Батыс Қазақстан облысы, Сырым ауданы, Ж.Досмұхамедов атындағы МББК

ТАҚЫРЫБЫ: «Абдолла Жұмағалиевтің өлеңдеріндегі кейіпкер бейнесі ақынның өз бейнесі ме?»

Секция: қазақ тілі мен әдебиеті

Авторы: Жаскелең Нұрайлым 5 «А» - сынып оқушысы

Жетекшісі: Ажигалиева Ш. Л.

Жұмыстың орындалу уақыты: 1 жыл

Жымпиты, 2025 жыл

АННОТАЦИЯ

Бұл ғылыми жобада қазақ поэзиясының көрнекті өкілдерінің бірі Абдолла Жұмағалиевтің өлеңдеріндегі лирикалық кейіпкердің табиғаты зерттеледі. Жұмыс ақын шығармаларындағы кейіпкер бейнесінің оның өмірлік болмысына сәйкестігін анықтауға бағытталған. ХХ ғасырдың орта кезеңінде ерекше орын алған ақынның өлеңдері Отанға деген сүйіспеншілік, ерлік, азаматтық борыш, адамгершілік, өмір мен өлім, уақыт пен кеңістік туралы ой-толғамдарға құрылған. Зерттеу барысында ақын поэзиясының көркемдік ерекшеліктері, троптық жүйесі, тілдік байлығы қарастырылып, лирикалық кейіпкердің бейнесі нақты өлеңдер негізінде талданады. «Майданнан хат», «Ерлік дастаны», «Жеңіс күні» сияқты өлеңдерге жасалған текстологиялық талдаулар кейіпкер мен ақын болмысының өзара үндестігін айқын көрсетеді. Әсіресе соғыс кезеңінде жазылған шығармаларында кейіпкер – шынайы өмірден алынған майдангер, бұл ақынның өз өмірлік тәжірибесімен тікелей байланысты. Зерттеу нәтижесі бойынша Жұмағалиев шығармаларындағы лирикалық кейіпкер – көбіне ақынның көркемдік жинақталған бейнесі екені дәлелденеді.

АННОТАЦИЯ

Данное исследовательское проект направлено на изучение природы лирического героя в стихотворениях Абдоллы Жумагалиева — одного из ярких представителей казахской поэзии XX века. Цель работы заключается в выявлении степени соответствия образа лирического героя реальной личности поэта. В стихах Жумагалиева отражены темы патриотизма, мужества, гражданского долга, нравственности, а также размышления о жизни, смерти, времени и пространстве. В исследовании подробно анализируются художественные особенности поэзии автора: метафоричность, образность, эмоциональная выразительность и гражданственный пафос. На основе текстологического анализа произведений «Письмо с фронта», «Поэма мужества», «День Победы» раскрыта взаимосвязь между автором и созданным им героем. Особенно отчетливо эта связь проявляется в стихах военного времени, где лирический герой представлен как участник боевых действий, что соответствует биографии самого поэта. Герой у Жумагалиева — солдат, труженик, мыслитель, гражданин, и все эти образы имеют корни в личном опыте автора. Анализ показал, что лирический герой в поэзии Жумагалиева является художественно обобщенным, но в основе — самим автором.

ANNOTATION

This research project explores the nature of the lyrical persona in the poetry of Abdolla Zhumagaliev, a prominent Kazakh poet of the mid-20th century. The main objective is to determine how closely the lyrical hero reflects the poet’s own personality and life experience. Zhumagaliev’s works focus on themes such as love for the homeland, heroism, civic duty, morality, as well as reflections on life, death, time, and space. The project examines key artistic features of the poet’s style, including his use of metaphor, emotional depth, and strong civic tone. Textual analyses of poems such as “Letter from the Front,” “Epic of Bravery,” and “Victory Day” reveal a strong connection between the poet and his lyrical protagonist. This connection is especially evident in wartime poems, where the hero is portrayed as a soldier experiencing real battlefield hardships—paralleling the poet’s own military service. The lyrical character in Zhumagaliev’s poetry appears as a soldier, worker, thinker, and responsible citizen, all of which align with the poet’s worldview and biography. The study concludes that the lyrical hero, while a literary construct, is fundamentally rooted in the poet’s own identity and emotional world.

Кіріспе

Күллі әлемді тітіренткен отты жылдар... Аспанды қара бұлт торлаған, әр үйдің ошағын қайғы шалған ауыр кезеңда Ұлы Отан соғысының өрті шарпыған сайын, жүректерде үміт оты сөнбей, азаттық аңсаған ерлік пен жанқиярлық үлгісі асқақтай түсті. Батырлар рухы өшкен жоқ, өршіді.
Бүгін біз сол қилы заманды еске алып, тарихтың ауыр да қасиетті беттерін парақтап, қаһарман бабаларымыздың мәңгілік ерлігін тағы бір мәрте жаңғыртпақпыз.

Ұлы Отан соғысы - халқымыздың ержүректiгiн, отанға деген сүйiспеншiлiгiн әлемге паш еткен тарихтағы ең қасiреттi де қаһармандық кезең. Миллиондаған адам отанын қорғау жолында жанын пида еттi. Солардың бiрi — Абдолла Жұмағалиев.

