Баланы ата ана тәрбиелейді, ата ананы кім тәрбиелейді?

«Баланы ата-ана тәрбиелейді. Ата-ананы кім тәрбиелейді?»

Мақсаты: отбасындағы балаға деген ата-ананың қатынасының стилін анықтау.

Орындау ережесі: Ұсынылған сұрақтарды мұқият оқып шығыңыз.Оларға ашық жауап беруге тырысыңыз.Тест бала тәрбиесіне байланысты белгілі бір қорытынды шығаруға көмектеседі.

Жауап варианттар мына төменгі әріптермен белгілейді:

«Мен мұны істей аламын және әрқашан осылай істеймін» А-З балл

«Иә,бірақ барлық кезде емес» Ә-2 балл

«Жоқ,бұлай істей алмаймын» Б-1 балл

Тапсырмалар

Сіз:

1.Кез- келген уақытта жұмысыңызды тастап баламен айналыса аласыз ба?

2.Жасына қарамастан онымен ақылдаса аласыз ба?

3.Балаға жіберген қателіктеріңізді оның алдында мойындай аласыз ба?

4.Қателіктеріңіз үшін одан кешірім сұрай аласыз ба?

5.Балаңыздың әрекеті сізді қынжылтқанымен өзіңізді игере аласыз ба,салқынқандық сақтай білесіз бе?

6.Балаңыздың орнына өзіңізді қоя білесіз бе?

7.Еш болмаса 1минутқа өзіңізді мейірімді перзент ретінде сезіне аласыз ба?

8.Балаңызды жаралайтындай сөздерді пайдаланудан өзіңізді үнемі аулақ ұстай білесіз бе?

9.Жақсы қылығы үшін балаңызға оның тілегін орындайтыныңызға уәде бере аласыз ба?

10.Балаңыз ойына келгенді істегісі келсе және өзін қалай ұстағысы келсе оның әрекеттеріне еркіндік беріп,тірлігіне ешқандай араласпайтын бір күн бере аласыз ба?

11.Басқа баланы сіздің балаңыз ұрса,негізсіз ренжітсе оны елемей қоя аласыз ба?

12.Балаңыздың өтініші мен жылауына егер ол еркелік немесе қырсықтық болса қарсы тұра аласыз ба?

Бағалау шкаласы

1. «А» жауапқа -3 балл

2. «Б» жауапқа - 2 балл

3. «В» жауапқа -1 балл

Нәтижесін талдау.

30-39 балл жинасаңыз,бала-сіздің өміріңіздегі ең құнды адам.Сіз оны тек түсініп қана қоймай,оған құрметпен қарайсыз.Сіз тәрбиеде прогрессивті принциптерді қолданасыз.Жақсы нәтижелерге қол жеткізуіңізге ешқандай күмәндануға себеп жоқ.

16-30 балл жиналса,балаға қамқорлық жасау сіз үшін бірініші маңызды жұмыс,сіздің қамқорлығыңыз гиперқамқоршылықпен ұштасып тұр.

Диагностикалық кезеңнен кейін тренинг басталады.Оның негізгі ретінде ересек пен баланың өзара қызметтесуі болып табылады,сол себепті де оның басты мақсаты-ата-ана мен баланың серіктестік қарым-қатынасы мен қызметтестігінің қалыптастыру және дамыту болып табылады.Бағдарлануда Т.Гордонның,К.Роджерстің,Я.Адлердің,Р.Дрейкустің,Е.В.Сидоренконның,Е.И.Лебедеваның,Г.И.Исуртнканың т.б.психологтар ұсынған жаттығуларды кеңінен қолданылады.

