Қол бұлшық еттерінің максималды жұмыс күшін және күшке төзімділігін зерттеу

Жұмыс барысы

1. Орталық күйді сол жақ жұмыршақпен астыңғы бұрамты табыңыз.
   Сол жақтан жоғары деңгейге дейін жаққа апар. Жауапты жазыңыз:
   Жауап:

2. Қол қозғалысын жоғары тік орынға дейін апарыңыз. Жауапты жазыңыз:
   Жауап:

3. Қолды сол жақ бұранға қойып, қозғалыстаңыз жастартпаңыздар. қандай болған?
   Қорытынды: Қолдың қимылдауының ымық белгілерінің рөлі қандай?

№7 Лабораториялық жұмыс: Статикалық және динамикалық жұмыс жасайтын бұлшық еттерді зерттеу
Мақсаты: Бұлшық еттің айқасу күшінінің бұлшық ет жұмысының ерекшеліктерін анықтау.
Құрал-жабдықтар: Секундомер, массасы 1,5 және 2 кг гир, білезік гир (білезікке арналған салмақ).

Жұмыс барысы

Статикалық және динамикалық жұмыс арасындағы сынақтарды зерттеу үшін статикалық жұмыс жасаған жасалған екі тәжірибені орындаңыз.
Тәжірибеде бір немесе көп өлшемдер жасалуы мүмкін. Бастапқы өзіңіздің жағдайыңызды ұсталып тұруын сегіздомер арқылы белгілеңіз. Егер сізде біреу болса, оның уақыт белгісімен біліңіз.

1-тәжірибе. Статикалық жұмыс кезінде қажу

1. Салмағы 1,5 кг жүкті алып, оны денеге тік ұстап екі жаққа қарай қолды созып тұрыңыз.

2. Соз қолмен ұстап тұруға белгі жасалады да, секундомерді қосады.

3. Қолдың өзгеруін бақылайды, бұлшық еттің қажу уақытын секундомермен тіркеледі.

4. Салмағы 2 кг жүкті алып, 1-3 қадамдарды қайталайды.

2-тәжірибе. Динамикалық жұмыс кезінде қажу

1. Салмақты сол (массасы 1,5 және 2 кг) қолмен денеге дейін көтеріңіз.

2. Салмақты осы биіктікке көтеру және қолды төмен түсірумен айналысыңыз (қолды төмен түсіріп және қайта көтеру).

3. Салмақты қозғалысты белгілеудің бастапқы жағдайын тұрақты ұстап алмасаңыз қажу бар болуыңыз.

4. Алынған барлық мәліметтерді жоспарға енгізіңіз.

№7 жұмыс

Жалпы қорытынды жасаңыз:
Жүктеме типі бұлшық еттің қажына қалай әсер етеді?

Жауаптары

Жұмыс барысы

1. Сол жақтан жоғары деңгейге дейін жаққа апар. Жауапты жазыңыз:
   Жауап: Бұлшық еттің кернеуі жоғарылаған сайын қол қозғалысының қиындығы арта түседі.

2. Қол қозғалысын жоғары тік орынға дейін апарыңыз. Жауапты жазыңыз:
   Жауап: Қолды жоғары көтеру кезінде бұлшық еттердің шаршауы жылдам байқалды, ал ауырлықтың жоғарылауы бұл процесті тездетті.

3. Қолды сол жақ бұранға қойып, қозғалыстаңыз, жастартпаңыздар. Қандай болған?
   Қорытынды: Бұлшық еттердің қажу уақыты ауырлық пен динамикалық қозғалыстың жиілігіне байланысты өзгереді. Қимылдардың дәлдігі мен тұрақтылығы бұлшық еттердің қажуын анықтайды.

1-тәжірибе. Статикалық жұмыс кезінде қажу

Қорытынды: Статикалық жұмыс кезінде бұлшық еттердің қажуы ауыр салмаққа және уақыт ұзақтығына тікелей байланысты.

2-тәжірибе. Динамикалық жұмыс кезінде қажу

Қорытынды: Динамикалық жұмыс кезінде бұлшық еттердің қажуы қозғалыс жиілігі мен салмаққа байланысты.

