«Жүйке жүйесі және ми: Қалай жақсы есте сақтау керек?»

әдістемелік құрал

(әдістемелік құрал биология пәні мұғалімдеріне арналған)

Автор: Тлепбергенова Жанат Сатыбалдиевна

Бұл әдістемелік құрал биология пәнінің 8-11 сынып оқушыларына арналған және жүйке жүйесі мен мидың қызметін, әсіресе есте сақтау процестерін жақсарту әдістерін қарастырады. Оқушыларға мидың құрылымы мен қызметі, нейрондық байланыстардың маңызы, есте сақтау түрлері мен механизмдері туралы ғылыми негізделген ақпарат беріледі.

Құралда оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытуға бағытталған тәжірибелік тапсырмалар, жаттығулар, танымдық ойындар және когнитивтік дамуға арналған әдістер қамтылған. Сонымен қатар, есте сақтау қабілетін арттыруға көмектесетін тәжірибелік зерттеулер, тиімді оқу стратегиялары, мнемотехника тәсілдері ұсынылады.

Бұл әдістемелік құрал биология пәні мұғалімдеріне де көмекші материал ретінде ұсынылып, сабақ барысында оқушылардың ми қызметін тиімді пайдалану дағдыларын дамытуға бағытталған.

Мазмұны

КІРІСПЕ

Бүгінгі таңда ақпарат көлемінің қарқынды артуы оқушылардың танымдық қабілеттеріне жоғары талап қояды. Әсіресе, есте сақтау қабілетін дамыту – оқу процесінің маңызды бөлігі. Оқушылардың ми қызметін тиімді пайдалануына, ақпаратты тез әрі ұзақ уақытқа есте сақтауына көмектесетін ғылыми негізделген әдістер мен жаттығуларды меңгеруі – олардың академиялық жетістіктерін арттыруға ықпал етеді.

Бұл әдістемелік құрал 8-11 сынып оқушылары мен биология пәні мұғалімдеріне арналған. Ол жүйке жүйесі мен ми қызметінің ерекшеліктерін, есте сақтау процестерін, сондай-ақ жадыны жақсартудың ғылыми және практикалық әдістерін қамтиды. Оқушыларға тиімді есте сақтау тәсілдерін үйрету арқылы олардың функционалдық сауаттылығын дамыту көзделеді.

1-БӨЛІМ. ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН ҚЫЗМЕТІ

1.1. Жүйке жүйесінің құрылысы және қызметі

Жүйке жүйесі – адам ағзасының ең күрделі әрі маңызды жүйелерінің бірі. Ол сыртқы және ішкі ортадан ақпарат қабылдап, оны өңдейді және дененің барлық мүшелерімен байланыс орнатады. Жүйке жүйесінің негізгі қызметі – ағза мен қоршаған орта арасындағы үйлесімділікті қамтамасыз ету, қозғалысты реттеу, танымдық және психологиялық процестерді басқару.

1.2. Ми бөліктері және олардың функциялары

Ми – адам ағзасының ең күрделі әрі маңызды органы. Ол ақпаратты қабылдау, өңдеу, сақтау және әрекет етуге жауап береді. Адам миы шамамен 1,3-1,5 кг салмақта болып, 86 миллиардтан астам нейроннан тұрады.

1.3. Нейрондар және олардың байланысы

Ми мен жүйке жүйесінің негізгі құрылымдық және функционалдық бірлігі – нейрон. Ол ақпаратты қабылдайтын, өңдейтін және тарататын арнайы жүйке жасушасы. Нейрондар бір-бірімен күрделі байланыстар орнатып, ағзадағы барлық процестерді басқарады.

1.4. Жүйке жүйесінің қалыпты жұмыс істеуі үшін қажетті факторлар

Жүйке жүйесі – ағзаның барлық қызметін реттейтін күрделі жүйе. Оның қалыпты жұмыс істеуі физикалық, химиялық және психологиялық факторларға байланысты. Жүйке жүйесінің денсаулығын сақтау үшін белгілі бір өмір салтын ұстану қажет.

2-БӨЛІМ. ЕСТЕ САҚТАУ ПРОЦЕСТЕРІ

2.1. Есте сақтаудың түрлері (қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді, жұмыс жады)

Есте сақтау – мидың ақпаратты қабылдап, сақтап, қажет кезде қайта жаңғырту қабілеті. Бұл күрделі процесс бірнеше деңгейден тұрады және әртүрлі жағдайларда әртүрлі есте сақтау түрлері іске қосылады.

2.2. Есте сақтау механизмдері: қалай жұмыс істейді?

Есте сақтау – адамның ақпаратты қабылдау, сақтау және қажет кезде жаңғырту қабілеті. Бұл күрделі процесс мидың құрылымдары мен нейрохимиялық өзгерістерге негізделген.

2.3. Ұйқы мен дұрыс тамақтанудың есте сақтауға әсері

Есте сақтау қабілеті адамның өмір салтына, әсіресе ұйқы мен тамақтану тәртібіне тікелей байланысты. Ғылыми зерттеулер ұйқының жадыны күшейтуге көмектесетінін және кейбір тағамдардың есте сақтау процестеріне оң әсер ететінін дәлелдеген.