Тренингтің міндеттері:

1. өз баласын түсіну мүмкіндіктерін кеңейту;

2. баламен өзара қатынасты жақсы түсіну;

3. баламен өзара әрекеттің жаңа дағдыларын меңгеру;

4. отбасындағы коммуникацияны белсендіру;

Көп жағдайда тренинг бағдарламасы мектепке дейінгі балалар мен кіші мектеп балаларына қолайлы.Осында сипатталған нұсқа ата-ана және балалар мен 12сабақты болжайды;аптасына 2 рет 2-3 сағаттан,яғни курс ұзақтылығы 1,5-2 ай.

Тренингті танысу жаттығуларынан бастаған дұрыс.Оның варианттары топтағылардың ерекшеліктеріне байланыста анықтап алу керек.Бұл жерде оның тағы бір вариантын ұсынамыз.

Танысу

1.Психолог қатысушыларды тренинг мақсаттары және міндеттерімен топтастырады.Жұмыстың тәртібі және шарттары ойластырылады,топтық жұмыстың ережелері ендіріледі.Психолог коррекция барысы қандай формада жүргізілетіні және қандай негізгі тақырыптарға негізделінетіні жайлы айтады.Сонымен қатар,қатысушыға балалармен қатынас пен өзара әрекет ерекшеліктерінің құралу философиясын түсіндіреді:бала тұлғасын қолдау және онымен қызметтестік қатынаста болуға ұмтылу.

2.Танысу барысы:қатысушылар өзін таныстырып өтеді және болашақ жұмыс істеудегі өз қауіптенулері мен үміттенулерін белгілейді.Топтағы жұмысты жеңілдету үшін бейдж қолдану ыңғайлы,әр қатысушы оған өз есімін,немесе ойдан шығарылған есімін жазып қояды.

3.Психогимнастикалық жаттығу:барлық қатысушылар шеңбер бойынша тұрып өз аттарын атап өтеді,сонан соң олар қандай да бір қасиеттері бойынша орнын ауыстырып тұрады,мысалы,шашының түсіне қарай немесе бойына қарай.Қатысушылардың әрқайсысы өзінен бастап солға қарай барлық қатысушылардың атын атап,оларға бір жылы сөз айтуы керек.

4.Психолог қатысушыларға өз-өзін және түсіне білу өте маңызды екенін айтып,ата-аналарға бірнеше сұрақтарға жауап беруді ұсынады.Ата-аналарды тренинг барысында күнделік жүргізу керек екендігіне назар аударады,психолог күнделік туралы ерекше айтып өтуі жөн.Күнделіктердің жүргізілу ерекшеліктері мен үй тапсырмасын орындаудың маңыздылығы жайлы нақтылап айтып өту қажет.Үй тапсырмасын келесі күнге коррекция барысындағы талқылау жүргізілетіні жайлы ескертіп қою қажет.

1. «Мен кіммін?»

Бұл жаттығуды бірінші кездесуде өткізген өте тиімді болады.Әр адамға бір парақ қағаз бен қалам беріледі.Жетекші: «1саннан 10 ға дейін баған бойынша реттік сандарды жазып шығыңыз.Әр санның тұсына «Мен кіммін» деген бір сұраққа жауаптарыңызды жазып шығасыздар.Жауап жазғанда өзіңізді ақиқатқа сай бағалап барлық оң және теріс қасиеттеріңізді шын көңілмен бағалаңыз.Осы парақты көкірегіңізге түйіп алып бөлме ішінде жайлап жүріп,өзгелердің өздеріне берген мінездемелерімен танысыңыз,ал оларға өзіңіздің жазған мінездемелік «тізіміңізді» оқуға мүмкіндік беріңіз.Қатысушылардың біреуі мысал ретінде өз «тізімін» дауыстап,топтағылардың барлығы еститіндей етіп,оқып беруіне болады.Кездесудің соңында қатысушылар өз пікірлерімен бөліседі.

2. «Менің отбасым қазір және болашақта» жаттығуы.

Қатысушыларға осы тақырыпқа екі коллаж жасау ұсынылады.

