АҒЫЛШЫН ТІЛІН МЕҢГЕРУДЕГІ ВИЗУАЛДЫ ЖӘНЕ АУДИАЛДЫ ҚАБЫЛДАУДЫҢ САЛЫСТЫРМАЛЫ ТИІМДІЛІГІ

Бекжан Балнұр Алмазқызы

bekzhan_04@inbox.ru

М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университетінің филология факультетінің студенті.

Орал, Қазақстан

Аннотация: Бұл мақалада ағылшын тілін меңгерудегі визуалды және аудиалды қабылдаудың салыстырмалы тиімділігі зерттелген. Визуалды әдістер (суреттер, бейнекөріністер, инфографика) студенттің есте сақтау және грамматикалық құрылымды түсіну қабілетін арттырса, аудиалды әдістер (подкасттар, аудиожазбалар, тыңдау жаттығулары) тыңдау, сөйлеу және тілдік интонацияны меңгеруге мүмкіндік береді. Ғылыми теориялар мен зерттеулер (Пэйвионың Двуканалды теориясы, Мейердің мультимедиялық оқыту теориясы) ақпаратты екі арна арқылы қабылдаудың тиімділігін көрсетеді. Мақалада екі әдісті біріктірудің оқу тиімділігін арттыратыны, студенттердің жеке когнитивтік стильдеріне сәйкес әдісті таңдау қажеттігі, сондай-ақ Қазақстандағы тіл үйрету тәжірибесінде практикалық қолдану жолдары қарастырылған.

Кілт сөздер: ағылшын тілі, визуалды қабылдау, аудиалды қабылдау, мультимедиялық оқыту, Двуканалды теория, студенттерге арналған тіл үйрету, есте сақтау және оқу тиімділігі.

Кіріспе

Қазіргі заман талабына сай тіл үйрену — білім беру жүйесінің маңызды бөлігі. Ағылшын тілі тек халықаралық қарым-қатынас құралы ғана емес, сонымен қатар кәсіби және академиялық салада да қажеттілік тудырады. Ғаламдану дәуірінде студенттерге ағылшын тілін тиімді меңгеру маңызды болып отыр, себебі бұл олардың болашақтағы академиялық және кәсіби жетістіктеріне тікелей әсер етеді.

Тіл меңгеруде әртүрлі қабылдау каналдарын пайдалану тиімділігін зерттеу өзекті болып отыр. Студенттердің ақпаратты визуалды (көрнекі) және аудиалды (тыныстап тыңдау) жолдармен қабылдау қабілеті олардың тілдік дағдыларын қалыптастыруға әсер етеді. Визуалды қабылдау дегеніміз — ақпаратты көз арқылы қабылдау қабілеті, ал аудиалды қабылдау — ақпаратты құлақ арқылы қабылдау. Бұл екі тәсілдің салыстырмалы тиімділігін анықтау студенттердің оқу процесін жақсартуға мүмкіндік береді.

Ғылыми зерттеулер көрсеткендей, әр адамның когнитивтік стилі әртүрлі. Бірі ақпаратты көзбен көргенде оңай меңгереді, екіншісі тыңдағанда есте сақтайды. Сондықтан тіл үйретудің әртүрлі әдістерін салыстыра отырып, студенттердің жеке ерекшеліктеріне сәйкес оқу стратегияларын таңдау маңызды болып отыр.

Визуалды қабылдаудың артықшылықтары

Визуалды қабылдау ағылшын тілін меңгеруде бірнеше маңызды артықшылықтарға ие. Біріншіден, визуалды материалдар есте сақтауды жеңілдетеді. Мысалы, сөздердің суреттері немесе инфографикалар студенттің сөздік қорын тезірек қалыптастырады. Визуалды ақпарат миға бірден түседі және оны өңдеу жеңіл, себебі көру арқылы алынған мәліметті студент тезірек талдай алады.

Екіншіден, визуалды әдіс грамматикалық құрылымдарды үйретуде тиімді. Сөйлем құрылымын диаграмма арқылы көрсету немесе уақыттық формаларды кесте түрінде ұсыну студентке абстрактілі грамматикалық ережелерді түсінуге көмектеседі. Бұл әдіс әсіресе күрделі сөйлемдерді немесе бірнеше ережелерді бір мезгілде меңгеру үшін пайдалы. Мысалы, Present Perfect және Past Simple уақыттарын салыстыратын кестелер визуалды қабылдауы жоғары студенттерге тезірек түсінікті болады.

Үшіншіден, визуалды материал студенттің мотивациясын арттырады. Бейнекөріністер, суреттер мен графикалар оқу процесін қызықты етеді. Әсіресе жастар мен студенттер үшін ақпаратты тек мәтін түрінде қабылдау кейде скучно болып көрінеді. Визуалды әдіс оқу процесін ойын элементтерімен үйлестіріп, есте сақтау тиімділігін арттырады.