Менің осы жобаны алудағы мақсатым – қазақ поэзиясының көрнекті өкілдерінің бірі Абдолла Жұмағалиевтің шығармаларындағы лирикалық кейіпкердің табиғатын зерттеу, оның ақынның өз болмысымен қаншалықты сәйкес келетінін анықтау.
Абдолла Жұмағалиев – ХХ ғасырдың орта кезеңінде қазақ әдебиетінде ерекше орын алған ақын. Оның өлеңдерінде Отанға деген сүйіспеншілік, ерлік, азаматтық борыш, адамгершілік және өмір мен өлім, уақыт пен кеңістік туралы ой-толғамдары көрініс табады.
Зерттеу жұмысымның өзектілігі – ақын поэзиясындағы лирикалық кейіпкер мен авторлық тұлға арасындағы байланысты ғылыми тұрғыда талдау. Қазақ әдебиеттануында бұл тақырып жанама сөз болғанымен, арнайы зерттелуі әлі де жеткіліксіз.
Жобада нақты өлеңдерге текстологиялық талдау жасалып, кейіпкер бейнесі мен ақын болмысының үндестігі дәлелдермен берілді.

І. Абдолла кім немесе 27 жыл ғұмыр кешіп жарығы сөнбеген тағдыр.

Абдолла Жұмағалиев 1915 жылы Батыс Қазақстан облысында дүниеге келген. Жастайынан еңбекке араласып, туған жерiн сүйген патриот азамат ретiнде қалыптасты. Соғыс басталған кезде ол бiрiншiлердiң қатарында майданға аттанды.

Абдолла Жұмағалиев 1941 жылы Қызыл Армия қатарына алынып, майдан даласында ерлiкпен шайқасты. Ол арнайы барлау топтарының құрамында жау тылына терең ендi, маңызды мәлiметтер жинады. Оның батылдығы мен шеберлiгi майдандастары арасында үлкен құрметке ие болды. Бiрнеше ауыр шайқаста оның батырлығы арқасында көптеген жауынгерлердiң өмiрi сақталды. Десек те, Батыс Қазақстан облысының орталығында екінші дүниежүзілік соғыс ардагерлерінің есімі берілген 70-80 көше бар екен. Биыл Ұлы Жеңістің 80 жылдығы қарсаңында қалалық ономастика комиссиясы 27 тұлға жөніде ұсынысты талқылап жатыр. Әрине, тізімнің басында қолында қаруы мен қаламын қатар ұстаған қаһарман Абдолла Жұмағалиев тұр. Алайда, осы жолы да батырдың есімі еленбей қала ма деген қауіп бар.

Себебі, министрлік бекіткен қағидаға сәйкес, көше атауы ұсынылған майдангер кемінде екі мәрте жауынгерлік орденмен марапатталған болуы шарт екен. Ал біздің жерлес батырымыздың аты сол соғыс кезінде-ақ аңызға айналып, Қасым Аманжоловтың «Ақын өлімі туралы аңыз» поэмасына өзек болса да ресми марапаты жоқ екен. Жә, оны қоя тұрып Ресей Федерациясының «Мемориал» мәліметтер базасында, «Подвиг народа», «Календарь победы», «ЦАМО», т.б.толып жатқан соғыс туралы сайттарында да Абдолла Жұмағалиев туралы мәліметтер жеткіліксіз. Ресми мекемелердің пікірінше, Абдолла Жұмағалиевтің ерлігін дәлелдейтін нақты құжат жоқ[1].

1943 жылдың күзiнде Абдолла тапсырма орындау барысында жоғалып кеттi. Ресми түрде ол "iз-түзсiз жоғалды" деп жарияланды. Сол күнге дейiн оның тағдыры туралы нақты деректер жоқ. Көптеген ержүрек жауынгерлер сияқты, Абдолла да туған елiнен жырақта қалды.

Ақын туралы 1965 жылы жарияланған Қазақстан мұғалімі газетінің №35санында жарияланған деректерге қарағанда ақынның мұғалім болып қызмет атқарғанын да білуге болады. Бұл мақалада Т. Байтауовтың, Қ. Қажымовтың, Қ. Ордабаевтың ақын жайлы естеліктерін көруге болады[2].