Коллажбен жұмыс істеу картонның үлкен парақтары немесе ватман және әртүрлі қағаз,түрлі-түсті газеттер,журналдар,ашық хаттар,жарнамалық қағаздар,ескі кітаптар.Әдетте жеткіншектерге коллаж жасаған ұнайды,бірақ ұсынылған тақырыптар кейде қиындық тудырады.Жеткіншек өзін жалғызбын деп сезінуі мүмкін.Тек өзі ғана отбасын белгілейтіндей болып көрінеді.Бұл жағдайда жетекші жеткіншекке қолдау көрсетіп,оның назарын басқа жақын адамдарына аударуға ұмтылуы қажет.

Коллаж жасап болғаннан кейін қатысушылар өз жұмыстарымен топтағыларды таныстырып,оның мазмұнын әңгімелеп береді.

Немесе тағы бір нұсқаны қолдана алады «Біздің отбасы» тақырыбына жаттығу барысында топтық қатынас барысында шек тастап құрылған отбасы мүшелері бірігі отырып коллаж жасайды.

Отбасын құру үшін кім отағасы болатыны туралы жазылған қағаздарды ширатып бір ыдысқа,ол отбасындағы аналық рөлін атқаратындарға арналған шектер екінші ыдысқа,балаларының рөлін бөлу жребийлері үшінші ыдысқа салынады.Қатысушылар өз рөлдеріне сай ыдыстан алған қағаздарына «Ормановтар», «Жыл құстары» т.с.с. отбасының белгілері бойынша бір-бірін тауып алып,осы кездесудің аяғына дейін олар бір отбасының мүшелері ретінде өз қызметтерін атқарады.

3. «Отбасы мүсіні» жаттығуы.

Жаттығуды орындау үшін отбасында кездесетін әртүрлі өмірлік жағдайларды ойнау керек.Ол үшін қажет болатын жиһаздар жиналған бөлмеде жүргізілген ойынды қызықты ұйымдастыруға мүмкіндік береді.

Әр қатысушы кезекпен мүсіншіге айналады.Ол өз отбасының бейнесін «жанды мүсін» үлгісінде жасайды.Бұл үшін ол қатысушылар арасынан отбасы мүшелерін өзі таңдап,бөлмеге орналастырады.Идеал ретінде мүсінші өзінің рөліндегі басқа адамды да таңдайды.Егер отбасы мүшелері қатысушылар санынан көп болса,мүсінші өз рөлін өзі ойнайды.Мүсінді аяқтағаннан кейін мүсінші өзінің жұмысын талдайды.Неліктен отбасы мүшелері осылай орналасты.Бұл кейін жетекші мүсіншіге отбасын өзі көргісі келетіндей етіп қайта орналастыруды ұсынады.Мүсінші барлық қатысушыларды сол ретпен отырғызады.

4. «Отбасы оқиғалары» жаттығуы.

Жаттығуды орындау үшін үлкен қағаз парақтары және түрлі-түсті қарындаштар немесе фломастерлер қажет болады.

Әрбір қатысушы қағазды екіге бөледі де,екі отбасылық естеліктің суретін салады-бақытты және жағымсыз құбылыстардың бір ғана отбасы ішінде болатынын жағдайлары бейнеленеді.Сурет салып болғаннан кейін әр қатысушы топқа өз суретін көрсетіп,онда салынған оқиғаны түсіндіріп береді.

5. «Отбасын ойнайық» жаттығуы.

