Қазақ тілі пәніне арналған грамматика ережелері

1 слайд
«Бастауыш сынып мұғалімдеріне қазақ тілі грамматикасын үйретудің тиімді жолдары» Құрастырушы: Жунусова Гаухар Мешитбаевна  «Өрлеу» педагогикалық қызметкерлердің біліктілік арттыру институты Инновациялық дамуды әдістемелік қамтамасыз ету бөлімі

1 слайд

2 слайд
АЛҒЫ СӨЗ  Бұл кесте топатамасы қазақ тілі грамматикасы материалдарын жүйелі жеткізуге мұғалімдер үшін әдістемелік бағытта жасақталып, бастауыш мектеп деңгейінде меңгерілетін грамматикалық құрылымдарды қайталауға, тиянақты меңгеруге мүмкіндік береді.   Міндеттері :  - тілдік материалды ( фонетика, лексика, грамматика) игертуді қамтамасыз ете отырып, мұғалімдердің тілдік-коммуникативтік білігі мен дағдыларын дамыту;  - тілдік дағдыларды əлеуметтік-тұрмыстық ортада дұрыс қолдана білуге, түрлі қарым-қатынас жағдаяттарында сөйлеу этикеттерін (диалект) қалыптастыру;  - грамматикалық нормаларды сақтаудың, мұғалімдерді тілдік материалдарды меңгертудің оңай әдіс- тәсілдеріне жаттықтыру,  .

2 слайд

3 слайд
СЕМИНАР БАҒДАРЛАМАСЫ М а з м ұ н ы 1 “ Маған оңай” дөңгелек үстел 2 Дыбыстар оның түрлері – шеберлік сынып сағаты 3 Кей әріптердің ерекшелігі 4 Сөз: Дара сөз Күрделі сөздер: Қос сөз, Біріккен сөз, Тіркескен сөз, Қысқарған сөз 5 Мәтін, оның түрлері: Суреттеу, пайымдау, әңгімелеу мәтіні 6 Қосымша: Жалғау, жұрнақтар (сөз тудырушы және түрлендіруші жұрнақтар) 7 Сөздердің септелуі (Жеті септіктегі 40 жалғау) 8 Сөздердің тәуелденуі, жіктелуі (Жақтар жіктеу есімдігінен жасалады) 9 Үндестік заңы: Буын және Дыбыс үндестігі 10 Сөйлем: Жай сөйлем, оның түрлері, Жалаң, жайылма сөйлем, Құрмалас сөйлем 11 Сөз тіркесі: Бағыныңқы, басыңқы сыңарлар және Етістікті тіркес пен Есімді тіркес 12 Сөйлем мүшелері, Тұрлаулы және тұрлаусыз сөйлем мүшелеріне талдау жолы 13 Сөз таптары: Зат есім, Сын есім, Сан есім, Есімдік 14 Етістік, оның шақтары, Үстеу, Шылау, Одағай 15 Қайталау

3 слайд

4 слайд
«Маған оңай» Мұғалім қазақ тілі сабағында нәтижелі түсіндіре алатын бір сабағы туралы айтып береді. Берілетін уақыт- 2 минут. Қатысушылар пікірі, толықтырулар, қабылдау.

4 слайд

5 слайд

5 слайд

6 слайд

6 слайд

7 слайд
КЕЙ ӘРІПТЕР МЕН ДЫБЫСТАР ЕРЕКШЕЛІГІ “ Ө” «Ұ», “Ү”, «Ғ» - Сөздің соңында жазылмайтын әріптер «Ң» - СӨЗДІҢ БАСЫНДА КЕЛМЕЙТІН ӘРІП «В», «Ц», «Щ», «Ч», «Ф», «Һ», «Э», «Ь», «Ъ», «Я», «Ё», «Ю» Өзге тілден енген әріптер «Я», «Ё», «Ю» - Қос дыбыстың орнына алынған әріптер Й+У= Ю, Й+О=Ё, Й+А = Я Тойу – тою, киіу – кию; қойан – қоян «П», «К», «Қ» Дауысты дыбыстың әсерінен басқа дыбысқа айналатын әріптер Кіта п – кіта б ы; тақ+у – тағу, күре к- күре г і; саба қ – саба ғ ы «У» - Дауысты (жуан, жіңішке) да, дауыссыз (үнді) да болатын әріп «У» дыбысы дауыссыз дыбыстың алдында, не одан кейін келсе, дауысты дыбыс болады . У- р а, с у-р ет; Дауысты дыбыстан кейін, не сөз басында дауыстыдан бұрын келсе, дауыссыз дыбыс болады. ба у , у а – қыт, у- ы з Тұйық етістіктің «у» жұрнағы дауысты дыбысқа біткен етістікке жалғанса, «ы» дыбысы түсіп қалады. Оқы+у - оқу

