Ғылыми жетекші: сениор лектор

Ауезова Э.Ж

«Тұран» университеті, 6В03201 –

Журналистика ББ

1-курс студенті Ербосынұлы Аманжол

«Айқап» журналы және қазақ қоғамындағы жаңғыру идеясы

Аңдатпа. Бұл мақалада ХХ ғасырдың басында жарық көрген «Айқап» журналының қазақ қоғамындағы тарихи және мәдени рөлі, ағартушылық миссиясы мен реформаторлық идеялары жан-жақты қарастырылады. Журналдың беттерінде көтерілген білім беру, әйел теңдігі, дін, ұлттық тіл мен руханият, қоғамдық белсенділік пен отаршылдыққа қарсы идеялар арқылы сол дәуірдің өзекті мәселелері сараланады. «Айқап» журналы – ұлттық сананы оятуда, рухани жаңғыруда, қазақтың ұлт ретінде қалыптасу үдерісінде маңызды құралға айналған басылымдардың бірі болды.

Түйін сөздер: Айқап журналы, ағартушылық, ұлттық сана, әйел теңдігі, дін, реформа, жаңғыру, Мұхамеджан Сералин.

Аннотация. В статье рассматривается историческая и культурная значимость журнала «Айкап», издававшегося в начале ХХ века. Проанализированы его просветительская миссия, реформаторские идеи, а также проблемы образования, равноправия женщин, национальной идентичности, религии и активной гражданской позиции. «Айкап» стал одним из ключевых изданий, сыгравших важную роль в пробуждении национального сознания и духовного возрождения казахского общества.

Ключевые слова: журнал Айкап, просвещение, национальное сознание, равноправие женщин, религия, обновление, Сералин.

Abstract. This article explores the historical and cultural significance of the “Aykap” magazine, published in the early 20th century. The paper analyzes its educational mission, reformist ideas, and the discourse around education, women’s rights, national identity, religion, and civic engagement. “Aykap” became one of the key platforms that awakened national consciousness and played a vital role in the spiritual renewal and modernization of Kazakh society.

Key words: Aykap magazine, enlightenment, national consciousness, women’s equality, religion, reform, modernization, Seralin.

ХХ ғасырдың басы – қазақ халқы үшін тарихи бетбұрыстарға толы кезең болды. Ресей империясының отарлық саясаты күшейіп, ұлттық бірегейлікті сақтау қажеттілігі өткір тұрды. Осы уақытта қазақ зиялылары ұлтты ояту, сауаттылық пен өркениетке бастау мақсатында ағартушылық қызметке белсене араласты. Бұл қызметтің басты құралдарының бірі – баспасөз болды. Соның ішінде 1911 жылы Троицк қаласында Мұхамеджан Сералиннің басшылығымен жарық көрген «Айқап» журналы ерекше орын алады. Журналдың басты мақсаты – қазақ қоғамын ояту, білім мен мәдениетті насихаттау, реформалық көзқарасты қалыптастыру болды.

а) Ағартушылық идеялар және білім беру

«Айқап» журналы алғаш жарық көрген уақыттан бастап-ақ халықты оқу-білімге шақырды. Журналда қазақ балаларының сауатсыздығы сынға алынып, ауылдық мектептердің жетіспеушілігі мен мұғалімдердің даярлық деңгейі туралы бірнеше мақала жарық көрді. Сералин, Сейдалин және басқа авторлар білім беру жүйесін реформалаудың қажеттілігін дәлелдеді.

Мақалаларда:«Жас ұрпақ орысша оқып, өз тілінен ажырап қалмасын. Қазақ тілінде оқытатын мектептер керек. Өз мәдениетімізді өз тілімізде ғана сақтай аламыз» – деген мазмұн жиі кездеседі.«Айқап» білім беру саласында қыз балаларды оқыту мәселесіне де ерекше мән берді. Қазақ даласында қыздардың оқуға қол жеткізуі – үлкен қоғамдық өзгеріс еді.

б) Әйел теңдігі мен әлеуметтік реформалар

Қазақ қоғамында әйелдердің орны көбіне дәстүр мен шариғат талаптары шеңберінде шектеліп келген. Алайда «Айқап» журналы бұл көзқарасты өзгертуді мақсат етті. Журнал беттерінде әйелдердің білім алуы, қоғамдық өмірге араласуы, өз таңдауын жасау еркіндігі туралы мақалалар жарық көрді.

Журнал авторлары:

«Әйел – ұлттың тірегі. Қыз бала білімсіз болса, ертеңгі ана да білімсіз болады. Ал анасы надан елдің болашағы да тұманды» – деп жазды.Журналда қалың мал, қостаңба, еріксіз некелер мәселелері де көтеріліп, осы әдет-ғұрыптарды заңмен реттеу қажеттігі айтылды. Бұл – дәстүр мен құқықтың тоғысар жерін іздеген алғашқы ұмтылыстардың бірі болды.