Топ «отбасыларға» бөлінеді.Кіші топтар бөлменің әртүрлі бөліктерінде орналасады.Қатысушылар міндет- «отбасы» құрамын,отбасы мүшелерінің жас ерекшелігін,отбасылық рөлдерді анықтайды.Әр қатысушы немен айналысатынын,қайда қызмет атқаратынын,қандай киім киеді,таңертеңгілік асқа не жегенді жақсы көреді деген сияқты мәселелердің барлығын ойластырады. «Отбасы» мүшелері жай күн мен демалыс күндерді қалай өткізетінін,отбасы міндеттерін қалай бөлетіні,қарым-қатынастары қандай екені,отбасының мәселелерін бір-бірінің пікірімен санаса отырып шешетіні,немесе отбасының басты адамы бар ма деген сияқты мәселелерді шешеді.Отбасы өз тегін ойлап табады. «Отбасы» өз елтаңбасын жасап,девизін құрастырады,сонымен қатар қоршаған адамдарға айтпайтын отбасылық құпиясын ойластырады.Барлық ойластырулар қағаз бетіне жазылып және суреттер түрінде тіркеледі.Суреттердің саны мен мазмұны әр отбасында жеке дара немесе жалпы орындалатыны туралы әр кіші топтың өзі шешеді.

Егер топқа консультанттан басқа тағы да бір психолог болса,онда олар әртүрлі «отбасы» мүшелері болып тарайды.Олар кіші балалардың рөлдерін алуы қажет.Бұл жағдайда қатысушылар өзбетінше әрекет етіп,психологқа онша алаңдамастан өз мәселелерін өзбетімен және шығармашылықпен орындауға тырысады.

Тапсырманы орындағаннан кейін әрбір кіші топ кезекпен өз «отбасын» таныстырады,содан соң «отбасына» нақтылаушы сұрақтар қойылады.

Бір маңыздысы,қатысушылар қандай отбасы құрамын таңдайтынын анықтау қажет: толық отбасы,толық емес отбасы,отбасында балалар бар ма.Қатысушылардың басым көпшілігі жеткіншектер болса,әдетте,отбасының басты адамы ретінде әкесін таңдайды.Ол көбінесе фирмасы бар және жеткілікті түрде бай болады.Отбасында әдетте әжесі мен атасы бар,қатынастары жақсы,бір-бірімен ұрыспайды.Жеткіншектердің отбасылық проблемалары туралы түсініктері таяз болғандықтан оларға,жетекші көмектеседі.Көптеген ұсыныстардан қатысушылар бас тартады,тек бұл мәселелер уақытша болса ғана оңай шешілетін болса ғана келіседі.Мысалы,ұлы жоғары оқу орнына түсе алмады,келесі жылы көреді.Ал науқастану,алкоголизм,кедейлік деген сияқты мәселелерден бас тартады.

Жаттығуды орындап болғаннан кейін,бірден келесі ойынды жүргізу қажет.Өйткені отбасы қандай да бір ұзақ уақыт ішінде «өмір сүрді».

6. «Идеалды отбасы» жаттығуы.

Жеткіншек жастағы балалар идеалды отбасын қалай елестетеді?Онда ата-аналар қандай қызмет атқарады?Жеткіншектердің балаларды «дұрыс» тәрбиелеу, «жақсы» балалар жайлы түсініктері қандай?Ата-аналардың олардан не күтетінін қалай түсінеді? Бұл тақырыптарды тек талқылауға ғана емес,сурет түрінде бейнелеуге болады.

Кіші жеткіншектер идеалды отбасын ата-аналарының балаларына деген махаббатымен түсіндіреді.Олардың пікірінше,махаббат дегеніміз баланың қалағанын сатып әперуде,ештеңеге қарсылық көрсетпеуден тұрады.Ал бала барлық уақытта ата-анасын тыңдайды,айтқан нәрсенің барлығын істейді.Ата-аналары өз балаларын ешқашан жазаламайды.

7. «Идеалды отбасы өмірі» жаттығуы.

Топқа қатысушылар отбасының өміріндегі қуанышты немесе қайғылы оқиғаларды таңдап сахнада ойнайды.Қатысушылардың біреуі басқалардың арасынан рөлдерді орындайтын адамдарды таңдап алады да,идеалды отбасы өмірінен үзіндіні сахнада ойнайды.Қалған қатысушылар -көрермендер.Көрініс біткеннен кейін көрермендер көрген қойылымы туралы өз пікірлерін айтады.Содан соң көріністі басқа адамдар ұйымдастырады,ал бірінші қойылымға қатысқандар көрермен болады.Бұл жаттығу отбасына шын мәнінде не қажет екені туралы,қатынастар ерекшеліктері және отбасы мәселелері,отбасының дамуы туралы өз ойларын айтып талқылауға негіз болады.

