#1 слайд
Сабақтың тақырыбы: §19–20.Сырым Датұлы бастаған ұлт- азаттық қозғалыс 1783-1797

1 слайд

#2 слайд
Көтерілістің басшысы Сырым Датұлы 1742 – 1802 жылдар аралығында өмір сүрген. Руы:Кiшi жүз- он екi ата Байұлы Байбақты. С. Датұлы өзiн шебер дипломат, әскери қолбасшы,жетекшiсi әрi шешен, би. Асқан ақылдылығы мен тапқырлығының арқасында «Бала би» атанған болатын. Сырым Датұлы (1742-1802)

2 слайд

#3 слайд
Қазына – түрлi бағалы заттар, дүние-мүлiк; материалдық байлық. Расправа – Кiшi жүздегi ру ақсақалдары кiруге тиiстi болған отарлау жүйесінің әкiмшiлiк органы. Старшын – ру басшысы. Айшуақ хан (1720–1810) – Кiшi жүздi 1797–1805 жылдары билеген хан, Әбiлқайыр ханның ұлы. Қаратай сұлтан – патша әкiмшiлiгiне қарсы шыққан Кiшi жүз сұлтаны

3 слайд

#4 слайд
Көтерілістің шығу себептері. Біріншіден Екіншіден Үшіншіден, шекара шебінің ішкі жағына уақытша өткен қазақтарға қойылатын талаптар тым қатаңдай түсті. құқық бұзушылық әрекеті үшін ұстап алып, айыптауға болатын еді. Орал казак әскерлері тарапынан бұрынғысынша дала төсіндегі «әскери іздестірулер» тоқтатылмады. Нұралы ханның және оның төңірегіндегілердің беделі төмендей берді.  Ол бірте-бірте патша үкіметінің қолындағы қуыршақ қолшоқпарға айнала бастады. Ханның отбасындағылар мал жайылымдарын өз пайдаларына қарай қалай қаласа, солай бөліске салды.

4 слайд

#5 слайд

5 слайд

#6 слайд
1782 жылдың аяқ кезiнде патша үкiметiнiң жарлығы: қазақтардың Жайықтың оң жағалауындағы аймақтарға қыс мезгiлiнде жайылымдық жерлердi жалға алу арқылы ғана уақытша өтуiне рұқсат етiлдi. Орал казактары жарлықты өз мүддесiне пайдаланып, қазақтардың жалға алуына тыйым салынды. Орал шегара шебiндегi бекiнiстердiң күзетi күшейтiлдi. 1782–1783 жылдың қысында шегара шебiнiң жағында казактар қазақтардың 4 мыңнан астам жылқысын күшпен тартып алды. Қыстың өте суық болуы жағдайды одан сайын қиындатып жiбердi. Жұт басталды. Ұлт-азаттық көтерілістің алғашқы кезеңi.

6 слайд

#7 слайд
Сырым Датұлы Көтерілістің басты қозғаушы күші – қазақ шаруалары, старшындар, билер, ру басшылары болды.

7 слайд

#8 слайд
Көтерілістің басты мақсаты: Орал казак әскерінің қазақ жерін басып алуын тоқтату Нұралы ханның ашық түрде патша үкіметін қолдауы Ғасырлар бойы қалыптасқан жерді пайдалану жүйесін қалпына келтіру Қозғаушы күштері: Қарапайым шаруалар, би- старшындар, батырлар. Көтеріліс аумағы: Еділ-Арал теңізі

8 слайд

#9 слайд
Нұралы хан(1748–1786).  Ру старшындарының Нұралы ханға қарсы күрес күшейе түстi.  Ханды халық орнынан түсiрудi талап еттi.  Нұралы хан 1786 жылы Кiшi жүзден бiржолата қуылды.  Ол ендiгi жерде патша билiгiнiң қамқорлығына алынды. Бiраз уақыт Калмыков бекiнiсiнде жасырын тұрды.  Уфаға жер аударылған Нұралы хан ақырында сонда қайтыс болды

9 слайд

#10 слайд
Барон Игельстромның реформалары және Кiшi жүзде хан билiгiн жою әрекеттерi. Патша үкiметiнiң алдында тұрған ендiгi мiндет Кiшi жүз қазақтарын басқарудың жаңа түрлерiн ойлап табу едi. 1784 жылы Орынбор губерниясының бастығы болып О. А. Игельстром келдi. О. А. Игельстром қазақтар туралы «жаны жайсаң ақкөңiл халық» деген жағымды пiкiрде болды. Билiктi билер кеңесiне берудi жақтаған Сырым батырдың ықпалын әлсiретуге тырысты.