в) Ұлттық жаңғыру идеясыАйқап журналы қазақ халқының заман ағымына сай өзгеру қажеттігін ұғындырды. Журналда заманауи кәсіптерді меңгеру, сауда, егіншілік, мал шаруашылығын дамыту секілді экономикалық мәселелер де қамтылды.Ұлт зиялылары «Айқап» арқылы қазақ қоғамына:«Жаңа заман – жаңа талап. Біз өзімізді өзгертпесек, бізді өзгелер өзгертеді» – деген ұран тастады.Бұл идея қазақ қоғамының өз ішінен жаңаруына, өзгеруге, өркениетке қадам басуына түрткі болды.

г) Дін және рухани тұтастық«Айқап» журналы дін мәселесіне ерекше мән берді. Ислам діні қазақ қоғамының рухани тірегі ретінде қарастырылды. Алайда журнал діннің қатаң догматизмге емес, ағартушылық пен моральдық құндылықтарға қызмет етуі керек екенін айтты.

Мысалы, бір мақаласында былай делінген:

«Ислам – ғылымға қарсы дін емес. Ол – ақыл мен әділет діні. Бірақ оны дұрыс түсінбей, соқыр сенімге айналдыру – үлкен қателік».Журналда дін мен дәстүрдің үйлесімі, діни фанатизмге қарсы пікірлер, сауатты діндарлықты қалыптастыру секілді идеялар кеңінен қозғалды.

д) Қоғамдық белсенділік және ұлт мүддесі

«Айқап» журналы ұлттың саяси көзқарасын қалыптастыруда, қоғамның саяси сауаттылығын арттыруда үлкен рөл атқарды. Журналда земство, сайлау, ауыл әкімшілігі, басқару жүйесі туралы мақалалар жарияланып, қазақ халқының өз болашағын өзі айқындауы қажеттігі айтылды.

е) «Айқап» журналының бүгінгі қоғаммен үндестігі

Бүгінгі Қазақстан қоғамы – өз болмысын қайта танып, ұлттық құндылықтарды жаңғыртып жатқан кезеңде тұр. Бұл үдеріс барысында өткен ғасырдың басында көтерілген ойлар мен идеялардың қайта жаңғырып, қоғамдық дискурста өзекті бола бастауы – тарихи сабақтастықтың көрінісі. «Айқап» журналы сол замандағы озық ойлы зиялылардың пікір алаңы бола отырып, қазіргі таңда да жас ұрпақ үшін үлгі бола алады.Цифрландыру дәуірінде ақпарат тасқыны күшейген тұста, халықтың ақпаратты саралап қабылдауы, ұлттық мүддені ажырата білуі аса маңызды. Бұл тұрғыда «Айқап» журналы ұстанған сыншыл көзқарас, терең талдау мен қоғамға пайда әкелуге бағытталған мақалалар – бүгінгі журналистиканың да бағдары болуы тиіс.Сонымен қатар, қыз балалардың білім алуы, ұлттық тіл мен мәдениетті сақтау, діни сауаттылықты арттыру сияқты «Айқап» көтерген мәселелер әлі күнге дейін күн тәртібінен түскен жоқ. Қазақ қоғамының даму бағытында осы идеялар әлі де жетекші рөл атқара алады. Яғни, «Айқап» журналы – тек тарих парағында қалған басылым емес, рухани бағыт-бағдар беретін идеялық-мәдени мұра.

ж) «Айқап» журналы және ұлттық баспасөздің қалыптасуы

«Айқап» журналы – тек ағартушылық сипаттағы басылым ғана емес, сонымен қатар ұлттық баспасөз мәдениетінің қалыптасуына негіз қалаған рухани алаң болды. Журнал төңірегіне топтасқан қаламгерлер қазақ журналистикасының алғашқы кәсіби мектебін құрды. Мұхамеджан Сералиннің редактор ретіндегі іскерлігі, мақалаларды таңдаудағы талапшылдығы, идеялық бірізділікке баса мән беруі – баспасөздің мазмұндық және этикалық стандарттарын орнықтыруға ықпал етті.Бұл журналда алғаш қалам тербеген көптеген тұлғалар кейінірек қазақ әдебиеті мен мәдениетінің ірі өкілдеріне айналды. Сұлтанмахмұт Торайғыров, Бейімбет Майлин, Жүсіпбек Аймауытов сынды қаламгерлердің алғашқы публицистикалық тәжірибесі осы «Айқап» бетінде басталды. Олар көтерген мәселелер мен ұсынған идеялар тек сол уақыттың емес, болашақ ұрпақтың да ой-санасын қалыптастыруға әсер етті.«Айқап» журналы арқылы қалыптасқан бұл дәстүр бүгінгі қазақ журналистикасында жалғасын тауып келеді. Қазіргі БАҚ өкілдері де сол кезеңдегі рух пен ұстанымды ұмытпай, ұлттық болмысты дәріптейтін, сыншыл әрі зерделі журналистиканы дамытуы тиіс. Осы арқылы ғана баспасөз – қоғамның айнасы, ұлттың мінезі мен болмысының жаршысы бола алады.