8. «Өзіңе қолайлы жағдай жаса» жаттығуы.

Жаттығу қатысушылардың бір-бірімен вербалды емес формада қатынас жасауды қажет етеді,бұл отбасылық өмірдің аналогиясы болып табылады.Қатысушылар жұптарға бөлініп,бір-біріне арқасын қаратып орналасады.Дене босаңситындай етіп өзіне ыңғайлы жағдай тауып алу қажет.Жұптағылар екі жаққа да ыңғайлы болуын ойластырып арқа тіреседі ме,жоқ денесі бос ұстауға емін-еркін тұру қажет пе,оны әр жұп өзі шешеді.Содан соң жұптарға үшінші қатысушы қосылады (ата-аналардың баласы пайда болады).Оны қай жерге және қалай орналастыру керек екенін әр жұп өзі табуы керек.Жаттығу оңай бола салмайды,біреулерге ыңғайлы болады,ал келесілерге қысымы сенумен байланысты болуы да мүмкін.

9. «Нәресте» жаттығуы.

Бұл жаттығу қойылым түрінде жүреді.Үш қатысушыны орындайды.Оның екеуі-әкесі мен анасы,ал үшіншісі-нәресте.Ол әлі сөйлей алмайды,тек төсекте жатыр.Ол тек ымшара және дыбыс арқылы ғана жауап бере алады.Ата-аналар нәрестеге жақындап,онымен ойнайды,тамақтандырады,жаялығын ауыстырады,оның нені қажет ететінін түсінуге тырысады.Бес минуттан соң қатысушылар рөлдерімен ауысады.Ойынның барысында жетекші отбасының өмірінде болатын қандай да бір жағдайда ойластыруы мүмкін,мысалы,телефон соғады немесе қонақ келеді. «Нәресте» бірдеңе қажет еткен уақытты алуға болады.Жаттығу аяқталған соң,әр «отбасы мүшелері» өз пікірлерімен бөліседі.Содан соң қойылымды басқа қатысушылар ойнайды.

10. «Отбасы өмірінен жағдай» жаттығуы.

Қатысушылар екі топқа бөлінеді де кез-келген өмірлік жағдайға қойылым ойнайды.Бұл бұрынғыдан немесе болашақтан алынған жағдай болуы мүмкін.Сөзді қолдануға да,қолданбауға да болады.Ең бірінші ымишара,қимыл-әрекетке көңіл бөлінеді,яғни қатынас пен сезімнің дене қимылдары арқылы берілуіне үлкен мән беріледі.Сөзбен айтылатын бөліктерінде қатысушылар ойланып табатындай етіп жасырын сөздермен айтуына болады.Қойылым ойналып болған соң көрермендер мен жетекші оны талқылайды.Көрермендер орын ауысып,басқа жағдай туралы көрініс қоюды ойластырады.

11. «Отбасылық оқиға» жаттығуы.

«Отбасы» мүшелері топпен құрылған шеңбердің ортасымен жайғасады.Олар отбасындағы рөлдерін анықтап алады да,жетекші оларға қандай да,бір отбасында қуанышты немесе өкінішті жағдайдың болғанын айтады,мысалы, «Сіздің отбасыңыз лотореядан үлкен ақша ұтып алды» немесе «Әкесі аяғын сындырып алды»,оларға пікірталас жүргізу ұсынылады.Жетекші көрермендерге алдын-ала «отбасы» қаншалықты мәселені бірлесе отырып шешетінін бақылауға нұсқау береді.Немесе әр көрерменге нақты «отбасы мүшесінің» мінез-құлқын бақылауды ұсынуға болады.Мысалы,ұтыс жағдайында отбасы мүшелері неге ақшаны жұмсауды қалайды:оқуға,саяхатқа,бір нарсе сатып алуға;басқаларды өз ұсынысымен қызықтыра алды ма; дәлелдерді қаншалықты ұтымды түрде ұсына алады.