7 слайд

8 слайд
С Ө З Дыбыстардан құралып, сөйлемнің, ойдың негізі болады Мағынасы бір-біріне жуық,мәндес, айтылуы, жазылуы әр түрлі сөз -- Синоним Туыс, тума, ағайын, туысқан Мағынасы қарама-қарсы, айтылуы, жазылуы әр түрлі сөз -- Антоним Ұзын, қысқа; жақсы, жаман; Мағынасы әртүрлі, айтылуы, жазылуы бірдей сөз - Омоним Ара: құрал, жәндік ҚОС СӨЗ ЕКІ СӨЗДІҢ ҚОСАРЛАНУЫНАН ЖАСАЛАТЫН СӨЗДЕР Қайталама қос сөз : бара-бара Қосарлама қос сөз : әке-шеше,бала-шаға, көйлек-көншек БІРІККЕН СӨЗ Бірнеше сөзден бірігіп, бір ұғымға берілген сөздер Ала+бұта, Сары+арқа, Бота+гөз, тас+кене, есен+темір, бал+қаймақ ақ+сүйек, бү+гі (бұл күн), биыл (бұл жыл) ҚЫСҚАРҒАН СӨЗ Сөздерді ықшамдап айту үшін алынған сөздер ТМД-Тәуелсіз елдер достастығы См – сантиметр, педколледж ТІРКЕСКЕН СӨЗ Бірнеше сөзден құралып, бір затқа берілген атау Каспий теңізі, «Арман» сауда орталығы ҚЫСТЫРМА СӨЗ мақұлдағанда, сеніп-сенбегенде, ойды қорытып,санамалағанда, ой иесінің іс-әрекетке көзқарасын білдіретін сөздер Абырой болғанда, шынында, сіздіңше, бәлкім, қысқасы, айтпақшы, олай болса, меніңше, бәсе, сөз жоқ, амал қанша, сірә, мүмкін, біріншіден ҚАРАТПА СӨЗ БІРЕУДІҢ НАЗАРЫН АУДАРУ ҮШІН ҚОЛДАНЫЛАТЫН СӨЗ Алатауым, сені көргенде қатты куандым! ( Кім қуанды? Мен- бастауыш)

8 слайд

9 слайд
МӘТІННІҢ ТҮРЛЕРІ ӘҢГІМЕЛЕУ МӘТІНІ Бір нәрсе, оқиға туралы хабарлап, баяндайды. Не істеді? СИПАТТАУ МӘТІНІ заттың,не құбылыстың белгілерін суреттейді. Қандай? ПАЙЫМДАУ МӘТІНІ Оқиғаның, әрекеттің неліктен болғанын дәлелдейді. Неліктен? Әңгіменің басы Ширақ қимылды, ақ сары Гүлнәр ұяңдау Еркежанға қарағанда пысық, сабаққа да алғыр.Үнемі «Мен ай- тайыншы» деп отырады. Математикадан Еркежан кібіртіктеп қалады. Негізгі бөлім Сол кемшілігі бүгін тағы алдынан шықты. Еркежан есеп шығарудан қиналып қалды. Соңы Гүлнәр Еркежанға матема- тикадан көмектесетін болды. ҚЫЗҒЫШ ҚҰС Бұл құстың аты - қызғыш. Мойны мен жемсауы қара жасылдау, жылтыр, ал арқа- сы жасыл жылтыр, бауыры мен екі бүйірі ақ түсті, қанаты біршама жалпақ және доғал- дау, тұмсығы түзу, әрі қысқа болып келеді . Шүйдесінде қара қауырсын айдары бар . Қызғыш жауын құртымен, ұсақ қоңыздармен қоректе- неді, зиянды насекомдарды жеп пайда келтіреді. Дәлелденетін пікір: Мыңдаған жылдар бұрыне сәнді сарайларды кірпіштен салған. Кірпіштен үй салу құрылысшыларға ұнаған еді. Дәлелдеу пікірі: Кірпішті саз бен құмнан жа- сайды. Ал саз бен құм барлық жерден табылады. Кірпіш отқа жанбайды, суға ерімейді. Қорытынды: Кірпіштен салынған үй қыста жылы, жазда салқын болады.МӘТІН Өзара мағыналық байланысқа түсіп, оқиға, әрекеттер туралы ой айтылатын сөйлемдер жиынтығы