10 слайд

#11 слайд
Игельстром реформаларының мазмұны 1786 жылы Хан билігін толығынан жою Орынборда шегаралық сот құру Кіші жүзді рулық- тайпалық жүйе бойынша үшке бөлу Расправалар құру Кіші жүз аумағында екі не үш қала, бірнеше мектеп, мешіттер салу ұсынысы Игельстромның реформасы iске аспай қалды.

11 слайд

#12 слайд
1792 жылы С. Датұлы құрамында 1000 сарбазымен Елек қорғанысына шабуыл жасады. көтерiлiсшiлердiң жоспары жүзеге аспай қалды. 1797 жылдың көктемiнде Сырым Датұлының жасақтары хан ордасына шабуыл жасап, Есiм ханды өлтiредi. Кiшi жүзде хан тағына талас басталды.

12 слайд

#13 слайд

13 слайд

#14 слайд
Хиуа

14 слайд

#15 слайд
Ұлт-азаттық көтерілістің ақырғы кезеңі. 1791 жылы Ералы сұлтан Кіші жүздің ханы болып сайланды. Әбілқайыр ханның екінші ұлы, А.И.Тевкелев елшілігіне аманатқа берілген.1733 ж. Ресей елшісі Тевкелевке қосылып, Кіші жүздің елшілігін бастап, Петербургке барған. Ал ол қайтыс болғаннан кейін Нұралы ханның ұлы Есім сұлтан хан болды. 1797 жылдың көктемінде Сырым Датұлының жасақтары хан ордасына шабуыл жасап, Есім ханды өлтіреді. Ералы хан 1791 — 1794

15 слайд

#16 слайд
Бұған жауап ретінде патша үкіметі қазақ даласына жазалаушы отрядтар жіберді. Бірақ олар көтерілісшілерді кездестіре алмады.Кіші жүзде хан тағына талас басталды. Отаршыл өкімет билігі қартайып қаусап отырған Айшуақ сұлтанның кандидатурасын қолдады. Бірақ сұлтандардан ғана тұратын қазақ ақсүйектері дәстүрлі халық жиынын өткізбей-ақ, Қаратай сұлтанды хан сайлауға асықты.

16 слайд

#17 слайд
Сырым Датұлы Хан кеңесінің құрамына сайланбай қалды. Ол Әлімұлы старшындарының қолдауына ие болды да. Хан кеңесінің алдына Кіші жүздегі жағдайды жақсарту жөнінде мәселе қойды. Сырым батыр руаралық барымтаны және Орал казактарымен қақтығысты тоқтатуға күш салды. 1797 жылы Айшуақ сұлтан хан болып сайланды. Бұл кандидатураны сұлтандар да, ру старшындары да қолдады. Хан жасы жетіп картайған адам еді. Сырым батыр Хиуа хандығы аймағына көшуге мәжбүр болды. Халық аузындағы аңызбен кейбір мәліметтерге карағанда Сырым Датұлы өзінің саяси қарсыластарының қолынан қаза тапқан көрінеді.

17 слайд

#18 слайд
Сырым Датұлы бастаған қозғалыс жылдарында болған кіші жүз хандар Нұралы 1748–1786 Ералы1791-1794 Есім 1794-1797 Айшуақ 1797–1805

18 слайд

#19 слайд
Көтерілістің жеңілу себептері: Көтерілісшілердің әр кезеңде мақсаттарының өзгеруі; Қару-жарағының аздығы; Көтерілістің нашар ұйымдастырылуы; Руаралық қайшылықтар; Тарихи маңызы: Патша үкіметінің отарлау саясатының түпкі мақсаты-ең шұрайлы Жайық өңірін басып алу екендігін дәлелдеді; Қазақ өлкесіндегі ең ұзақ көтеріліс болып, 14 жылға созылды; Руаралық қайшылықтардың басты мақсатқа жетуде зор кедергі болатынын дәлелдеді; Еділдің шығысындағы ірі халықтық сипаттағы қозғалыс.

19 слайд

#20 слайд
Қазіргі кездегі Сырым: Батыс Қазақстанда музейі ашылған. Ескерткіш орнатылған. Сырым атындағы ауыл.  

20 слайд