. Балықтың суда күрделі қимылдар жасауда бұлшық еттері де көп көмектеседі. Көп балықтардың жүзуін реттейтін торсылдақтары бар. Торсылдақ кей балықтарда дыбыс толқынын күшейтетін резонатор, ал кей балықтарда дыбыс шығаратын мүше ретінде жұмыс жасайды.  

3 слайд

4 слайд
Балықтар Балықтардың суда тіршілік ететіні бәрімізге белгі сондықтан оның су ішінде қозғалу мүшелері мен мүшелер жүйесі жақсы жетілген. Балықтардың дене пішіні суда жүзуге ыңғайлы бас жағы сүйірлене бітіп, тұлғаға қарай дөңестеніп жуандайды, құйрығына қарай жіңішкереді. Екі бүйірі сәл қысыңқы болады, денесі сүйекті қабыршақпен қапталған. Әр қабыршақтың артқы жиегі алдыңғы жиегіне келесі қабыршақтың жиегіне жапсарласа орналасады. Балықта құйрық жүзбе қанаты, жұп көкірек қанаты, бір жұп құрсақ жүзбе қанаттары бар. Ал құйрық немесе екі арқа және бір құрсақ асты (аналь) жүзбе қанаттары болады. Сонымен қатар балықта жақсы қозғалуына әсер ететін торсылдақ болады. Торсылдақтың атқаратын қызметі су түбіне бату және су бетіне жеңіл көтерілу, балықтардың кейбір түрлерінде дыбыс толқынын күшейтетін резонатор, ал кейбір балықтарда дыбыс шығаратын мүше.

4 слайд

5 слайд
Қосмекенділер - құрлықта тіршілік етуге бейімделген алғашқы омыртқалы жануарлар осыған байланысты көптеген түрлерінде екі жұп аяғы бар, артқы аяқтары ұзын болады, сондықтан секіріп қозғалады. Аяқтары негізінен үш бөлімнен тұрады. Алдыңғы аяқта қар, білек, алақан сүйектерінен, артқы аяқта сан, сирақ, табан сүйектерінен тұрады. Алақаны төрт саусақты, табан бес саусақты.Қосмекенділер

5 слайд

6 слайд
Қосмекенділер  Қосмекенділер – құрлықта тіршілік етуге бейімделген алғашқы омыртқалылар. Сондықтан олардың екі жұп аяғы бар, артқы аяқтары ұзын болады. Қосмекенділер сияқты өмірлері жартылай сумен байланысты түрлерде саусақтарының арасында терілі жүзбе жарғақ болады. Аяқтары үш бөлімнен тұрады.  Алдыңғысы – қар, білек, алақан. Алақанда төрт саусақ.  Артқы аяғы – сан, сирақ, табаннан тұрады. Табанында бес саусақ. Алдыңғы аяқта – тоқпан жілік, кәрі жілік, алақан, саусақ сүйектері болса, артқы аяқта ортан жілік, табан сүйектері бар. Бұлар өзара буын арқылы омыртқа жотасымен байланысады.  Қосмекенділер мен жорғалаушылардың тірек-қимыл жүйесі ұқсас, қозғалысына байланысты әр түрдің өзіне тән ерекшелігі бар. Мысалы: кесірткенің аяқтары денесін жоғары көтере алмайды, себебі аяқтары қысқа, сондықтан, қозғалуына құйрықтары көмектеседі. Ал жыландардың аяқтары жоқ

6 слайд

7 слайд
Балықтардың қанайналымы

7 слайд

8 слайд
Құстардың алдыңғы аяқтары қанатқа айналған. Қанаттың қалақшасын түзетін ұзын қауырсындар - қанатты қағушы қауырсындар деп аталады. Қанаттың үстіндегі ірі қағушы қауырсындар денені ауада ұстайтын қалықтау бетін құрайды. Құйрықтағы ірі қауырсындар құстың ұшу бағытын өзгертуге және қонған кезде ұшуды баяулатуға жәрдемдесетін бағыттаушы қауырсындар. Құстың беломыртқалары сегізкөз бен құйрықтың алдыңғы омыртқалары бірігіп жамбас сүйектері тұтасып қозғалмайтындай болып байланысады. Оларда дене артқы аяқтарға берік мықты тірек болып табылады. Сүтқоректілердің тірек қимыл жүйесінің құрылысы қосмекенділер мен жорғалаушыларға ұқсас. Әрине әр түрдің қозғалуы соған байланысты тірек - қимыл жүйесінің өзіне тән ерекшеліктері бар.    Құстар

8 слайд

9 слайд
Сүтқоректілер   Сүтқоректілердің қимыл жүйесі қосмекенділер мен жорғалаушыларға ұқсас, әр түрдің соған байланысты қозғалуында өзіне тән ееркшеліктері бар.

9 слайд

10 слайд
Құстар  Құстардың алдыңғы аяқтары қанатқа айналған. Қанаттың қалақшасын түзетін ұзын қауырсынды қанатты қауырсындар деп атаймыз.  Құйрықтағы ірі қауырсындар – құстың ұшу бағытын өзгертуге және қонған кезде ұшуды баяулатуға жәрдемдесетін бағыттаушы қауырсындар.  Құстардың беломыртқалары сегізкөз бен құйрықтың алдындағы омыртқалары бір-бірімен жамбас сүйектері мен қозғалмайтындай болып байланысқан. Олар денеге артқы аяқтарға берік, мықты тірек болып тұрады.

