Бағдарлау және сызба

БАҒДАРЛАУ, ориентация (франц. orіentatіon — шығысқа қарай бағыттау, лат. orіens — шығыс сөзінен алынған) — 1) бақылаушының өзі тұрған жерін айналасына, көкжиек тұстарына және жер бедері элементтерінің кейбір өзгешеліктеріне қарап анықтауы. Бағдаулау компас немесе карта көмегімен, аэрофото-түсірім мен жергілікті белгілерге, Күнге, Айға, жұлдыздарға қарап, сондай-ақ жарық, радио және дыбыс толқындары бойынша да жүргізіледі; 2) ғарыштық аппараттың геометриялық осьтерінің аспан денелеріне (Күн, Ай, жұлдыздар), сондай-ақ, магнит немесе ауырлық өрісінің күш сызықтарына қатысты анықталатын орны; 3) күрделі геом. фигуралар үшін түзудегі бағыт ұғымын жалпылап алу. Нүкте түзу бойымен қарама-қарсы екі бағытта қозғала алады. Мыс., горизонталь түзудің бойындағы қозғалыс солдан оңға қарай не оңнан солға қарай бағытталады. Осы сияқты әрбір тұйық қисық сызықты сағат тілінің бағытымен (1-, 2-сурет) не сағат тіліне қарсы бағытпен (3-сурет) Бағдаулауға болады. Жазықтықта жатқан, өзін-өзі қиып өтпейтін бірнеше тұйық қисық сызық үшін де белгілі бір Бағдарлауды таңдап алуға болады. Егер осындай қисық сызықтардың бәрі сағат тілінің (не оған қарама-қарсы) бағытымен бағдарланса, онда барлық жазықтық сағат тілінің бағытымен (не оған қарама-қарсы) бағдарланады делінеді. Әр түрлі беттің бағдарлануы (мыс., сфера бетінің, эллипсоид бетінің, т.б.) жазықтықтың бағдарлануы сияқты анықталады. Бірақ кез келген бетті (мыс., Мебиус жапырағы) Бағдарлауға болмайды. Бағдарлау ұғымын кеңістікке де енгізуге болады. Егер кеңістіктің бір бөлігін шектейтін тұйық беттің бөлігі сырттан қарағанда сағат тілінің бағытына қарама-қарсы (не оның бағытымен) бағдарланса, онда бұл бет оң жаққа (сол жаққа) қарай бағдарланған делінеді. Оң және сол координаталар жүйелері де Бағдаулау ұғымына байланысты шыққан; 4) Ірі масштабты карта мен компасты пайдалана отырып, айналаны бағдарлауға негізделген спорттық жарыс түрі. Бағдаулау спорты 19 ғасырдыңсоңында пайда болған. Оның жүгіріп келе жатып Бағдарлау, шаңғымен келе жатып Бағдарлау, т.б. түрлері бар. Бағдарлау спортының халықар. федерациясы (ІОҒ) 1961 жылы құрылған. Оған 40 мемлекет мүше. Дүниежүзілік (1966 жылдан) және еуропалық (1962 жылдан) чемпионаттар өткізіліп тұрады. Қазақстанда Бағдарлау спортынан тұңғыш жарыс 1963 жылы ұйымдастырылды. Республика бойынша қысқы және жазғы чемпионаттар өткізіліп тұрады.