**120-сабақ: «Қорытындылау»** Бұл сабақта өсімдіктер мен жануарларды қорғаудың маңызы, табиғатқа жауапкершілікпен қарау туралы білімдер қорытындыланады. Өсімдіктер мен жануарлар біздің экосистеманың маңызды бөліктері болып табылады, және оларды қорғау – табиғатты сақтап қалудың негізгі жолы. **Қорытындылау барысында келесі мәселелерге назар аударылады:** 1. **Өсімдіктер мен жануарлардың экосистемадағы рөлі**: Өсімдіктер ауаны тазартып, оттегін шығарады, ал жануарлар экосистеманың тепе-теңдігін сақтайды. 2. **Қорғаудың қажеттілігі**: Қоршаған ортаның ластануы, климат өзгерістері, браконьерлік сияқты факторлар өсімдіктер мен жануарлардың популяциясына зиян тигізуде. Сондықтан оларды қорғау үшін заңдар мен түрлі бағдарламалар жасалуда. 3. **Қоршаған ортаны қорғау шаралары**: Табиғатты қорғау мақсатында ормандарды сақтау, жануарларды қорғау, қорықтар мен табиғи резервтарды құру сияқты шаралар ұсынылады. 4. **Әр адамға жауапкершілік**: Әрбір азамат табиғатты қорғауға өз үлесін қосуы қажет

**25-сабақ: «Глобус және географиялық картамен жұмыс»** **Глобус** – жер шарын толық әрі дәл бейнелейтін үш өлшемді модель. Ол Жердің пішіні мен континенттерін, мұхиттарды нақты көрсетеді. Глобустың басты артықшылығы – Жердің нақты пішінін көру, сол арқылы оның әртүрлі географиялық нысандарын түсіну. Глобус арқылы жер бетіндегі кез келген жердің орналасуын, арақашықтығын және географиялық ерекшеліктерін анықтауға болады. **Географиялық карта** – Жердің бетінің жазық бетте бейнеленген түрі. Географиялық карталарда Жердің континенттері, елдер, қалалар, тау жоталары, өзендер, көлдер, жолдар және басқа да географиялық нысандар көрсетіледі. Карта масштабта жасалады, сондықтан картаны пайдалану үшін оның масштабын білу қажет. Масштаб – картаның нақты өлшемін көрсету үшін қолданылатын қатынас (мысалы, 1 см – 100 км). **Глобус және географиялық картамен жұмыс** кезінде: 1. **Масштабты білу**: картадағы қашықтықты шынайы қашықтыққа аудару үшін масштабты пайдалану керек. 2. **Координаттар жүй

**18-сабақ: «Пайдалы қазбалардың немен алмастыруға болады?»** Пайдалы қазбалар – табиғаттан алынатын және адам өмірінде маңызды рөл атқаратын ресурстар, мысалы, көмір, мұнай, газ, темір, мыс, алюминий, алтын және басқа да минералдар. Бұл қазбалар энергетика, өндіріс, құрылыс және басқа салаларда пайдаланылады. Бірақ пайдалы қазбалардың қорлары шектеулі және оларды алу табиғатқа теріс әсер етуі мүмкін. Сол себепті, олардың орнын алмастыру немесе баламалы ресурстарды қолдану мәселесі өте маңызды. Пайдалы қазбаларды алмастыру үшін келесі баламалар ұсынылады: 1. **Жаңартылатын энергия көздері** – күн энергиясы, жел энергиясы, су энергиясы, биомасса. Бұл энергия түрлері табиғатқа зиян келтірмейді және шексіз. 2. **Энергия тиімді технологиялар** – энергияны үнемдеу технологияларын енгізу арқылы пайдалы қазбаларды аз пайдалану. 3. **Синтетикалық және жасанды материалдар** – кейбір пайдалы қазбалардың орнына синтетикалық материалдар немесе жасанды өнімдер қолданыла алады, мысалы, пластик пен

**65-сабақ: Ө.Тұрманжанов «Балқаш көлі», Т.Молдағалиев «Көл»** **Ө.Тұрманжановтың «Балқаш көлі» өлеңі** Ө.Тұрманжановтың «Балқаш көлі» өлеңі – қазақ табиғатының сұлулығын, әсіресе Балқаш көліне деген сүйіспеншілікті білдіретін туынды. Өлеңде Балқаш көлі мен оның табиғи ерекшеліктері суреттеледі. Ақын көлдің адам өмірі мен табиғаттағы орны туралы ой толғап, оның маңыздылығын ашады. Өлеңде табиғаттың сұлулығына таңдану, оның өзгерістері мен құпиялары туралы терең ойлар беріледі. Ө.Тұрманжанов бұл шығармасында табиғат пен адам арасындағы байланысты ерекше көрсетеді. **Т.Молдағалиевтің «Көл» өлеңі** Т.Молдағалиевтің «Көл» өлеңі де табиғатты суреттейді, бірақ мұнда көлдің тыныштық пен бейбітшіліктің символы ретінде көрінуі басты назарда. Ақын көлдің бетінде жүріп жатқан толқындар мен оның айналасындағы тыныштықты философиялық тұрғыдан қарастырады. Өлеңде табиғаттың нәзіктігі мен адам жанының үндестігі туралы ойлар айтылады. Т.Молдағалиевтің шығармасында көл адам өмірінің бейнесі ретін

**94-сабақ: «Жіктеу есімдіктерінің септелуі»** Жіктеу есімдіктері – есімдер мен сын есімдердің орнына қолданылатын сөздер. Олар сөйлемде сөйлем мүшесі болып, заттың немесе адамның кімге, неге тиесілі екенін көрсетеді. Жіктеу есімдіктері: 1. Менің (мен) 2. Сенің (сен) 3. Оның (ол) 4. Біздің (біз) 5. Сендердің (сендер) 6. Олардың (олар) **Жіктеу есімдіктерінің септелуі** Жіктеу есімдіктері тәуелдік жалғауларымен қоса септеледі, яғни олар есімдіктер сияқты септік жалғауларын қабылдайды. | Септік | Менің | Сенің | Оның | Біздің | Сендердің | Олардың | |---------------|-------|-------|------|--------|-----------|---------| | Атаулы септік | менің | сенің | оның | біздің | сендердің | олардың | | Ілік септік | меніңнің | сеніңнің | оныңның | біздіңнің | сендердіңнің | олардыңның | | Барыс септік | меніңге | сеніңге | оныңға | біздіңге | сендерге | оларғa | | Тікелей септік| меніңнен | сеніңнен | оныңнан | біздіңнен | сендерден | олардан | | Жатыс септік | меніңде