№4 Зертханалық жұмыс "Жасушаның беттік аудан мөлшерінің көлемге қатынасын анықтау".

10 сынып КГБ №18

ДӘІЖО___________

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
«» КММ
(білім беру ұйымының атауы)
Қысқа мерзімді (сабақ) жоспары
№4 Зертханалық жұмыс "Жасушаның беттік аудан мөлшерінің көлемге қатынасын анықтау".

§15.Беттік ауданның көлемге қатынасының диффузия жылдамдығына әсері.

(Сабақ тақырыбы)

Сабақтың барысы:

ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ ЖОСПАРҒА ҚОСЫМША

«Айырмашылығы неде?»

Оқушыларға екі түрлі мəтін немесе екі түрлі сурет көрсетіңіз. Екеуінің арасындағы айырмашылықты анықтауды сұраңыз. Жауаптарын дəлелдеп отырулары керек.

Мәтінмен жұмыс

Жасушаның беттік аудан мөлшерінің көлемге қатынасы

Жасушалардың беттік аудан мен көлем арасындағы қатынасты түсіну биологияда, әсіресе жасушалардың қалай жұмыс істейтінін және қоршаған ортамен қалай әрекеттесетінін түсіну үшін маңызды. Беттік аудан мен көлемнің қатынасы (БА:К) жасуша процестеріне, соның ішінде қоректік заттарды сіңіру, қалдықтарды шығару және жалпы метаболикалық тиімділікке әсер ететін негізгі фактор болып табылады.

Жасушалар өмірдің негізгі құрылыс блоктары болып табылады, және олардың өмір сүру қабілеті өлшемі мен пішініне қатты байланысты. Жасуша өскен сайын, оның көлемі беттік ауданынан жылдам артады. Бұл дегеніміз, үлкен жасуша кіші жасушаға қарағанда кіші БА:К қатынасына ие.

Жасушаның көлемі ұлғайған сайын БА:К қатынасының азаюы маңызды әсерлерге ие. Мысалы, жасушалар қоректік заттарды сіңіріп, қалдықтарды шығаруы керек. Егер жасуша тым үлкен болса, бұл заттардың тасымалдануы тиімді болмайды. Сондықтан көптеген жасушалар функцияларын бұзбайтындай мөлшерге жетпес бұрын бөлінеді. Бұл көпжасушалы организмдердің пайда болуының бір себебі; көптеген кішкентай жасушалардың болуы жоғары жалпы БА:К қатынасын сақтауға мүмкіндік береді, бұл материалдардың тиімді алмасуын қамтамасыз етеді.

Сонымен қатар, БА:К қатынасы жасуша мамандануына әсер етеді. Мысалы, үлкен организмдерде белгілі бір жасушалар беттік ауданын арттыру үшін микроциллярлар сияқты адаптацияларды дамытады, бұл қоректік заттарды сіңіру үшін беттік ауданды арттырады. Керісінше, кейбір жасушалар, мысалы, бұлшықет жасушалары, өз функцияларын максимизациялау үшін ұзын әрі жіңішке болуы мүмкін, сонымен бірге тиісті БА:К қатынасын сақтайды.

Қорытындылай келе, жасушалардағы беттік аудан мен көлем арасындағы қатынас тек математикалық концепция емес; бұл жасуша функциялары мен тиімділігін негіздейтін негізгі принцип. Бұл қатынасты түсіну жасушалардың әдетте неге кіші екенін және олар қалай маманданып, арнайы функцияларды орындауға бейімделетінін түсіндіруге көмектеседі. Жасушалық биологияның күрделілігін зерттеуді жалғастыра отырып, беттік аудан мен көлемнің қатынасының маңыздылығын түсіну өмірді микроскопиялық деңгейде тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.

ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫС ПАРАҒЫ

Оқушының аты-жөні: _____________________________________________сыныбы___________

Зертханалық жұмыс №4. «Жасушаның беттік аудан мөлшерінің көлемге қатынасын анықтау.» 272-бет.

Мақсаты: эритроциттердi мысалға келтiрiп, беттік ауданнын жасуша көлеміне әсер ету катынасынын мәнiн есептеп үйрену. Беттік ауданның жасуша көлемiне және пiшiнiне қатынасынын байланысын анықтау.

Құрал-жабдыктар: 1. Окулык. 2. Циркуль немесе сызуға керек құралдар жинағы. 3. Калькулятор.

Жұмыс барысы:

1. Берілген дерекпен танысындар.Беттік ауданның көлемге катынасы әртүрлі факторларга байланысты болатыны белгілі. Ғалымдар эритроциттердің көлемінің беттік ауданына қатынасының өзгеруі олардың мөлшеріне байланысты болатынын зерттеді.Эритроциттердің орташа көлемі 87 микрон, ал онын ауданы 120-130 микрон, екені белгiлi. Бiрақ кейбiр патологиялар (анемия) кезiнде микроцитоз деп аталатын ұсак эритроциттер немесе мегацитоз деп аталатын өте iрi эритроциттер кездеседі.

