#1 слайд
Орындаған: Алиева Л.М. Тексерген: Сарышова К.С. ҚОРҚЫТ АТА АТЫНДАҒЫ ҚЫЗЫЛОРДА УНИВЕРСИТЕТІ Тіл білімі және когнитивті ғылымдар

1 слайд

#2 слайд
психолингвистика нейролингвистика социолингвистика лингвомәдениеттану Когнитивті лингвистика паралингвистика этнолингвистика Тіл білімінің бағыттары

2 слайд

#3 слайд
■Тіл біліміндегі жаңа ғылыми бағыттардың қайнар көзі, шығу арнасы Еуропада ХХ ғасырдың 70-жылдары В.Гумьболдтың линго-философиялық тұжырымдамаларынан, ал Америкада Ф.Боас, Э.Сепир, Б.Л.Уорфтардың көзқарастарынан бастау алады. ■Ресейлік филологиялық және тілтанымдық дәстүрді жалғастырушы Н.И.Толстой, Н.Топоров,В.В.Иванов, В.А.Аврорин, В.Н.Телия, В.В.Воробьев, А.Вежбицкая, Е.М.Верещагин,В.Г.Костоморов, Ю.С.Степанов, А.Д.Арутюнова, В.Маслова т.б ғалымдардың зерттеулерінде ақиқат шындық болмыс, халық тарихы, тіл құрылымының танымдық астарымен,таңбалық сипатымен, тілдік бірліктердің ұлттық-мәдени семантикасымен тығыз байланыста сарапталады. Когнитивті лингвистика

3 слайд

#4 слайд
■«Когнитивті грамматика» термині 1975 ж. Дж.Лакофф пен Г.Томпсонның «Когнитивтік грамматиканы ұсынамыз» атты мақаласында қолданылған. 1990 ж. орта шеніңде Еуропада алғаш рет когнитивті лингвистика оқулықтары шыға бастады. Ф.Унгерер мен Х.И Шмидтің «Когнитивті грамматикаға кіріспе», (1996 ж), Б. Хайне «Грамматиканың когнитивті негіздері» (1997 ж.). Орыс тіл білімінде когнитивті грамматика ұғымы В.И Герасимованың (1985 ж) мақаласында беріледі. ■1995ж. «Язык и интеллект» аударма жинағы басылып шықты. Орыс тіл білімінде когнитивті лингвистикаға өзіндік үлес қосқан ғалымдар, зерттеушілер Н.Д Арутюнова, Е.С. Кубрякова, Ю.С. Степанов болды. Когнитивті лингвистиканың зерттелу тарихы

4 слайд

#5 слайд
Когнитивтік лингвистикаға қатысты ғалымдардың пікірлері, тұжырымдар Американдық белгілі лингвист Н. Хомский: «Когнитивтік төнкеріс ақыл-ой мен мидың жағдайын, олардың адамның когнитивті болмысына: танымына, біліміне, ұғымына, түсінігі мен сеніміне қалай ықпал ете алатынын зерттейді» деп жазды. Адамның білімі мен түрлі ақпараттарды қабылдауына қатысты процесс когнитивтік немесе когниция деп аталады.

5 слайд

#6 слайд
■«Адамның ойлау қабілеті тек тілдік базада көрінді» дейді В. Фон Гумбольдт. Оның пікірінше, тіл – адамзаттың бүтін болмысы мен танымына енетін адами рухтың негізгі қызметі ■Ғалымның лингвистика ғылымындағы бұл концепциясы бүгінгі таңда антропоцентристік бағытта зерттеу жасаушылардың тарапынан кең қолдау табуда. Демек ішкі форма В.Гумбольдттың пайымдауынша - ойлау материясының элементтерін белгілі бір тілдің онтологиясына сай ұйымдастыру тәсілі, құрылымдық жүйесі.

6 слайд

#7 слайд
■А.Маслова когнитивтік лингвистика нәтижеге жету үшін оның міндеттеріне ғаламды тану, ғалам туралы ақпарат алу, қайта өңдеу, білімді концептілеу, концептілер жүйесін суреттеу, ғаламның тілдік бейнесі мәселелерін жатқызады ■Е.С.Кубрякова “Когнитивті лингвистика - лингвистиканың бағыты, және бұл бағыттың ортасында тіл - ортақ когнитивті механизмдер ретінде, когнитивті құрал - ақпаратты кодтау және өңдеуде маңызды рөл атқаратын белгілер жүйесі ретінде орналасқан Когнитивтік лингвистикаға қатысты ғалымдардың пікірлері, тұжырымдар