Жалпы қорытынды:
Жүктеме түрі бұлшық еттердің қажуына айтарлықтай әсер етеді. Статикалық жұмыс кезінде бұлшық еттер ұзақ уақыт бойы бір қалыпта кернеулі болғандықтан шаршау жылдам байқалады. Ал динамикалық жұмыс кезінде қозғалыстың үздіксіздігі қажуды арттырады, бірақ уақытша кідірістер бұлшық еттерге қысқа демалыс береді.

№8 Зертханалық жұмыс. «Пияз тамыршығындағы жасушалардың митоздық бөлінуін зерттеу».

Мақсаты: пияз тамыршығындағы жасушалардың митоз мысалында митоз фазаларын зерттеу.

Құрал-жабдықтар: оқуылық және (немесе) «Митоз фазалары» деген кестелер, микроскоп, пияз тамыршығындағы митоз деген дайын микропрепараттар немесе пияздың өсіп жатқан қосалқы тамыршалары (немесе ұшы) және микропрепараттар жасауға арналған жинақ.

Жұмыс барысы

1. Пияз тамыршаларының ұшынан микропрепарат дайындау немесе дайын микропрепарат қарау.

2. Микропрепараттағы митоз фазаларын анықтау.

3. Оқулықтағы (қабырға кестелеріндегі) мына суретті нақты микропрепаратпен салыстыру.

4. Сандарды дұрыс ретпен қойып, митоз фазаларының берілген микрофотографияларын анықтау.

5. Кестені дәптерге сызып алып толтырыңыздар:

6. Берілген сұрақтарға жауап беріңіз:

   • Қандай фазада центромера үзіледі?

   • Қандай фазада жеке хромосомалар болады?

   • Қандай фазада хромосомалар жасуша бойымен орналасады, ол қалай аталады?

   • Митоздың бірінші фазасы қандай санмен белгіленеді?

   • Протоплазма түгелдей хромосомалар аймағынан ядро қабықшасына тығыздалып, ал жасушаның өзі, оның ұлпасының органоидтерінен біртұтастығы ортасынан бөлінетін фаза қалай аталады?

№8 Зертханалық жұмыс: «Пияз тамыршығындағы жасушалардың митоздық бөлінуін зерттеу»

Жасалу жолдары:

1. Микропрепарат дайындау:

• Пияздың өскінін алу үшін пиязды суға немесе дымқыл мақтаға орналастырып, бірнеше күн бойы өсуін қамтамасыз етіңіз.

• Өскіндердің ұшын қайшымен кесіп алыңыз (шамамен 1 см).

• Ұштарын алдын ала дайындалған 1-2 минуттық әлсіз қышқыл ерітіндісінде өңдеңіз (мысалы, HCl ерітіндісі), бұл жасушааралық байланыстарды жұмсартуға көмектеседі.

• Кесінділерді бояу үшін анилинді бояғыш (мысалы, ацетокармин немесе сафранин) ерітіндісіне батырып, 10-15 минутқа қалдырыңыз.

2. Микропрепарат жасау:

• Боялған ұштарын заттық шынының үстіне орналастырыңыз.

• Жіңішке кесінді жасау үшін ұшын пинцетпен ұстаңыз немесе скальпельмен мұқият тегістеңіз.

• Үстінен жабын әйнекпен жабыңыз.

• Препаратты баспай, жабын әйнектің шетін жеңіл қысыңыз, бұл жасушалардың бірқалыпты жайылуына көмектеседі.

3. Микроскоппен қарау:

• Дайын микропрепаратты микроскоптың заттық үстеліне орналастырыңыз.

• Алдымен төмен үлкейткіш объективпен, содан кейін жоғары үлкейткіш объективпен қараңыз.

• Хромосомалардың орналасуына байланысты митоз фазаларын анықтаңыз (профаза, метафаза, анафаза, телофаза).

4. Суреттерді салыстыру:

• Оқулықтағы немесе қабырға кестелеріндегі митоз фазаларының суреттерін микропрепараттағы фазалармен салыстырыңыз.

• Хромосомалардың пішінін, орналасуын және бөліну деңгейін мұқият зерттеңіз.

5. Нәтижені жазу:

• Кестені толтырыңыз:

Оқиғалар	Профаза	Метафаза	Анафаза	Телофаза
Не болады
**Хромосом

Қорытынды:

• Митоз фазаларының ретін және олардың ерекшеліктерін анықтаңыз.