2.4. Ми пластикалығы және жаңа дағдыларды меңгеру

Ми пластикалығы – мидың құрылымы мен функцияларының өмір бойы өзгеру қабілеті. Бұл қабілет жаңа дағдыларды меңгеру, ақпаратты есте сақтау және бейімделу процестеріне тікелей әсер етеді. Ми пластикалығы адам дамуының барлық кезеңдерінде орын алады, бірақ ең жоғары деңгейі балалық шақта байқалады.

3-БӨЛІМ. ЕСТЕ САҚТАУДЫ ЖАҚСАРТУ ӘДІСТЕРІ

3.1. Тиімді оқу стратегиялары (белсенді оқу, қайталау әдістері)

Есте сақтау қабілетін жақсарту үшін дұрыс оқу стратегияларын қолдану маңызды. Ақпаратты механикалық түрде жаттағаннан гөрі, оны түсініп, белсенді түрде өңдегенде, жадыға бекітілуі тиімді болады. Бұл бөлімде есте сақтауды күшейтуге көмектесетін белсенді оқу әдістері мен қайталау стратегиялары қарастырылады.

3.2. Мнемотехника тәсілдері (ассоциациялар, визуализация, акронимдер)

Мнемотехника – ақпаратты есте сақтауды жеңілдететін арнайы әдістер жиынтығы. Бұл тәсілдер мағыналық байланыстарды күшейту, визуалды бейнелер жасау және ақпаратты құрылымдау арқылы есте сақтауды жақсартады.

3.3. Зейінді дамыту жаттығулары

Зейін – ақпаратты қабылдау мен өңдеудің негізгі механизмі. Егер зейін әлсіз болса, ақпаратты есте сақтау қиындайды. Бұл бөлімде зейінді шоғырландыруды және есте сақтау қабілетін жақсартатын тиімді жаттығулар қарастырылады.

3.4. Дұрыс тамақтану және физикалық белсенділіктің миға әсері

Мидың дұрыс жұмыс істеуі үшін қоректік заттар мен физикалық белсенділік маңызды рөл атқарады. Тамақтану ми жасушаларының құрылымын сақтауға, ал жаттығу қан айналымын жақсартуға және нейрондық байланыстарды нығайтуға көмектеседі.

4-БӨЛІМ. ПРАКТИКАЛЫҚ ТАПСЫРМАЛАР ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУЛЕР

4.1. Есте сақтау қабілетін тексеру тесттері

1. Қысқа мерзімді есте сақтау тесті

2. Жұмыс жады тесті

4.2. Ми белсенділігін арттыруға арналған ойындар мен жаттығулар

Мидың белсенді жұмыс істеуі үшін ойындар мен жаттығулар маңызды рөл атқарады. Олар зейінді, есте сақтау қабілетін, логикалық ойлауды және шығармашылық қабілеттерді дамытуға көмектеседі.

4.3. Оқу барысында есте сақтау дағдыларын дамытуға арналған тапсырмалар

Оқу кезінде ақпаратты ұзақ уақыт есте сақтау үшін арнайы әдістер мен жаттығуларды қолдану маңызды. Бұл бөлімде қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді жадыны және жұмыс жадысын дамытуға арналған тапсырмалар ұсынылады.

1. Қысқа мерзімді есте сақтауға арналған тапсырмалар

2. Жұмыс жадыны дамытуға арналған тапсырмалар

3. Ұзақ мерзімді есте сақтауға арналған тапсырмалар

4. Ассоциациялар мен мнемотехника тәсілдерін қолдану

4.4. Тәжірибелік зерттеу: есте сақтау әдістерінің тиімділігін салыстыру

Зерттеу мақсаты:

Әртүрлі есте сақтау әдістерінің тиімділігін салыстыру арқылы оқушыларға ең қолайлы тәсілді анықтау.

ҚОРЫТЫНДЫ

Бұл әдістемелік құрал оқушылардың есте сақтау қабілетін жақсартуға бағытталған ғылыми-әдістемелік көмекші құрал ретінде әзірленді. Құралда жүйке жүйесінің құрылысы мен қызметі, ми бөлімдерінің функциялары, есте сақтау процестері, оларды жақсарту әдістері мен ғылыми зерттеулерге негізделген тиімді тәсілдер қарастырылды.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Кітаптар мен ғылыми еңбектер

1. Аткинсон, Р. Л., Хильгард, Э. Р. “Психология. Учебник для студентов” – М.: Питер, 2018.

2. Баддеи, А. “Рабочая память: теория и практика” – СПб.: Прайм-Еврознак, 2019.

3. Медина, Дж. “Правила мозга. Что стоит знать о мозге вам и вашим детям” – М.: Альпина Паблишер, 2020.

4. Дойдж, Н. “Пластичность мозга. Удивительные факты о том, как мысли способны менять структуру нашего мозга” – М.: Эксмо, 2017.

5. Сеченов, И. М. “Рефлексы головного мозга” – М.: Наука, 2015.

6. Лурия, А. Р. “Мозг и психические процессы” – М.: Московский университет, 2018.

7. Солсо, Р. Л. “Когнитивная психология” – СПб.: Питер, 2019.

8. Гиппенрейтер, Ю. Б. “Введение в общую психологию” – М.: ЧеРо, 2021.

9. Казачков, М. В. “Нейропсихология памяти” – СПб.: Речь, 2020.

10. Baddeley, A. “Working Memory, Thought, and Action” – Oxford: Oxford University Press, 2019.