9 слайд

10 слайд
ҚОСЫМША Сөйлемдегі сөздерді байланыстыратын, сөздерге жаңа мағына беретін, сөздерді түрлендіретін көрсеткіш ЖҰРНАҚ Сөзге жаңа мағына береді, түрлендіре- ді СӨЗ ТҮРЛЕНДІРУШІ ЖҰРНАҚ Апа-й, апа+тай, апа+шым, апа+жан, ап (а) +еке СӨЗ ТУДЫРУШЫ ЖҰРНАҚ Тіл+ші, сараң+дық, жеті+ген, қызыл+шыл ЖАЛҒАУ Сөздің мағынасын өзгертпей, сөйлемдегі сөздерді байланысты рады КӨПТІК ЖАЛҒАУ - сөзге көптік мағына береді. +дар, дер, тар, тер, лар, лер . Бала+ лар , кітап+ тар , қыз+ дар СЕПТІК ЖАЛҒАУ - сөздерді байланыстырады. Атау, ілік, барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес септік Ата+ 0 , ата +ның, ата +ға, ата +ны, ата +да, ата +дан, ата +мен ТӘУЕЛДІК ЖАЛҒАУ - меншіктік мағына туғызады. Менің,сенің,сіздің,оның, Біздің,сендердің,сіздердің, олардың (есімдік) Апа+ м, апа+ ң, апа+ ңыз ,апа+ сы , апа+ мыз , апа+лар+ ың, апа+лар+ ыңыз , апа+лар+ ы ЖІКТІК ЖАЛҒАУ - жекелену, даралану мағынасын білдіреді. Мен, сен, сіз,ол; Біз, біздер, сендер,сіздер, олар (есімдік) Әнші+ мін , + сің ,+ сіз , 0 ; Әнші+ міз , + сің +дер, әнші+ сіз +дер, әнші+лер+ 0

10 слайд

11 слайд
СӨЗДЕРДІҢ СЕПТЕЛУІ Септіктер Зат есім Сын есім Сан есім Есімдік Етістік Атау септік ( 0 ) гүл Көк Үш сен Келген, (кел+у) Ілік септік ( 6 ) Гүл+ дің Көк+ тің Үш+ тің Се(н)+ нің Келген+ нің Барыс септік (9 ) Гүл+ ге Көк+ ке Үш+ ке Са+ ған Келген+ ге Табыс септік (7 ) Гүл+ ді Көк+ т і Үш+ ті Се(н)+ ні Келген+ ді Жатыс септік (6 ) Гүл+ де Көк+ те Үш+ те Се(н)+ нде Келген+ де Шығыс септік (6 ) Гүл+ ден Көк+ тен Үш+ тен Се(н)+ нен Келген+ нен Көмектес септік (6 ) Гүл+ мен Көк+ пен Үш+ пен Сен+ і+мен Келген+ мен Гүл – жердің көркі. Кешке гүл(дің) иісі аңқып кетеді. Гүлге күтім керек. Біз есіктің алдына гүл (ді) отырғыздық. Гүлді уақытында суармасаң, қурап қалады. Гүлден неше түрлі десте дайындауға болады және гүлдермен үйдің ішін безендіруге болады.

11 слайд

12 слайд
НАЗАР АУДАРЫҢЫЗ!!! -ды, -ді, -ты, -ті Т ү р і М ы с а л ы 1 Табыс септігінің жалғауы тас-ты, оқы-ған-ды, гүл-ді, айт-у-ды (Есімше мен тұйық етістік септеледі) 2 Жедел өткен шақтың жұрнағы айт -ты, кет-ті, кел-ді, бар-ды ( етістік түбіріне тіке жалғанады ) 3 Шылау Ол маған баяғыда ескерткен-ді, айтатын-ды, (Бұл шылаулар дефис арқылы жазылады). 4 Жіктік жалғаудың ІІІ жағы Әли көп біл-е- ді, сауатты жаз-а-ды, сөйле-й-ді. (етістік түбірінен кейін көсемше жұрнағы жалғанып содан кейін -ды, -ді, -ты, -ті жалғауы жалғанады).