2. Эритроциттердің ауданы мен көлемінің бірнеше мәндерін қарастырындар.

3. Жасушалар мөлшерінің өзгеруі олардың қасиеттерін қалай өзгертетіні туралы қорытынды жасандар.

Қорытынды

ҚАЛЫПТАСТЫРУШЫ БАҒАЛАУ ТАПСЫРМАЛАР

Оқушының аты-жөні: _____________________________________________сыныбы___________

Жасушаның беттік аудан мөлшерінің көлемге қатынасын анықтау

Жасушалардың беттік ауданы мен көлемі арасындағы қатынас өте маңызды. Бұл қатынас жасушаның тиімділігіне әсер етеді, әсіресе заттардың диффузиясы мен тасымалдануына. Үлкен жасушалардың көлемі артады, бірақ беттік ауданы пропорционалды түрде өспейді. Бұл жағдай жасушаның қоректік заттарды алу және қалдықтарды шығару қабілетіне әсер етеді. Сондықтан, көптеген жасушалар кішкентай болып қалады немесе күрделі пішіндерге ие болады.

Бос орындарды толтырыңыз:

1. Жасушаның __ мен көлемі арасындағы қатынас оның тиімділігіне әсер етеді.

2. Үлкен жасушалардың __ артады, бірақ беттік ауданы пропорционалды түрде өспейді.

3. Беттік аудан мен көлем арасындағы қатынас __ және тасымалдануға әсер етеді.

4. Көптеген жасушалар __ болып қалады немесе күрделі пішіндерге ие болады.

5. Жасушаның беттік ауданы мен көлемі арасындағы қатынас __ алу және шығару қабілетіне әсер етеді.

Кілт сөздер: беттік ауданы, көлемі, диффузияға, кішкентай, қоректік заттарды

Бірнеше таңдау сұрақтары: Әр сұрақ үшін дұрыс жауапты таңдаңыз.

1. Жасуша көлемі артқан кезде, беттік ауданы:
   a) Пропорционалды түрде артады
   b) Пропорционалды түрде азаяды
   c) Өзгермейді
   d) Пропорционалды түрде артпайды

2. Жасушаның беттік ауданы мен көлемі арасындағы қатынас неге маңызды?
   a) Жасушаның пішініне әсер етеді
   b) Жасушаның бөліну жылдамдығын анықтайды
   c) Заттардың диффузиясы мен тасымалдануына әсер етеді
   d) Жасушаның түсін анықтайды

3. Көптеген жасушалар неге кішкентай болып қалады?
   a) Энергия үнемдеу үшін
   b) Тез бөліну үшін
   c) Тиімді зат алмасу үшін
   d) Қорғаныс үшін

4. Жасушаның беттік ауданын арттыру үшін не істеуге болады?
   a) Көлемін арттыру
   b) Пішінін күрделендіру
   c) Мөлшерін азайту
   d) b және c жауаптары дұрыс

5. Жасушаның беттік ауданы мен көлемі арасындағы қатынас қандай процеске тікелей әсер етпейді?
   a) Диффузия
   b) Осмос
   c) Эндоцитоз
   d) Фотосинтез

Ашық сұрақтар: Келесі сұрақтарға толық сөйлемдермен жауап беріңіз:

1. Жасушаның беттік ауданы мен көлемі арасындағы қатынастың маңыздылығын түсіндіріңіз.

2. Үлкен жасушалар қандай проблемаларға тап болуы мүмкін? Неліктен?

3. Жасушалардың күрделі пішіндерге ие болуының артықшылықтарын сипаттаңыз.

Жауаптар кілті:

Бос орындарды толтырыңыз:

1. беттік ауданы

2. көлемі

3. диффузияға

4. кішкентай

5. қоректік заттарды

Бірнеше таңдау сұрақтары:

1. d

2. c

3. c

4. d

5. d

Ашық сұрақтар:

1. Жасушаның беттік ауданы мен көлемі арасындағы қатынас маңызды, өйткені ол жасушаның тиімділігіне әсер етеді. Бұл қатынас жасушаның қоректік заттарды алу және қалдықтарды шығару қабілетін анықтайды. Сонымен қатар, бұл қатынас диффузия және зат тасымалдау процестеріне тікелей әсер етеді.

2. Үлкен жасушалар зат алмасу тиімділігінің төмендеуіне тап болуы мүмкін. Себебі, жасуша көлемі артқан кезде, оның беттік ауданы пропорционалды түрде артпайды. Бұл жағдайда жасушаның ішкі бөліктеріне қоректік заттарды жеткізу және қалдықтарды шығару қиындай түседі, бұл жасушаның жалпы тиімділігін төмендетеді.

3. Жасушалардың күрделі пішіндерге ие болуының артықшылықтары:

   • Беттік ауданды арттырады, бұл зат алмасуды жақсартады

   • Диффузия және тасымалдау процестерінің тиімділігін арттырады

   • Жасушаның көлемін арттырмай, оның функционалдығын жақсартады

   • Қоршаған ортамен әрекеттесу аймағын кеңейтеді