«Айқап» журналы – тарих сахнасынан кеткенімен, оның рухани мұрасы бүгінгі жас ұрпаққа үлгі боларлық. Журнал беттерінде көтерілген өзекті мәселелер – білімге ұмтылу, ұлттық бірегейлікті сақтау, әділетті қоғам құру, рухани тұтастыққа жету – қазіргі жастардың да назарынан тыс қалмауы керек. Қазіргі студенттер мен жас қаламгерлер үшін «Айқап» – өткеннің ескірген парағы емес, болашаққа бағыт беретін шамшырақ.Мұхамеджан Сералин бастаған зиялылардың мақсат-мүддесі – қазақ халқының өзін-өзі тануына, отарлық бұғаудан рухани азат болуына жол ашу болды. Бұл жолда олар өз білімін, күшін, қаламын аямады. Сол себепті «Айқап» журналы – тек журналистиканың емес, ұлттық сананың ояну тарихының да бір бөлігі. Ол ұлтқа қызмет етудің, қоғамға үлес қосудың, сөз арқылы өзгеріс жасаудың жарқын мысалы болып қала береді.Бүгінгі таңда осы идеяларды жалғастыру, ұлт руханиятын дамытуға үлес қосу – жас буынның тарихи әрі адами міндеті. «Айқап» көтерген тақырыптар мен құндылықтар уақыт сынынан сүрінбей өтті, ендігі жерде олар жаңа заман талабына сай жаңаша үн қосуы тиіс.

«Халық – өзі иесі. Өз тағдырын өзі шешпеген ел – бұғаудағы ел» – деген тұжырым журналдың саяси бағыт-бағдарын көрсетеді. «Айқап» журналы – ХХ ғасыр басындағы қазақ қоғамының ой-санасына төңкеріс жасаған, жаңа идеялар мен ұлтты оятқан рухани қозғаушы күш болды. Журналдың ағартушылық қызметі, әлеуметтік, саяси, мәдени тақырыптарды көтерудегі батылдығы бүгінгі күнге дейін өзектілігін жоғалтқан жоқ. Ол тек басылым ғана емес, ұлттық жаңғыру қозғалысының символына айналды «Айқап» журналы – ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының қоғамдық пікір қалыптастыру, ұлт санасын ояту, қазақ қоғамын жаңғырту жолындағы үлкен интеллектуалдық еңбегінің жемісі. Ол тек баспасөз құралы емес, сонымен қатар ұлттың рухани мектебі, заман талабына сай ұлттық мүддені қорғаушы, халық пен билік арасындағы көпір іспеттес басылым болды.Журналда көтерілген білім беру, әйел теңдігі, ұлттық жаңғыру, діни сауаттылық, қоғамдық-саяси белсенділік секілді мәселелер бүгінгі күнде де өз маңызын жоғалтпаған. Қазіргі Қазақстан қоғамы да дәл осы бағыттар бойынша даму үстінде: ана тілінде білім беру, қыз балаларды қолдау, ұлттық мәдениетті сақтау, діни сауаттылықты арттыру, азаматтық қоғамды нығайту – барлығы да сол кезеңде «Айқап» ұсынған идеялардың жалғасы.«Айқап» журналы – өзінің қысқа ғұмырына (1911–1915 жж.) қарамастан, ұлт тарихында өшпес із қалдырды. Бұл журнал арқылы Мұхамеджан Сералин, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Бейімбет Майлин, т.б. жас ұрпаққа бағыт берген қаламгерлер шоғыры танылып, қазақ журналистикасының іргетасын қалады. Бүгінгі таңда жастар «Айқап» ұстанған бағыттан үлгі алып, өз қоғамының даму жолына үлес қосуы қажет. Сол кездегі ұлт қайраткерлерінің өр рухы мен алға қойған мақсаттарын танып, бағалау – қазіргі буынның басты міндеттерінің бірі. Қазақ баспасөзінің осы бір асыл мұрасы – «Айқап» журналы – ұлт санасы мен руханиятының қайнар көзі ретінде әрқашан биіктен көрінетіні сөзсіз.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Сералин М. «Айқап» журналы жинағы. — Алматы: Ана тілі, 1993.

2. Нұртазина Н. «Қазақ баспасөзі және ағартушылық идеялар». — Алматы: Ғылым, 2005.

3. Құдайбергенова Г. «ХХ ғасыр басындағы қазақ әйелдері және баспасөз». — Астана: Елтаным, 2010.

4. Ахметов Т. «Ұлттық сана және рухани жаңғыру». — Алматы: Қазақ университеті, 2017.

5. Айтқалиева Ш. «Қазақ баспасөзінің тарихы». — Астана: Ұлт, 2020.

6. Әлімжанов М. «Қазақ ағартушылығы және баспасөз». — Алматы: Қайнар, 2012.