Төртіншіден, визуалды әдіс тілдік дағдылардың кең спектрін дамытуға мүмкіндік береді. Мысалы, сөздік қорды кеңейту, сөйлеу кезінде сөздерді дұрыс қолдану, мәтінді дұрыс құрылымдау секілді дағдылар визуалды материал арқылы жеңілдетіледі. Зерттеулер көрсеткендей, визуалды қабылдау аудиалдыға қарағанда ұзақ мерзімді есте сақтауға тиімдірек. Бұл әсіресе академиялық мәтіндер мен күрделі мәтіндік ақпаратты меңгеруде маңызды.

Сонымен қатар, визуалды әдіс контекстті көрсетуге мүмкіндік береді. Мысалы, жаңа сөзді оқушыға тек мәтін түрінде беру жеткіліксіз болуы мүмкін, ал сол сөзге бейне немесе сурет қосу оның мәнін түсінуді жеңілдетеді. Мұндай тәсіл әсіресе шет тілін бірінші рет үйреніп отырған студенттер үшін тиімді.

Аудиалды қабылдаудың артықшылықтары

Аудиалды қабылдау да тіл үйретуде маңызды рөл атқарады. Біріншіден, аудиалды әдіс тыңдау және сөйлеу дағдыларын дамытады. Студент әртүрлі аудио материалдарды тыңдау арқылы дыбыстарды, екпін мен интонацияны дұрыс қабылдай алады. Бұл дағды сөздерді дұрыс айту және қарым-қатынас жасау қабілетіне тікелей әсер етеді.

Екіншіден, аудиалды әдіс тілдік ортаны симуляциялайды. Студент шынайы тілдік ортада қалай сөйлесуге болатынын түсінеді. Мысалы, ағылшын тіліндегі подкаст немесе аудиокітап тыңдау студентті тілдің табиғи ырғақ, екпін мен сөйлем құрылымына үйретеді. Бұл тәсіл студенттерге шынайы сөйлеу үлгісін көрсетеді, әсіресе интонация мен сөйлем екпіні маңызды болған кезде.

Үшіншіден, аудиалды қабылдау логикалық ойлау мен мәтінді талдау қабілетін дамытады. Тыңдау барысында студент ақпаратты зерделеуге және есте сақтауға үйренеді. Бұл әдіс әсіресе тез сөйлеуді түсіну және нақты мәлімет алу дағдыларын қалыптастыруға көмектеседі.

Төртіншіден, аудиалды әдіс мобильділікті қамтамасыз етеді. Студент кез келген жерде, кез келген уақытта аудиоматериал тыңдай алады. Бұл әсіресе көп саяхаттайтын немесе уақытын тиімді пайдаланғысы келетін студенттерге ыңғайлы.

Ғылыми зерттеулер көрсеткендей, аудиалды қабылдау сөздерді дұрыс айтуды және тыңдау арқылы есте сақтауды жақсартады. Сонымен қатар, аудиалды әдіс студенттің тілдік интонация мен дыбыстық ерекшеліктерін меңгеруіне мүмкіндік береді. Аудио жаттығуларға күнделікті қатысу студенттің сөйлеу қарқынын жақсартып, жаңа сөздерді қолдану икемін арттырады.

Визуалды және аудиалды қабылдаудың ғылыми дәлелдері

1. Двуканалды теория (Dual Coding Theory) – Аллан Пэйвио

Аллан Пэйвио 1971 жылы ұсынған Двуканалды теория бойынша, адам миы ақпаратты екі бөлек жүйе арқылы өңдейді: біреуі – сөздер мен дыбыстарды өңдейтін вербалды жүйе, екіншісі – бейнелер мен визуалды ақпаратты өңдейтін бейнелі жүйе. Бұл теория бойынша, ақпаратты сөздермен және бейнелермен бірге ұсыну оны есте сақтауды және түсінуді жақсартады (en.wikipedia.org).

2. Мультимедиялық оқыту теориясы – Ричард Мейер

Ричард Мейердің мультимедиялық оқыту теориясы бойынша, адам миы ақпаратты екі түрлі арна арқылы өңдейді: біреуі – визуалды (көз арқылы), екіншісі – аудиалды (құлақ арқылы). Әр арнаның шектеулі сыйымдылығы бар, сондықтан ақпаратты тиімді қабылдау үшін әр арнаға шамадан тыс жүктеме жасамау керек. Мейердің зерттеулері көрсеткендей, визуалды және аудиалды ақпаратты үйлестіріп ұсыну оқушылардың түсінуін және есте сақтауды жақсартады (learning-theories.com).

3. Визуалды және аудиалды құралдардың ағылшын тілін үйренудегі тиімділігі

Зерттеулер көрсеткендей, визуалды және аудиалды құралдарды қолдану ағылшын тілін үйренуде тиімділікті арттырады. Мысалы, бір зерттеуде студенттерге жаңа сөздерді бейнелермен және дыбыстармен бірге ұсыну олардың сөздік қорын жақсартқан. Тағы бір зерттеуде мультимедиялық құралдарды қолдану грамматикалық дәлдікті арттырған (nano-ntp.com).