7 слайд

#8 слайд
Когнитивтік лингвистикаға қатысты ғалымдардың пікірлері, тұжырымдар Зерттеуші С.Г.Воркачаевтың тіл мен таным, тіл мен ойлау мәселесі жөнінде мынадай пікірі бар: «Тіл мен таным процестерінің арақатынасын көрсету тіл қолданысының когнитивтік жүйесіне сүйенеді. Тіл мен ойлаудың, тіл мен танымның арақатысы адам баласының интелектуалды өмірінде құндылықтар қаншалықты рөл атқаратынын белгілеп береді. Тіл мен таным арақатысын сипаттайтын ұғымдар белгілі бір құрылымға түседі»

8 слайд

#9 слайд

9 слайд

#10 слайд
Қазақ когнитивті лингвистика саласында ерең еңбек еткендердің ішінде А. Байтұрсынов, К. Жұбанов, С. Аманжолова, Е.Н. Жанпейісова, Р. Сыздық, А. Ислам, М.М. Копыленко, Э.Д. Сүлейменова, С.С.Құнанбаева және т.б. бар. А.Байтұсынов «Тіл құрал» атты еңбегінде «Тіл – адамның адамдық белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі...» дей келе, «Тіл – құрал» деген қандай жат көрінсе, ішкі мазмұны да бастапқыда жат көрінер, өйткені бұл – қазақта бұрын болмаған жаңа зат деген пікірін тіл – ойлау – таным – мәдениет арасындағы байланыс мәселесіне қатысты ой тұжырымдарының бастамасы деуге болады.

10 слайд

#11 слайд
Қазақ тілі білімінде когнитивті лингвистикаға қатысты зерттеулер соңғы 15 жылда ғана қолға алына бастады. Қазақ тіл біліміндегі когнитивті лингвистикаға үлкен үлес қосқандардың қатарында Қ. Жаманбаева да бар. Ол “Тіл қолданысының когнитивті негіздері” атты монографиясында тілдік сананың құрылымын анықтап, гештальт теориясы жайлы жазған. Сонымен қатар, когнитивтік құрылымның концептуалды көрінісін, күрделі жүйе тудыру ерекшеліктерін айқындаған. А. Ислам өзінің еңбектерінде когнитивті лингвистикадағы “тілдік тұлға” мәселеллері жайлы сөз қозғайды. Профессор Э.Д. Сүлейменова тілдік таңбаның мағыналық-мазмұндық мәні арқылы ақиқат дүниені тану жағын қарастырса, Н.Ж. Жарқынбекова адамзаттың этноментальді дүниесінің тіл арқылы берілуін көрсетеді. Ж. Манкеева өзінің “Қазақ тілін зерттеудің когнитивті негіздері” атты мақаласында когнитивті лингвистикада тілдің бейнелеуіштік қызметінің зор екендігін көрсетіп, ұстанымдарын айқындаған.

11 слайд

#12 слайд
Когнитивті лингвистика – тіл білімінің жаңа бағыттарының бірі антропоцентристік парадигманың қатарына жататын тоғыспалы ғылым саласы. Когнитивтік лингвистика тілдің танымдық табиғи болмысын зерттейтін ғылым. Когнитивтік лингвистиканың негізгі кұралдары: есте сақтау бірліктері - таным, гештальт теориясы, тілдік сана және т.б. Когнитивтік лингвистика дүние бейнесін сипаттауға бағытталады. Когнитивтік лингвистиканың негізгі әдістері: тілді меңгеруден бұрын адам ойында қалыптасқан әлем туралы ақпарат жинау; бұл деректерді бірыңғай жүйеге топтастыру; адамның ақыл-ойында әлемді анықтау; осы әлемнің көрінісін тиісті тілде көрсету болып табылады.

12 слайд

#13 слайд
Когнитивті лингвистиканың мақсаты - әлемді қабылдау, категориялау, жіктеу, түсіну процесстері қалай жүзеге асатынын және білім қалай жинақталатынын, ақпараттың әртүрлі қызметтерін қандай жүйелер қамтамасыз ететінін анықтау

13 слайд

#14 слайд

14 слайд

#15 слайд
Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Жаманбаева Қ.Ә. Тіл қолданысының когнитивті негіздері: эмоция, символ, тілдік сана. - А., Ғылым, 1998. -140 б [14]. 2. Ислам А. Мифологияда көрініс тапқан дүниетанымдық құндылықтар // Конф жинағы, 56-60 бб [15]. 3. МанкееваЖ.А. Қазақ тілін зерттеудің когнитивті негіздері // Тілтаным, - А., 2004. 28 б

15 слайд

#16 слайд
Тапсырма 1-топ «Туған жер», «Білім» сөздеріне концептуалдық талдау 2-топ «Ақыл», «Әлем» сөздеріне концептуалдық талдау

16 слайд

#17 слайд
Кері байланыс «Құнды» «Қызықты» «Қиын»

17 слайд

#18 слайд
Назар салып тыңдағандарыңызға рахмет!

18 слайд