12 слайд

13 слайд
Жақтар Зат есім Сын есім Сан есім Етістік Мен Биші+мін Сары+мын үшінші+мін Кел+ д і+м, кел е +мін Сен Биші+сің Сары+сың үшінші+сің Кел д і+ң, кел е +сің Сіз Биші+сіз Сары+сыз үшінші+сіз Кел д і+ңіз, кел е +сіз Ол Биші+0 Сары+0 үшінші+0 Кел д і+0, кел+ е +ді Біз дер) Биші+міз Сары+мыз үшінші+міз Кел д і+к, кел е +міз Сендер Биші+сің+дер Сары+сың+дар үшінші+сің+дер Кел д і+ң+дер, кел е сіңдер Сіздер Биші+сіз+дер Сары+сыз+дар үшінші+сіз+дер Кел д і+ңіз+дер, кел е сіздер Олар Биші+0+лер Сары+0 үшінші+0+лер Кел д і+0, кел е +ді І жақ- 11 +мын,мін,пын,пін, көпше; +мыз,міз, пыз, піз, к, қ, ІІ жақ - 3 +сың,сің,ң + көптік жалғау ІІ ж/с - 4 +сыз, сіз,ңыз, ңіз + көптік жалғау ІІІ жақ -4 0 + көптік жалғау; (көсемше жұрнағынан кейін +ды, ді, ты, ті). СӨЗДЕРДІҢ ЖІКТЕЛУІ

13 слайд

14 слайд
Жақтар Зат есім Сын есім Сан есім Етістік Менің апа+м аппағ+ым бес+ім айту+ым; барған+ым Сенің апа+ң аппағ+ың бес+ің айту+ың Сіздің апа+ңыз аппағ+ыңыз бес+іңіз айту+ыңыз Оның апа+сы аппағ+ы бес+і айту+ы Біздің дер) апа+мыз аппағ+ымыз бес+іміз айту+ымыз Сендердің апа+лар+ң аппақ+тар+ың бес+тер+ің айту+лар+ың Сіздердің апа+лар+ыңыз аппақ+тар+ыңыз бес+тер+іңіз айту+лар+ыңыз Олардың апа+сы аппақ+тар+ы бес+тер+і айту+лар+ы І жақ +ым, +ім, +м, көптік жалғау +мыз, +міз, +ымыз, +іміз (7) ІІ жақ көптік жалғау + ың,+ің, +ң (3) ІІ ж/с көптік жалғау + ыңыз, +іңіз (2) ІІІ жақ түбір+ сы , сі; түбір + көптік жалғау +ы, і, (4)СӨЗДЕРДІҢ ТӘУЕЛДЕНУІ

14 слайд

15 слайд
ҮНДЕСТІК ЗАҢЫ Сөйлемдегі сөздегі дыбыстар мен буындардың бір-біріне әсер ете айтылуы БУЫН ҮНДЕСТІГІ Сөздегі буындар арасындағы әсер Сөздер не бірыңғай жуан, не бірыңғай жіңішке буындардан тұрады. Ба+ла+ға; үй+ім+ді, ә+ке+ме Бұл заңға бағынбайтын сөздер: Біріккен сөзде: көк+құтан, кәде+сый, арқар+мүйіз жұрнақтар: Асан+ дікі, өнер +паз, айтыс +кер, пайда +күнем, Кірме сөздер (кі-тап, мұ-ға-лім) ДЫБЫС ҮНДЕСТІГІ Сөздер аралығындағы, не сөздің соңғы дыбысы мен қосымшаның бі- рінші дыбысы арасындағы әсер Сөздің соңғы дыбысы қатаң болса, жалғанатын қосымша қатаң дыбыстан басталады. Ха т+т ың Сөздің соңғы дыбысы үнді болса, жалғанатын қосымша не үнді, не ұяң дыбыстан басталады. Ба р + д ы, со ң + ғ ы, та л + д ы Сөздің соңғы дыбысы дауысты дыбыс болса, жалғанатын қосымша не үнді, не ұяң, ал сөз тәуелдік жалғаудың III жағында тұрса, қатаң дыбыстан басталады. Әке+ме, әке+ге, әке+сі Көп б(п) ала, Үміт +б(п) ай, ақ (ғ) лақ

