Ахмет Байтұрсынұлы мысылдарының тәрбиелік маңызы

А. А. Ибраева

Ұлытау ауданы, №1 тірек мектебі (РО) КММ

Аннотация

Бұл мақалада Ахмет Байтұрсынұлының «Қырық мысал» жинағындағы шығармаларының тәрбиелік қыры жан-жақты қарастырылады. Мысалдардағы құндылықтар жас ұрпақтың бойына адалдық, еңбексүйгіштік, бірлік пен әділдік қасиеттерін қалыптас-тыруда ерекше рөл атқарады. Бастауыш сыныптағы оқушыларға мысалдарды оқыту арқылы ұлттық рухани мұраға құрмет сезімі оянады. Ахмет мысалдарының ерекшелігі – олардың заманауи тәлім-тәрбие бағдарламаларымен сабақтастығында. Сондықтан мақалада мысалдарды оқу-тәрбие үдерісінде қолданудың тиімді жолдары ұсынылады.

В данной статье всесторонне рассматривается воспитательное значение произведений Ахмета Байтурсынова из сборника «Сорок басен». Ценности, отражённые в баснях, играют особую роль в формировании у подрастающего поколения таких качеств, как честность, трудолюбие, единство и справедливость. Чтение басен в начальной школе способствует пробуждению уважения к национальному духовному наследию. Особенность басен Ахмета заключается в их актуальности и соответствии современным образовательным и воспитательным программам. В статье предлагаются эффективные пути использования басен в учебно-воспитательном процессе.

This article explores the educational significance of Akhmet Baitursynuly’s works from his collection "Forty Fables." The values presented in these fables play a vital role in shaping qualities such as honesty, diligence, unity, and justice among the younger generation. Teaching these fables in primary school fosters respect for national spiritual heritage. A key feature of Baitursynuly’s fables is their relevance and alignment with modern educational and moral development programs. The article also proposes effective ways to incorporate fables into the learning and upbringing process.

«Ұстаз сөзбен емес, өнегемен үйретеді, ал мысал — екеуін біріктіреді.»

Кіріспе

Ахмет Байтұрсынұлы – қазақ халқының ұлт ұстазы, ағартушысы, әдебиеттанушысы және ақын. Оның шығармашылығының негізгі бөлігі мысал жанрына арналған. Мысалдары арқылы ол халықты оятуды, қоғамдағы әділетсіздікті сынауды, білімге шақыруды мақсат етті. Ахметтің «Қырық мысалы» – орыс классиктерінің еңбектерінен аударылғанымен, қазақ тұрмысына бейімделіп, ұлттық сипат алған шығармалар. Бұл жинақ тек көркем әдеби мұра емес, сонымен қатар халықтың тәлім-тәрбиелік құралы болып табылады.

Ұлттық құндылықтар және мысал жанры

Ахмет Байтұрсынұлы мысал жанры арқылы ұлттық құндылықтарды дәріптеді. Ол әр шығармасында оқырманды ойландырып, жақсылық пен жамандықты салыстырып көрсетеді. Мысалдардың тәрбиелік мәні зор болғандықтан, оларды бастауыш сынып оқушыларына оқыту өте ыңғайлы. Балаларға таныс жануарлар бейнесі арқылы үлкен ғибрат беріліп, адамгершілік қасиеттер дәріптеледі. Ахмет мысалдары әділдік, адалдық, еңбексүйгіштік, бірлік, достық, білім сияқты басты құндылықтарды насихаттайды. Бұл құндылықтар «Адал азамат» сияқты қазіргі тәрбие бағдарламаларымен де үндеседі.

«Есек пен бұлбұл» – өнер мен білімнің құндылығы

Мысалда есек бұлбұлдың әсем әнін түсінбей, оны пайдасыз деп бағалайды. Бұл оқиға өнерді түсінбейтін, талғамы жоқ адамдарды бейнелейді. Ақын өнердің адам өміріндегі орнын жоғары қоя отырып, халықты білім мен сұлулыққа шақырады. Бастауыш сынып оқушылары үшін бұл мысал – өнерді бағалау, әдемілікті түсіну, білімді қадірлеу сабақтары болып табылады. Бұлбұл – өнердің символы болса, есек – білімсіздіктің, рухани жұтаңдықтың бейнесі. Мұғалім мысалды талқылау барысында оқушыларға өнердің тек көңіл көтеру құралы емес, рухани байлық екендігін түсіндіре алады. «Қарға мен көгершін» – достық пен адалдық

Қарға көгершіннің ұшқанын көріп, оның әрекетін қайталамақ болады. Алайда табиғи ерекшелігіне сай еліктеуден пайда таппайды. Бұл мысал арқылы Ахмет Байтұрсынұлы әркім өз жолымен жүріп, өзінің қабілетін дамытуы керектігін айтады. Қарға – мақтаншақтық пен еліктеудің символы, ал көгершін – адалдық пен қарапайымдылықтың бейнесі. Мектеп оқушыларына бұл мысал арқылы шынайы достық пен адалдықтың құндылығы түсіндіріледі. Сонымен бірге, балаға өзгені соқыр еліктемей, өз қабілетін дамытуға ұмтылу қажеттігі үйретіледі. «Арыстан мен түлкі» – әділдік мәселесі

