§16. Ағзаның ішкі ортасы және оның маңызы.

8 сынып №17

ДӘІЖО___________

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
«» КММ
(білім беру ұйымының атауы)
Қысқа мерзімді (сабақ) жоспары

Ағзаның ішкі ортасы және оның маңызы. Лимфа. Лимфа айналымы мен оның маңызы. Гомеостаз.Ағзаның ішкі ортасы: қан, лимфа, ұлпа сұйықтығы.§16. Ағзаның ішкі ортасы және оның маңызы.

(Сабақ тақырыбы)

Сабақтың барысы:

ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ ЖОСПАРҒА ҚОСЫМША

«Кілт сөздерді сәйкестендіру» тәсілі бойынша оқу мақсатына сай тапсырма беріледі.

Мәтінмен жұмыс №1

Ағзаның ішкі ортасының маңызы: Лимфа және гомеостаз

Ағзаның ішкі ортасы денсаулықты сақтау және өмірді қолдау үшін өте маңызды. Бұл ішкі орта қан, лимфа және ұлпа сұйықтығын қамтиды, олардың әрқайсысы ағзаның дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады. Лимфа мен оның айналымын түсіну, ағзаларымыздың тұрақты күйін, яғни гомеостазды қалай сақтайтынын түсіну үшін маңызды.

Лимфа дегеніміз не?

Лимфа — қан плазмасына ұқсас, бірақ ақуыздары аз мөлшерде болатын мөлдір сұйықтық. Ол ағзаны инфекциялардан және аурулардан қорғауда маңызды рөл атқаратын лимфа жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады. Лимфа тамырлары тіндерден артық сұйықтықты жинап, оны қан айналымына қайтарады. Бұл процесс ағзаның сұйықтық балансын сақтау үшін маңызды, тіндерде ісінудің алдын алады.

Лимфа жүйесі және айналым

Лимфа жүйесі лимфа түйіндері, лимфа тамырлары және кө spleen мен тимус сияқты лимфа органдарынан тұрады. Лимфа тіндерден жиналған кезде, ол лимфа тамырлары арқылы лимфа түйіндеріне тасымалданады, онда ол фильтрацияланады. Бұл түйіндерде инфекциямен күресетін иммундық жасушалар бар. Фильтрацияланғаннан кейін, лимфа торорлық түтік немесе оң лимфа түтігі арқылы қан айналымына қайта оралады. Бұл айналым ағзаның иммундық компоненттерін тасымалдауда өте маңызды.

Гомеостаз: Ағзаның теңдестігі

Гомеостаз — бұл ағзаның сыртқы өзгерістерге қарамастан тұрақты ішкі ортаны ұстау процесі. Бұл температураны, pH деңгейін және сұйықтық балансына реттеуді қамтиды. Лимфа жүйесі, артық сұйықтықты тіндерден алып, қан айналымына қайтару арқылы, гомеостазға үлкен үлес қосады, бұл сусыздану немесе ісінудің (артық сұйықтықтан ісіну) алдын алады.

Қан, ұлпа сұйықтығы және лимфа арасындағы байланыс

Қан, ұлпа сұйықтығы және лимфа бір-бірімен байланысты. Қан артериялар мен веналар арқылы айналып, тіндерге оттегі мен қоректік заттарды жеткізеді. Қан капиллярлар арқылы өткен кезде, оның бір бөлігі қоршаған тіндерге сіңіп, ұлпа сұйықтығына айналады. Бұл сұйықтық жасушаларға қажетті заттарды қамтамасыз етеді және қалдықтарды шығаруға көмектеседі. Артық ұлпа сұйықтығы лимфа тамырлары арқылы жиналып, лимфаға айналады.

Қорытындылай келе, ағзаның ішкі ортасы, қан, лимфа және ұлпа сұйықтығы, денсаулықты сақтау үшін өте маңызды. Лимфа жүйесінің лимфаны айналдырудағы рөлі иммундық функция мен сұйықтық балансын қамтамасыз етуде маңызды, жалпы гомеостаз процесіне үлес қосады. Бұл қатынастарды түсіну, ағзаларымыздың денсаулығымызды сақтау және тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін қалай жұмыс істейтінін бағалауға көмектеседі.