• Зертханалық жұмыс нәтижесінде митоз үдерісінің кезеңдерін анықтау арқылы жасушаның бөліну механизмін түсіндіріңіз.

№5 Модельдеу: "Мейоз фазаларын зерттеу"

Жасалу жолы:

1. Мейоз фазаларын қарастыру:

   • Суреттегі әрбір фазаны мұқият қарап шығыңыз. Әр кезеңдегі хромосомалардың орналасуы мен өзгерістеріне назар аударыңыз.

2. Мейоздың І және ІІ бөлінуіндегі айырмашылықтарды анықтау:

   • Мейоз І: Гомологты хромосомалардың бөлінуі жүреді.

   • Мейоз ІІ: Хроматидтердің ажырауы жүреді.

3. Хромосомалар мен хроматидтердің өзгерістерін бақылау:

   • Әр фазада хромосомалар мен хроматидтердің орналасуы мен қозғалысын талдаңыз.

   • Конъюгация, кроссинговер, хроматидтердің ажырауы секілді процестерді анықтаңыз.

4. Сұрақтарға жауап беру:

   • а) Конъюгация және кроссинговер: Профаза І-де жүреді.

   • ә) Екі гаплоидты жасушалардың түзілуі: Телофаза І-де байқалады.

   • б) Центромералардың ажырауы және жас хроматидалардың таралуы: Анафаза ІІ-де жүреді.

Жауаптар:

1. Мейоз фазалары:

   • Профаза І: Конъюгация және кроссинговер жүреді.

   • Метафаза І: Гомологты хромосомалар жасушаның экваторында орналасады.

   • Анафаза І: Гомологты хромосомалар полюстерге ажырайды.

   • Телофаза І: Екі гаплоидты жасуша түзіледі.

   • Профаза ІІ: Хромосомалар қайтадан тығыздалады.

   • Метафаза ІІ: Хромосомалар экваторда орналасады.

   • Анафаза ІІ: Хроматидтер полюстерге ажырайды.

   • Телофаза ІІ: Төрт гаплоидты жасуша түзіледі.

2. Мейоз І және ІІ арасындағы айырмашылықтар:

   • Мейоз І-де гомологты хромосомалар ажыраса, Мейоз ІІ-де хроматидтер ажырайды.

3. Хромосомалар мен хроматидтер:

   • Профаза І-де хромосомалар конъюгацияланып, кроссинговер жүреді.

   • Анафаза І-де хромосомалар полюстерге ажырайды.

   • Анафаза ІІ-де хроматидтер ажырайды.

№6 моделдеу. "Адамның генеалогиялық шежіре ағашын құру."

Берілген белгілерді пайдаланып, төрт тапсырманы орындауға тырысып көріңіз.

1. Төменде сипатталған жиынтықтың (генеалогиялық) шежіресін құрастырыңыз.

2. Генетик-дәрігер қандай мәліметтер негізінде қорытынды жасағанын анықтауға тырысып көріңіздер. Бұл жағдайда сипатталған тұқым қуалау механизмін түсіндіруге мектепте меңгерген білімдеріңіз жете ме?

3. Кез келген тұқымқуалайтын белгіні (көз, шаш түсі; шынтағы бүгілуі, оңқайлық, кейбір тұқымдардың болуы; семіздіктің болуы (болмауы); бір мүшеде ақаулықтың болуы (болмауы) немесе кез келген басқа белгінің болуы) таңдаңыздар. Қажет тұстарында осы белгілер бойынша немесе жағдайдағы байланыстыратын сипаттамалар.

4. Берілген сипаттамалардың негізінде таңдалған белгі бойынша (генеалогиялық) шежіре құрастырыңыздар.

5. Сіздер құрған шежірені оқытушыға беріп ұсынуға салыстырыңыздар. Таңдалған белгінің тұқым қуалау типін анықтауға бола ма? Қорытынды жасаңыздар.

Практикалық жұмыс. 63-суретті үлгі ретінде пайдаланып, өз шежіреңізді құрастырыңыз.

Шартты белгілері:
○ – дені сау әйел; ● – белгінің болуы;
□ – дені сау ер адам; ■ – белгінің болуы.