Арыстан билікті пайдаланып, өзгелерге әділетсіздік жасайды. Оның жанында жүрген түлкі шындықты айтпай, жағымпаздықпен көзге түсуге тырысады. Бұл жағдай қоғамдағы әділетсіздіктің тамыр жаюына себеп болатын мінездерді көрсетеді. Әділ билік орнамаған жерде халық та, мемлекет те әлсірейді. Осы тұрғыдан алғанда, мысалды оқыту арқылы оқушыларды әділ болуға, әділетсіздікке қарсы тұруға баулуға болады. «Қасқыр мен қозы» – әлсізді қорғау

Мысалда күшті қасқыр жазықсыз қозыны жейді. Бұл арқылы ақын әділетсіздіктің ең ауыр түрін – әлсізге жасалған қиянатты әшкерелейді. Оқушыларға осы мысалды оқыту барысында мейірімділік, жанашырлық, әділеттілік құндылықтары түсіндіріледі. Қасқыр бейнесі – озбырлықтың, ал қозы бейнесі – жазықсыздық пен қорғансыздықтың көрінісі. Ақын бұл мысал арқылы әділетті қоғам құру үшін әр адамның жауапкершілікті сезінуін меңзейді. «Аққу, шортан һәм шаян» – ынтымақ пен бірлік

Бұл мысалда үш жануар бір жүкті орнынан қозғалтуға тырысады, бірақ әрқайсысы өз жағына тартып, ештеңе шығара алмайды. Ақын бұл арқылы ынтымақсыздықтың залалын көрсетеді. Мектеп оқушылары үшін бұл мысал бірігіп әрекет етудің маңызын түсіндіреді. Ынтымақ пен бірлік – кез келген істің сәтті болуының кепілі. Бірлесе әрекет ету арқылы ғана жетістікке жетуге болатыны айқындалады. «Маймыл мен көзілдірік» – білімнің пайдасы

Маймыл көзілдірікті қалай қолдануды білмей, оны пайдасыз деп шешеді. Бұл мысал білімсіздіктің кесірінен пайдалы нәрсені дұрыс қолдана алмауды көрсетеді. Ақын білімді орнымен пайдалану қажеттігін баса айтады. Мектеп оқушылары үшін бұл мысал білімнің құндылығын, ғылым мен үйренудің маңызын түсіндіруге көмектеседі. Маймыл – надандықтың символы, ал көзілдірік – білімнің белгісі ретінде сипатталады. Қорытынды

Ахмет Байтұрсынұлының мысалдары – халық тәрбиесінің алтын қазығы. Олар бүгінгі күні де өзектілігін жоғалтпайды. Әр мысалда жас ұрпаққа бағытталған үлкен ой, терең мағына бар. «Есек пен бұлбұл», «Қарға мен көгершін», «Арыстан мен түлкі», «Қасқыр мен қозы», «Аққу, шортан һәм шаян», «Маймыл мен көзілдірік» сияқты мысалдар балаларды адалдыққа, еңбекке, білімге, ынтымаққа тәрбиелейді. Сондықтан Ахмет шығармашылығын бастауыш сыныпта кеңінен – ұлттық рухани тәрбиенің басты жолдарының бірі болып табылады. Осының бәрі Ахмет Байтұрсын– ұлының ұлттың болашағы мен тәуелсіздігі үшін қандай аянбай еңбек еткенін көрсетеді. Оның әрбір қадамы қазақ халқының ұлттық санасын оятып, ұлтжандылықты арттырып, тәуелсіздіктің негіздерін қалауға бағытталады. Ахметтің қазақ халқының білім беру жүйесіне тіл мен әдебиетіне қосқан еңбектері, ұлттық рухты көтеруге алатын орны ерекше.

Ахмет Байтұрсынның шығармалары мен еңбек жол арқылы бастауыш сынып оқушыларының санасына тәуелсіздік пен отан-шылдық құндылықтарын насихаттау ыңғайлы. Себебі, Ахметтің өлеңдері мен әңгімелері бастауыш сынып оқушыларына мағыналық тұрғыда түсінікті. Дегенмен мұғалім оқушыға әр сабақ сайын Ахмет Байтұрсынның тек шығармаларын ғана таныстырып қоймай, оның өмір жолы мен қызметінен де хабардар етуі тиіс. Жас ұрпақ сонда ғана Ахметтің тәуелсіздік алу жолындағы ерен еңбегімен жақын таныса алады. Пайдаланылған әдебиеттер

1. А.Байтұрсынұлы. Қырық мысал. – Алматы, 2024.
2. ҚР Оқу-ағарту министрлігі. «АДАЛ АЗАМАТ» бағдарламасы.
3. Қалижанұлы У. Ахмет Байтұрсынұлы және қазақ әдебиеті. – Астана, 2023.
4. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Нұр-Сұлтан, 2021.
5. Оразбай Ж. Бастауыш сыныптағы әдебиеттік оқу әдістемесі. – Алматы, 2022.