Мәтінмен жұмыс №2

• Адам ағзасында ішкі ортаға жататын негізгі 3 сұйықтық:

1) Қан,

2) Лимфа

3) Ұлпа сұйықтығы

• Ағза өзін сақтау үшін өз көрсеткіштерін белгілі бір деңгейде ұстау қабілеті: Гомеостаз

• Қоршаған ортаның өзгеруіне қарамастан ағзаның өз көрсеткіштерінің тұрақтылығын сақтайтын жалпы қасиеті: Гомеостаз

• Физиологиялық гомеостаз – қарапайымдардан бастап көпжасушалыларға дейін әрбір ағзаға өзгермелі, қоршаған ортада тіршілігін тұрақты сақтауға мүмкіндік береді

• Гомеостаз механизмі жүзеге асады: Ағзаның сұйық ортасы арқылы

Қан:

• Сұйық дәнекер ұлпа

• Ағзадағы шамамен қан мөлшері: 5 литр

• Қанның басты қызметі: Зат тасымалдау (О2, СО2, қоректік заттар)

Ұлпа немесе жасушааралық сұйықтық:

• Қан мен дененің барлық жасушалар арасында «делдал» қызметін атқарады

• Жасушааралық сұйықтық түзіледі: Қан плазмасынан

• Түссіз және мөлдір болады

• Жасушааралық сұйықтықтың мөлшері: 15-20 литр

• Ұлпа сұйықтығы қан құрамы өзгерген кезде: Дене жасушаларының химиялық құрамының салыстырмалы тұрақтылығын қамтамасыз етеді

• Ұлпа сұйықтығы лимфа капиллярларына сіңіріліп: Лимфаға айналады

Лимфа:

• Сұйық дәнекер ұлпасы

• Мөлдір, сарғыш түсті

• Лимфа адамда болады: Лимфа түйіндері мен тамырларында

• Лимфа қанмен салыстырғанда: Баяу ағады

• Қанның қозғалысы байланысты: Жүректің жиырылуына

• Лимфа қозғалысы байланысты: Қаңқа бұлшықеттерінің жиырылуы мен өкпедегі төмен қысымға

• Лимфа түзіледі: Ұлпа сұйықтығынан

• Лимфаның тәулігіне түзілу мөлшері: 1,5 л

• Құрамы бойынша лимфа ұқсас: Қан плазмасына

• Лимфа: 95% су, 0,9%-тұздан және 0,1% глюкозадан тұрады

• Нәруыздың мөлшері: Лимфада-3-4%, Қан плазмасында-7-8%

• Лимфаның басты қызметі: Жасушааралық сұйықтықты кері қанға қайтару

• Лимфаның қызметтері:

1) ұлпа сұйықтығын қан айналым жүйесіне қайтарады;

2) зиянды заттарды, микроағзаларды, бөтен бөлшек терді сүзеді;

3) лимфаға майлардың қорытылу өнімдері сіңіріледі.

• Микробтардан қорғау үшін лимфада мөлшері көп: Лейкоциттер мен Лимфоциттердің

• Микробқа қарсы сүзгі секілді жұмыс атқарады: Лимфа түйіндері

• Иммундық қызмет көрсететін лимфа жүйесінің мүшелері:

➢ Бадамша

➢ Көкбауыр

➢ Аппендикс

➢ Лимфа түйіндері

• Ағзаның сұйық ортасының қуыс сұйықтықтары:

➢ Жұлын

➢ Буын

➢ Плевра (өкпе) сұйықтығы

ҚАЛЫПТАСТЫРУШЫ БАҒАЛАУ ТАПСЫРМАЛАР

Оқушының аты-жөні: _____________________________________________сыныбы___________

1. Бір өмірмен байланысты тапсырма: Лимфа айналымы қалай гомеостазға әсер етеді? Мысал келтіріңіз.