Адамның генеалогиялық шежіресін құрастыру.
Медициналық генетикада адам генеалогиясының әдісі ретінде қолдануға генеалогиялық шежіре ағашын құру пайдаланылады. Бұл әдіс бойынша бір отбасының бірнеше ұрпағында белгілі бір белгінің берілуі зерттеледі. Мысалы, ауру немесе ерекше сипаттың тұқым қуалау механизмі анықталады. Бірақ зерттеу қиындықтары да бар, себебі адамдардың ұрпақтарының саны аз, ал кейбір отбасыларда қажетті мәліметтер толық емес.

Сіздерге тапсырма – белгілі бір тұқымқуалайтын белгіні анықтап, оның шежіресін құрастыру. Таңдалған белгі бойынша отбасының шежіре ағашын жасау қажет. Белгі тұқым қуалайтын болса, оның берілу механизмін түсіндіріңіз. Шежіре ағашы бірнеше ұрпақты қамтуы тиіс.

Мысалы: Отбасы мүшелерінің бірі көздің көк түсі бойынша гетерозиготалы. Бұл жағдайда ата-анасының бірінде көк көз болса, екіншісінде қоңыр көз болуы мүмкін. Осындай мысалды пайдаланып, шежіре құрастырыңыз.

Жауаптары

№6 Модельдеу: "Адамның генеалогиялық шежіре ағашын құру"

Жауаптар:

1. Төменде сипатталған жиынтықтың (генеалогиялық) шежіресін құрастырыңыз.

Шежіре ағашы:

• Бірінші ұрпақ (ата-аналар):

  • Әкесі (□) – дені сау.

  • Анасы (○) – белгінің тасымалдаушысы (гетерозиготалы).

• Екінші ұрпақ (балалары):

  • Бірінші бала (■) – белгінің болуы.

  • Екінші бала (□) – дені сау ер бала.

  • Үшінші бала (●) – белгінің болуы.

  • Төртінші бала (○) – дені сау әйел.

Сызба құру:
63-суреттегі үлгіні пайдаланып, белгілерді шартты таңбалар арқылы көрсетіңіз.

2. Генетик-дәрігер қандай мәліметтер негізінде қорытынды жасағанын анықтауға тырысыңыз.

Генетик-дәрігер келесі мәліметтер негізінде қорытынды жасайды:

• Белгінің ұрпақтар арасында берілу заңдылықтары (автосомды-доминантты, автосомды-рецессивті, жыныспен тіркескен).

• Белгінің белгілі бір ұрпақта ғана байқалуы немесе әр ұрпақта көрінуі.

• Белгінің тек ерлерде немесе әйелдерде ғана байқалуы.

Мысалы:

• Егер белгі әр ұрпақта байқалса және еркек пен әйелде тең таралса, бұл автосомды-доминантты тұқымқуалау болуы мүмкін.

• Егер белгі тек кейбір ұрпақтарда байқалса, бұл рецессивті тұқымқуалауды көрсетуі мүмкін.

3. Кез келген тұқымқуалайтын белгіні таңдаңыз.

Таңдалған белгі: Көздің түсі (қоңыр және көк).

• Қоңыр көз түсі – доминантты белгі (А).

• Көк көз түсі – рецессивті белгі (аа).

4. Берілген сипаттамалардың негізінде таңдалған белгі бойынша шежіре құрастырыңыз.

Мысалы:

• Әкесі – қоңыр көзді (гетерозиготалы, Аа).

• Анасы – көк көзді (аа).

Балалары:

1. Бірінші бала – қоңыр көзді (Аа).

2. Екінші бала – көк көзді (аа).

3. Үшінші бала – қоңыр көзді (Аа).

4. Төртінші бала – көк көзді (аа).

Шежіре ағашын құрыңыз:

• Бірінші ұрпақ: Әке (□) және ана (○).

• Екінші ұрпақ: Бірінші бала (■), екінші бала (○), үшінші бала (■), төртінші бала (○).

5. Сіздер құрған шежірені оқытушыға беріп ұсыныңыз. Таңдалған белгінің тұқым қуалау типін анықтауға бола ма?

Қорытынды:

• Белгінің тұқымқуалау типін анықтауға болады.

• Көздің түсі бойынша бұл автосомды-доминантты және рецессивті тұқымқуалау механизміне жатады.

• Гетерозиготалы ата-анадан (Аа х аа) қоңыр және көк көзді балалардың болуы мүмкіндігі 50% және 50%.