Визуалды және аудиалды қабылдауды салыстыру

Екі әдістің тиімділігін салыстырғанда бірнеше маңызды аспектілер анықталады. Біріншіден, визуалды қабылдау көбіне сөздік қорды меңгеру, мәтінді оқу және грамматикалық ережелерді түсінуге бағытталған. Ал аудиалды қабылдау сөйлеу, тыңдау және интонацияны меңгеру дағдыларын жақсартады.

Екіншіден, студенттердің когнитивтік стильдері маңызды рөл атқарады. Көрнекі оқушылар визуалды материалды тезірек меңгереді, ал тыңдауға бейім студенттер аудиалды ақпаратты оңай қабылдайды. Сондықтан тиімді оқу стратегиясы — екі әдісті біріктіру. Мысалы, жаңа сөзді алдымен сурет арқылы көрсету, содан кейін сол сөзді аудио арқылы тыңдату есте сақтауды күшейтеді.

Үшіншіден, зерттеулер көрсеткендей, ұзақ мерзімді нәтижеге жету үшін екі әдісті үйлестіру тиімді. Визуалды материал есте сақтауды күшейтсе, аудиалды материал сөйлеу және тыңдау қабілеттерін дамытады. Осылайша студент тілді толыққанды меңгереді.

Төртіншіден, мотивация тұрғысынан да екі әдісті біріктіру пайдалы. Визуалды материал қызықтырады, ал аудиалды материал тілдік орта сезімін береді. Бұл студенттің оқу процесіне қызығушылығын арттырады және өзіндік оқуға ынтасын күшейтеді.

Сондай-ақ, қазіргі цифрлық технологиялар бұл екі әдісті біріктіруге мүмкіндік береді. Мысалы, видео сабақтарда субтитрлер арқылы визуалды ақпарат көрсетіледі, ал аудио да simultaneously беріледі. Бұл тәсіл студенттердің екеуін бірдей қабылдауын қамтамасыз етеді және тіл үйренудегі тиімділікті арттырады.

Қорытынды

Ғылыми зерттеулер мен теориялар көрсеткендей, ағылшын тілін үйренуде визуалды және аудиалды қабылдаудың тиімділігі зор. Аллан Пэйвионың Двуканалды теориясы мен Ричард Мейердің мультимедиялық оқыту теориясы ақпаратты екі түрлі арна арқылы өңдеудің маңыздылығын көрсетеді. Визуалды және аудиалды құралдарды үйлестіре қолдану оқушылардың түсінуін, есте сақтауды және оқу нәтижелерін жақсартады.

Екі әдісті біріктіру студенттердің тілдік дағдыларын кешенді түрде дамытады және оқу мотивациясын арттырады. Ғылыми дәлелдер көрсеткендей, студенттерге жеке когнитивтік стильдеріне сәйкес оқу стратегиясын таңдау маңызды. Көрнекі және тыңдауға бейім студенттер екі әдісті үйлестіре отырып, ағылшын тілін тез әрі тиімді меңгере алады. Сондықтан университеттер мен тіл курстарында оқу процесін визуалды және аудиалды құралдарды үйлестіру арқылы ұйымдастыру ұсынылады.

Нәтижесінде, тіл үйренудегі тиімділік тек бір әдіске емес, студенттің жеке ерекшелігі мен әртүрлі әдістердің үйлесуіне байланысты екені айқын көрінеді. Студенттер осы тәсілді қолдана отырып, ағылшын тілін меңгеруде уақытты үнемдеп, оқу процесін қызықты әрі нәтижелі ете алады.

Қосымша зерттеулер көрсеткендей, студенттерге екі әдісті үйлестіру кезінде оқу нәтижесі 25–30% жылдамырақ жақсарады. Бұл деректер академиялық тұрғыдан да, практикалық тұрғыдан да маңызды болып саналады. Оқу процесіне визуалды және аудиалды материалдарды кіріктіру студенттің тілдік дағдыларын кешенді түрде дамытуға және оның болашақ кәсіби өмірінде табысқа жетуіне ықпал етеді.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Құдайбергенова, Г. – Шетел тілін оқыту әдістемесі. – Алматы: Қазақ университеті, 2018.

2. Ахметова, Л. Ж. – Шет тілін оқыту психологиясы. – Алматы: Қазақ университеті, 2012.

3. Бекжанова, А. Қ. – Студенттерге арналған тіл үйрету әдістемесі. – Алматы: Қазақ университеті, 2015.

4. Тұрсынбаева, Ж. М. – Тіл үйренудегі когнитивтік әдістер. – Алматы: Қазақ университеті, 2017.

5. Mayer, R. E. – Multimedia Learning. – Cambridge: Cambridge University Press, 2021.

6. Paivio, A. – Mental Representations: A Dual Coding Approach. – Oxford: Oxford University Press, 1990.