2. Көп таңдауы бар тапсырма: Ағзаның ішкі ортасына қандай компоненттер кіреді?
   a) Көміртек
   b) Лимфа
   c) Су
   d) Қан

3. Салыстыру тапсырмасы: Лимфа мен қанның функциялары арасындағы айырмашылықтарды сипаттаңыз.

4. Сәйкестендіру тапсырмасы: Төмендегі терминдерді олардың анықтамаларымен сәйкестендіріңіз:
   a) Гомеостаз
   b) Лимфа айналымы
   c) Ұлпа сұйықтығы

   • 1) Ағзаның тұрақты күйін сақтау

   • 2) Тіндер арасында сұйықтықтың алмасуы

   • 3) Лимфа тамырлары арқылы сұйықтықтың қозғалысы

5. Шындық немесе жалған тапсырмасы: "Лимфа тек қан айналымындағы компонент болып табылады." (Шындық/Жалған)

6. Дұрыс реттілікті анықтау тапсырмасы: Лимфа айналымының кезеңдерін дұрыс реттілікте орналастырыңыз:
   a) Лимфа тамырлары арқылы ағу
   b) Лимфа түйіндерінде сүзу
   c) Қан тамырларына оралу

7. Бір дұрыс жауабы бар тапсырма: Ағзаның ішкі ортасының негізгі компоненті қандай?
   a) Лимфа
   b) Ұлпа сұйықтығы
   c) Қан
   d) Барлығы

8. Көп таңдауы бар тапсырма: Гомеостазды сақтау үшін ағза не істейді?
   a) Температураны реттеу
   b) Тек лимфа айналымын қолдану
   c) Тек қан айналымын қолдану
   d) Ештеңе істемейді

9. Салыстыру тапсырмасы: Лимфа мен ұлпа сұйықтығының құрамын салыстырыңыз.

10. Шындық немесе жалған тапсырмасы: "Ұлпа сұйықтығы тек лимфадан тұрады." (Шындық/Жалған)

Жауаптар тізімі:

1. Лимфа айналымы зат алмасуды қамтамасыз етіп, ағзаның тепе-теңдігін сақтайды.

2. b) Лимфа, c) Су, d) Қан

3. Лимфа иммундық жауапқа қатысады, ал қан оттегін тасымалдайды.

4. a-1, b-3, c-2

5. Жалған

6. b, a, c

7. d) Барлығы

8. a) Температураны реттеу

9. Лимфа көбінесе лимфоциттер мен протеиндерді қамтиды, ал ұлпа сұйықтығы клетка аралық сұйықтық болып табылады.

10. Жалған

ҚАЛЫПТАСТЫРУШЫ БАҒАЛАУ ТАПСЫРМАЛАР

Оқушының аты-жөні: _____________________________________________сыныбы___________

Лимфа жүйесі және қанмен байланысы

Лимфа жүйесі - адам денесіндегі маңызды жүйелердің бірі. Ол қан айналым жүйесімен тығыз байланысты және ағзаның қалыпты жұмыс істеуіне үлкен үлес қосады. Лимфа жүйесі сұйықтықты тасымалдайды, иммундық жасушаларды өндіреді және ағзаны қорғайды. Қан, ұлпа сұйықтығы және лимфа бір-бірімен тікелей байланысты, олардың арасында үнемі зат алмасу жүріп отырады.

Бос орындарды толтырыңыз: Дұрыс сөздермен бос орындарды толтырыңыз.

1. Лимфа жүйесі __ тасымалдайды және __ өндіреді.

2. Қан тамырларынан шыққан сұйықтық __ деп аталады.

3. Лимфа түйіндері __ сүзгілейді және __ жояды.

4. Қан мен лимфа арасындағы зат алмасу __ арқылы жүзеге асады.

5. Лимфа __ түсінде және құрамында __ бар.

Сөздер банкі: ақ, ұлпа сұйықтығы, лимфоциттер, қан тамырлары, лимфаны, сұйықтықты, иммундық жасушаларды, микробтарды, ақуыздар

Бірнеше таңдау сұрақтары: Әр сұрақ үшін дұрыс жауапты таңдаңыз.

