Ақпараттық мәдениет және цифрлық із: жаңа дәуірдің жауапкершілігі

Кіріспе

Цифрлық технологиялардың қарқынды дамуы адам өмірінің барлық салаларын өзгертті. Бүгінгі таңда ақпаратты қабылдау, тарату және қолдану мәдениеті – әрбір азамат үшін маңызды дағдыға айналды. Интернеттегі белсенділік артқан сайын, біз өзіміз байқамайтын цифрлық із қалдырамыз.

Сандық ортада әрекет ету мәдениетін – ақпараттық мәдениет деп атайды. Ал осы ортада қалатын жеке деректер мен әрекеттердің жиынтығы – цифрлық із деп түсіндіріледі. Бұл мақалада осы екі ұғымның маңыздылығы, олардың адам өміріне әсері мен қауіптері, сондай-ақ саналы интернет қолданушы болудың жолдары қарастырылады.

Негізгі бөлім

1. Ақпараттық мәдениет дегеніміз не?

Ақпараттық мәдениет – бұл адамның ақпаратпен жұмыс істеу, оны іздеу, бағалау, талдау және жауапкершілікпен пайдалану қабілеті. Сондай-ақ, бұл мәдениетке ақпаратты этикалық және заңды тұрғыда қолдану да жатады.

Білім қоғамында ақпаратты дұрыс қолдана білу – сауатты адамның негізгі көрсеткіші.

Ақпараттық мәдениеттің негізгі белгілері:

• Ақпаратты сын тұрғысынан бағалау;

• Жалған ақпаратты (фейк) ажырата білу;

• Авторлық құқықты сақтау;

• Интернеттегі әдептілік пен құрмет;

• Саналы цифрлық із қалдыру.

2. Цифрлық із дегеніміз не және оның маңызы

Цифрлық із (digital footprint) – бұл адамның интернеттегі барлық іс-әрекеттерінің қалдыратын деректері: сайттарға кіру, әлеуметтік желілердегі жазбалар, суреттер, пікірлер, іздеу тарихы және т.б.

Цифрлық іздің түрлері:

• Белсенді із: адам өзі жариялаған мәліметтер (пост, фото, пікір).

• Жасырын/пассивті із: сайттар автоматты түрде жинайтын мәліметтер (cookies, IP, орналасқан жері).

Неліктен цифрлық із маңызды?

• Қауіпсіздік тұрғысынан: Хакерлер мен алаяқтар бұл іздерді жеке ақпаратты ұрлау үшін пайдалана алады.

• Болашақ мансап тұрғысынан: Жұмыс берушілер немесе оқу орындары үміткердің интернеттегі ізін зерттеуі мүмкін.

• Қоғамдық бедел тұрғысынан: Интернеттегі теріс пікір немесе орынсыз сурет адамның имиджіне нұқсан келтіруі мүмкін.

3. Цифрлық мәдениетті қалыптастыру жолдары

✅ Саналы интернет қолданушы болу үшін:

• Қандай ақпаратты қайда жариялап жатқаныңызға әрдайым мән беріңіз.

• Парольдеріңізді қауіпсіз сақтаңыз.

• Әлеуметтік желідегі баптаулар арқылы өз мәліметтеріңізді шектеңіз.

• Өзгелердің құқығына құрметпен қараңыз (мысалы, басқа адамның фотосын рұқсатсыз жарияламау).

• Фейк жаңалықтарды таратпаңыз, ақпаратты әрқашан тексеріңіз.

• Цитата қолданғанда дереккөзін көрсетіңіз, авторлық құқықты бұзбаңыз.

4. Қазақстандағы цифрлық мәдениет пен құқықтық негіз

Қазақстан Республикасында ақпараттық қауіпсіздік пен азаматтардың деректерін қорғауға бағытталған бірнеше заңнамалық актілер бар:

• «Жеке деректер және оларды қорғау туралы» Заң (2013)

• «Білім беру ұйымдарындағы цифрлық сауаттылықты дамыту» тұжырымдамасы

• «Киберқауіпсіздік тұжырымдамасы (Киберқалқан)»

Бұл құжаттар азаматтардың цифрлық ортада қауіпсіз болуын қамтамасыз етуге, мәдениетті түрде әрекет етуін қалыптастыруға негізделген.

Қорытынды

Ақпараттық мәдениет пен цифрлық із – бүгінгі және болашақ қоғамның басты ұғымдарына айналды. Әрбір қолданушы өз әрекеттеріне жауапкершілікпен қарап, цифрлық ортада этикалық, заңды және мәдени тұрғыда сауатты болуға тиіс.

Цифрлық ізіңіз – сіздің виртуалды беделіңіз. Сондықтан ақпараттық сауаттылықты дамытып, интернет кеңістігінде абай болу – бүгінгі заманның маңызды талабы. Цифрлық мәдениет – бұл тек технологияны қолдану емес, сонымен қатар цифрлық әлемде өмір сүру өнері.

Әдебиеттер тізімі

1. Қазақстан Республикасының «Жеке деректер және оларды қорғау туралы» Заңы – https://adilet.zan.kz

2. ҚР БҒМ «Цифрлық сауаттылықты арттыру» бағдарламасы – www.gov.kz

3. NortonLifeLock: Digital Footprint Guide – https://us.norton.com

4. UNESCO: Media and Information Literacy – https://unesco.org

5. Kaspersky Cybersecurity Blog – https://www.kaspersky.com/blog