10 слайд

11 слайд
 ОМЫРТҚАСЫЗДАР (І nvertebrata) – жануарлар әлеміндегі ең үлкен топ. Бұлардың омыртқасы болмайды. О-дың қай кезде пайда болғаны туралы дәл дерек жоқ, бірақ қарапайымдылар кембрийге дейін, бір клеткалы организмдерден көпклеткалылардың осыдан 1 млрд. жыл бұрын пайда болғаны белгілі. Жануарлар патшалығын бір жүйеге келтіруде Ж.Б. Ламарктың еңбегі зор. 

11 слайд

12 слайд
  Сол жағында оңға : кәдімгі жаңбыр құрт, апорректода ұзын, тұрбалы эйсения.

12 слайд

13 слайд
 Буылтық құрттар тұщы мен теңізде және жерде мекен етеді. Олардың құрылысы ; құрттардан да күрделі. Буылтық құрттардың денесі көптеген тықтардан тұрады және олардың қанайналым, жүйке жүі бастамасы бар, сондай-ақ денесін көптеген қыдаандар қаптайды. Басқа құрттар тәрізді буылтық құрттар жағдайларының әсерінен табиғи сұрыптау және жұмыр қүрттардан шыққан. Сыртқы дене пішінінде ұқсастық болмағанмен де былқылдакденелілердің ұрығы дами бастаған кезде көпқылтанды құрт-тардың дернәсіліне өте ұқсас болады. Былқылдакденелілер тұщы суларда, теңізде және құрлықта мекендейді. Буынаяқтылардың арғы тегі қарапайым құрылысты теңіз буылтық құрты деп есептеледі. Ал буылтық құрттар мен буынаяқтылардың аралық формасы — трилобиттер. Трилобиттер бастапқы кембрий кезеңінен белгілі, денесінің әрбір буылтығында бунақталған екі аяғы болады.

13 слайд

14 слайд

14 слайд

15 слайд

15 слайд

16 слайд
Қанқа түрлері Гидростатикалық қанқа Жұмсақ денелі жануарлар, құрсақ бөліміндегі сұйықтық бұлшықеттерге қысым жасайды, бұдан жиырылады. Молюскалар, буылтық құрттар. Экзоқанқа Хитиннен тұрады (сыртқы) Пластинкалар қосылатын жерде, өзгеріссіз, бұдан қозғалысты қамтамасыз етеді. Қызметтері: қорғаныс, тірек, ағзадағы сусыз қалмауын қамтамасыз етеді. Эндоскелет: Тірі жасушалардан тұрады (сүйек, шеміршек, сіңір) өсе алады. Сүйектер органикалық және минералды заттардан тұрады, беріктік қызметін атқарады. Сүйектердің байланысы: қозғалмалы және қозғалмалы емес.

16 слайд

17 слайд
Қандай қанқа топтарын білесіндер? Тапсырма: Қанқа типіне байланысты жануарларды топтастырыңыз

17 слайд

18 слайд
Қандай қанқа типтерін білесіңдер? Тапсырма: Қанқа типіне байланысты жануарларды топтастырыңызӨзіңді тексер!

18 слайд

19 слайд
 «Кім жылдам»    1. Қозғалудың жануар өмірінде қандай маңызы бар? Гидра қалай қозғалады? 2. Қанның құрамына қандай заттар кіреді?  Қан ағзада қандай қызмет атқарады? 1. Лейкоциттердің эритроциттерден айырмашылығы қандай? 2. Эритроциттер қандай мүшелерде түзіледі? 3. Жасанды иммунитет және табиғи иммунитет дегеніміз не? 4. Гемоглабиннің ағза тіршілігі үшін қандай маңызы бар? 5. Шаянтектестердің зәр шығару мүшесі қалай аталады? 6. Балықтардың негізгі тыныс алу мүшесі қалай аталады және ол оттегінің қандай түрімен тыныс алады? 7. Құстарда қосарлы тыныс алудың қандай маңызы бар? 8. Ағзада тыныс алу қандай процесс және 1 минутта қанша рет тыныс алады? 9. Күйіс қайтаратын жануарлардың қарны неше бөлімді? 10. Сүтқоректілерде қандай тістер болады?

19 слайд

20 слайд
Қоршаған ортамен байланыс  Қоршаған орта  – адамзат қоғамы өмір сүретін табиғи және  антропогендік орта ; адамдар мен олардың шаруашылығына бірлесе және тікелей әсер ететін  биоталық ,  абиоталық  және  антропогендік  орталардың жиынтығы; адамдар, жануарлар немесе объектілер тіршілік ететін немесе әрекет ететін орта немесе контекст.

20 слайд

21 слайд
Биологиялық диктант  Гидраның қозғалуын.....маңызд ы рол атқарады, жиырылғыш.......бар  ......гидраның денесі жиырылады.  Сақиналы ......... жиырылғанда құрт денесі жиырылады.  Өзен шаянының денесі .........тұрады.  Кальмар, сегізаяқ, каракатица ......... тәсілмен қозғалады.  Шұбалшаңның денесі ұзарып жіңішкер уі мен қысқарып жуандануы.......... байланысты.  Қимыл -қозғалыстың түрлері.....  Көбелектер, қоңыздар, инеліктер ......... арқылы қозғалады.  Қозғалуға........ұлпасының........жасушасы қатысады.  Жасушалардың әр қайсысының түбінде........  ........талшық бар

21 слайд