2. Ақын поэзиясының көркемдік ерекшелігі

Ақын шығармашылығы көркемдік қуатымен, тілдік байлығымен, эмоциялық әсерімен ерекшеленеді. Оның өлеңдерінде ұлттық поэтикалық дәстүрдің элементтері заманауи ой-толғамдармен өзара үндесіп жатады.
Жұмағалиев поэзиясында кездесетін ең жиі троп – метафора. Ол адамды табиғатпен, уақытпен, мәңгілік ұғымдармен салыстыру арқылы жаңа мағыналық реңк тудырады.
Сонымен қатар, ақынның поэзиясына тән ерекшелік – азаматтық үн. Оның көптеген өлеңдері патриоттық тақырыпқа жазылған. Мысалы, «Шаттық жыры», «Отан үшін» секілді өлеңдері азаматтық лириканың көрнекті үлгілері болып саналады[3].
Тілдік тұрғыдан алғанда, ақын қарапайым, түсінікті, оқушы деңгейіне сай, бірақ көркемдігі жоғары сөз өрнегін қолданған.
Жұмағалиевтің көп өлеңдерінде лирикалық кейіпкер — өз уақытының перзенті, қоғам алдындағы жауапкершілігін сезінетін азамат. Ол Отан қорғаушысын, еңбек адамының қажырлы бейнесін, адалдық пен ерлікті алға қояды.
Лирикалық кейіпкер жиі жағдайда — майдангер. Соғыс жылдарында жазылған шығармаларында ол оқ пен оттың ортасындағы солдаттың жүрек күйін жеткізеді. Бұл жерде кейіпкер ақынның өзі ме, әлде жаппай соғысушы халықтың жиынтық бейнесі ме – бұл зерттеуді қажет ететін сұрақ.
Бейбіт өмір кезеңіндегі өлеңдерінде кейіпкер – еңбек адамы, қоғамның белсенді мүшесі, ұрпақ тәрбиесіне жауапты тұлға. Ол болашаққа сенеді, жаңалыққа ұмтылады.

2. Кейіпкер мен ақын болмысының үндестігі

Жұмағалиев поэзиясындағы кейіпкер мен ақын арасында айқын байланыс бар. Бұл әсіресе соғыс тақырыбындағы өлеңдерінде көрінеді. Ақынның өзі соғысты көзімен көрген адам болғандықтан, оның лирикалық геройы да шынайы, өмірден алынған тұлға.

Ақын «Мен майданнан келемін» деген жолдармен басталатын өлеңінде өз басынан өткен оқиғаны тікелей лирикалық кейіпкердің аузымен береді. Бұл жерде кейіпкер мен автордың арасы мүлдем ажырамайды.
Кейде ақын өз жан тебіренісін кейіпкердің атынан жеткізеді. Мысалы, «Түнгі ой» өлеңінде лирикалық кейіпкер өмірдің өткіншілігі, уақыттың жылдам өтуі туралы философиялық ойлар айтады. Бұл – ақынның өмірлік тәжірибесімен байланысты ой-толғамдар.
Осылайша, кейіпкер — көбіне ақынның өзі, бірақ жинақталған түрде, көркемдік бейне ретінде беріледі[4].
3. Өлеңдерге текстологиялық талдау
1) «Майданнан хат» өлеңінде лирикалық кейіпкердің психологиялық күйі айқын көрінеді:
«Қымбатты анам, аман көрші мені...»
Бұл жолдарда геройдың өмір мен өлім арасында тұрған адам екені аңғарылады[5].
2) «Ерлік дастаны» өлеңінде кейіпкер — батыр. Ол өлімнен қорықпайды, себебі оның мақсаты — ел қорғау. Ақын батырды биік моральдық өлшемдермен суреттейді.
3) «Жеңіс күні» өлеңінде кейіпкер — сол жеңісті жақындатқан халықтың ұжымдық бейнесі. Бұл жерде ақын өзін де, өз замандастарын да жырлайды.
Аталған мысалдар кейіпкер бейнесінің автор болмысымен тамырлас екенін тағы да дәлелдейді.
Жұмағалиев шығармаларында лирикалық кейіпкер бірнеше қырынан көрінеді:
— майдангер;
— еңбек адамы;
— ойшыл тұлға;
— азаматтық борышын сезінген азамат.
Бұлардың барлығы ақынның өз өмір жолымен, дүниетанымымен толық сәйкес келеді. Сондықтан оның поэзиясындағы кейіпкерді ақынның көркемдік-бейнелік деңгейде жасалған өзі деуге толық негіз бар[6].

Қорытынды

Зерттеу барысында Абдолла Жұмағалиевтің өлеңдеріндегі лирикалық кейіпкер мен ақын бейнесі арасындағы байланыс терең әрі айқын екені дәлелденді.
Кейіпкер поэзияда көркем тұлға ретінде берілгенімен, оның түп негізі — ақынның өмірлік тәжірибесі, ойлары, сезімі, дүниені қабылдауы.
Ұсыныстар:
— Жұмағалиев поэзиясын мектеп бағдарламасына тереңірек енгізу;
— Ақынның соғыс кезеңіндегі өлеңдеріне әдеби талдау жүргізетін арнайы сабақтар өткізу;
— Лирикалық кейіпкер тақырыбын қазіргі поэзиямен салыстырып зерттеу.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Аманжолов Қ. Ақын өлімі туралы аңыз. – Алматы: Жазушы, 1971.

2. Қазақстан мұғалімі газеті. №31. 29 июль 1965 ж

3. Абдолла. Өлмес өмір дастаны- Алматы: «Арыс», 2015ж

4. Жұмағалиев А. Таңдамалы шығармалар. – Алматы, 1984.

5. Қирабаев С. Қазақ поэзиясындағы дәстүр мен жаңашылдық. – Алматы, 1997.

6. . Ғылыми мақалалар жинағы. Қазақ әдебиеті. – 2015.