15 слайд

16 слайд
СӨЙЛЕМ тиянақты ойды білдіреді . ХАБАРЛЫ СӨЙЛЕМ Баяндап, суреттеп айтылатын сөйлем (.) Бүгін күн суытқалы тұр. Терезелерге қырау түсіпті. СҰРАУЛЫ СӨЙЛЕМ Жауап алу мақсатымен айтылатын сөйлем (?) - Бұл кім, Беренбісің? - Иә, әке! - Қайдан келесің? – Ауылдан,әке. ЛЕПТІ СӨЙЛЕМ Көңіл-күйге байланысты ерекше айтылатын сөйлем (!) Па! Жаңбырдың құюын-ай! Қап, ұмытып кеткенімді қарашы! ЖАЙ СӨЙЛЕМ Бір ғана ойды білдіретін, бір ғана іс-әрекеті бар сөйлем Кеше Әсел театрға барды. Күнім-ау, далада көп жүрдің ғой! (бастауыш жасырын тұр - сен) ЖАЛАҢ СӨЙЛЕМ Бастауыш пен баяндауыштан тұратын сөйлем Жаңбыр жауды, Жер көгерді. Малдар төлдеді. Ақ молайды. ЖАЙЫЛМА СӨЙЛЕМ Тұрлаусыз мүшелер араласқан сөйле м Астана – әдемі қала. Біздер саяхатқа барамыз. ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМ Бірнеше жай сөйлемнен тұратын сөйлем Түскен жапырақтарды жинадық та, екеуміз ауланы сыпырдық.

16 слайд

17 слайд
СӨЗ ТІРКЕСІ сөйлемдегі сөздердің бір-бірімен мағына жағынан байланысуы ЖАСАЛУ ЖОЛЫ ОРЫН ТӘРТІБІ ТІРКЕСТЕГІ СӨЗДЕРДІҢ ОРНЫН АУЫСТЫРУҒА БОЛМАЙДЫ сиқыршы бала (бала сиқыршы), алтын алқа (алқа алтын). жайнаған өлке (өлке жайнаған) ҚОСЫМШАЛАР АРҚЫЛЫ Сабақ+ қа барамын, төрт+і нші сынып ШЫЛАУЛАР АРҚЫЛЫ Күн сайын айтамын,көлге дейін бардым СӨЗ ТІРКЕСІНІҢ СЫҢАРЛАРЫ БАҒЫНЫҢҚЫ СЫҢАР БАСЫҢҚЫ СЫҢАР Тіркестегі бірінші сөз: құлпырған Тіркестегі екінші сөз: дала ЕСІМДІ ТІРКЕС Екі сыңары да есімдерден болады Қалың ағаш - сын есім+зат есім Бұл өлке - есімдік+зат есім, Бес оқушы – сан есім+зат есім ЕТІСТІКТІ ТІРКЕС Басыңқы сыңары етістіктен болады Тез оқыды , әдемі жазады , сылқ-сылқ күлді

17 слайд

18 слайд
СӨЙЛЕМ МҮШЕЛЕРІ сұраққа жауап беріп, сөйлем ішінде белгілі қызмет атқаратын сөздер ТҰРЛАУЛЫ МҮШЕЛЕР (сөйлем құрайды) БАСТАУЫШ- Атау септік сұрақтары Барлық сөз таптары атау септікте тұрып бастауыш бола алады. Ол келді. Оқыған озады. БАЯНДАУЫШ қайтті,не істеді? Барлық сөз таптары баяндауыш бола алады Жоғары баға – бестік. ТҰРЛАУСЫЗ МҮШЕЛЕР (сөйлем құрай алмайды) ТОЛЫҚТАУЫШ – кімге,кімді,кімде, кімнен, кіммен кім туралы, кім жайында, (не?) Ол кітап оқып отыр. Етістікті заттық мағына жағынан толықтырады. АНЫҚТАУЫШ -кімнің,ненің, қандай, қай, қайдағы, недегі, қайткен, қанша, неше? Ол әдеби кітап оқып отыр. Есім сөздермен байланысады. ПЫСЫҚТАУЫШ -қайда,қашан,қалай, қайдан, не үшін, неге, неде, неден, немен? Ол бас алмастан бақта әдеби кітап оқып отыр. Етістіктің мекен, мезгіл,мақсат,себеп сынын білдіреді. ДАРА және КҮРДЕЛІ МҮШЕЛЕР Сөйлемнің бес мүшесі де дара және күрделі мүше бола алады. Дара мүше бір сөзден, күрделі мүше екі немесе бірнеше сөзден тұрып, бір сұраққа жауап береді.

18 слайд

19 слайд
C ӨЙЛЕМ МҮШЕСІНЕ ТАЛДАУ 1 Сөздерді сөз табына талда! Ол өзеннен ұсақ балық аулады. (41215) 2 Бастауыш пен баяндауышты тап! Ол аулады. Бұл сөйлем, сөй тіркесі емес 3 Сөз тіркесін құра - өзеннен аулады, -ұсақ балық, - балық аулады . Түрл...

19 слайд