1. Лимфа жүйесінің негізгі қызметі қандай?
   a) Оттегі тасымалдау
   b) Қан қысымын реттеу
   c) Иммундық қорғаныс және сұйықтық тепе-теңдігін сақтау
   d) Ас қорыту

2. Қайсысы лимфа жүйесінің бөлігі емес?
   a) Лимфа түйіндері
   b) Лимфа тамырлары
   c) Көкбауыр
   d) Бүйрек

3. Ұлпа сұйықтығы қайда орналасқан?
   a) Қан тамырларының ішінде
   b) Жасушалар арасында
   c) Лимфа түйіндерінде
   d) Сүйек кемігінде

4. Лимфаның қаннан айырмашылығы неде?
   a) Лимфада эритроциттер жоқ
   b) Лимфа қызыл түсті
   c) Лимфа тек бір бағытта ағады
   d) Лимфада ақуыздар жоқ

5. Қан мен лимфа арасындағы зат алмасу қайда жүреді?
   a) Жүректе
   b) Бауырда
   c) Қан капиллярларында
   d) Өкпеде

Ашық сұрақтар: Келесі сұрақтарға толық сөйлемдермен жауап беріңіз:

1. Лимфа жүйесінің қан айналым жүйесімен байланысын түсіндіріңіз.

2. Ұлпа сұйықтығының қалыптасуы мен қызметін сипаттаңыз.

3. Лимфа жүйесінің иммундық жүйедегі рөлін талқылаңыз.

Жауаптар кілті:

Бос орындарды толтырыңыз:

1. сұйықтықты, иммундық жасушаларды

2. ұлпа сұйықтығы

3. лимфаны, микробтарды

4. қан тамырлары

5. ақ, ақуыздар

Бірнеше таңдау сұрақтары:

1. c

2. d

3. b

4. a

5. c

Ашық сұрақтар:

1. Лимфа жүйесі қан айналым жүйесімен тығыз байланысты. Қан тамырларынан шыққан сұйықтық ұлпа сұйықтығын құрайды, ал артық сұйықтық лимфа тамырларына жиналады. Лимфа ақырында қан айналымына қайта қосылады, осылайша екі жүйе арасында үздіксіз зат алмасу жүреді.

2. Ұлпа сұйықтығы қан капиллярларынан шыққан плазмадан түзіледі. Ол жасушалар арасында орналасып, оларға қоректік заттар мен оттегі жеткізеді, әрі қалдық өнімдерді жинайды. Ұлпа сұйықтығы жасушалар мен қан арасындағы зат алмасуда маңызды рөл атқарады.

3. Лимфа жүйесі иммундық жүйенің маңызды бөлігі болып табылады. Ол лимфоциттерді өндіреді және тасымалдайды, микробтарды сүзіп, жояды. Лимфа түйіндері антиденелер өндіріп, инфекциямен күреседі. Сонымен қатар, лимфа жүйесі ағзаға енген бөгде заттарды анықтап, оларға қарсы иммундық жауап қалыптастырады.

ҚАЛЫПТАСТЫРУШЫ БАҒАЛАУ ТАПСЫРМАЛАР

Оқушының аты-жөні: _____________________________________________сыныбы___________

1-тапсырма. «Сөйлемді аяқта» әдісі

1.Қоршаған ортаның өзгеруіне қарамастан ағзаның өз тұрақтылығын сақтайтын қасиеті --------------деп аталады. 2.Ағзада шамамен 5л ---------------кездеседі 3.Лимфаның құрамы -------------------------,----------------------------------тұрады. 4.Тәулігіне --------------лимфа түзіледі. 5. Лимфа---------------------ұлпасы 6.Құрамы бойынша лимфа----------------------ұқсайды.

Дескриптор:

- бос орындарға тиісті сөздерді жаза отырып, сөйлемді толықтырады – 5 балл;

2-тапсырма. Лимфа жүйесінің қан, ұлпа сұйықтығы мен лимфа арасындағы өзара

байланысты сипаттау кестесін толтырыңыз.

Дескриптор:

- лимфа жүйесін және қан, ұлпа сұйықтығы мен лимфа арасындағы өзара байланысты сипаттайды – 3 балл;