Талқылаудан кейін,бірнеше қатысушылар орын ауыстырып ортаға отырады да,басқа тақырыпты талқылайды.

Осылайша әртүрлі жағдайды келтіруге болады.Мысалы,анасының әкесі ауылда тұрады,оның өз үйі және шаруашылығы бар,ол ауырып қалды,бірақ қалаға келгісі келмейді.Отбасы не істейтінін шешуі қажет.Қойылымды ойнағанға дейін әр отбасы мүшесінің қалауларын анықтап алуға болады.Мысалы,анасы ауылға кеткісі келеді,өз шаруашылығымен айналысқысы келеді,әкесі мұны қаламайды,өйткені қалада жақсы жұмысы бар,үлкен ұлының да барғысы келмейді,өйткені оқуға түспек ойы бар,кіші ұлының барғысы келеді,өйткені ол жерде жазда шомылуға,қыста шаңғы тебуге болады.Осы жерде шешім қабылдауға көп ықпал еткен кім ,«ата-аналар» қаншалықты «балаларының» пікірін ескере алды, «отбасы» ортақ пікірге келе алды ма,келісімге келе алды ма,сол сияқты мәселелерге көңіл бөлуі қажет.

11. «Сұраңыз-жауап береміз» жаттығуы.

Бұл жаттығуды орындау барысында әр қатысушы өздеріне қарама-қарсы жыныс өкілінен қыз бен ұл арасындағы қатынас жайлы пікірлері мен көзқарастары қандай екені туралы пікірлерін салыстырып талдайды.Ұл балалар бұл сұрақты қыздар қалай талқылайтыны туралы өз пікірлерін,ал керісінше қыздар ұл балалар пікірін өзінше талдайды.

Әр қатысушы парақ бетіне бір сұрақтан жазады.Сұрақ тақырыптары-ұл балалар мен қыз балалардың қатынасы және кездесу.Мысалы,кездесу кезінде не істеуді ұнатасың? Біреуге ұнайтыныңды қалай білесің? Ұл балалардың (қыз балалардың) киім киісінің қандай стилі ұнайды?» Ер балалар мен қыз балалар топтары екі жаққа тарайды да біріге отырып сұрақтар тізімін жасайды.Әр сұрақ жеке параққа жазылып,парақтар екі қорабшаға немесе кәрзеңкеге салынады.Сұрақтарды талқылауды қыздар бастайды.Біріншіден,қыз балаларда сөйлеу әрекеті жақсы дамыған,сұрақтарды талқылау бірден қызықты пікірталасқа айналады.Екіншіден,жеткіншек қыз балалар ұл балаларға қарағанда «ересектеу» болып саналады.Демек қыз балалар,ұл балаларға үлгі бола алады.

Қыз балалар жерге шеңбер бойымен отырады,ал ұл балалар олардың артына орындықта отырып,пікірталасты бақылап отырады.Қыздар кезекпен сұрақтарды бір-біреуден қорабшадан шығарып,оны дауыстап оқып,талқылайды және оған жауап береді.Егер ұл балалардың біреуі бір нәрсені нақтылағысы келсе,қолын көтеріп,сөз берілгенше күтеді.Сұрақтардың барлығы талқыланғаннан кейін,ұл балалар ортаға отырып қыз балалардың сұрақтарын талқылайды,ал қыздар болса жетекшілер рұқсат бергенше сөйлей алмайды.

Ата-аналарға жүргізілетін тесттер. «Отбасыңыздағы жағдай Сізді қанағаттандырады ма?» әдістемесі.

Мақсаты:отбасындағы қалыптасқан жағдайға қанағаттанып,өзіңізді бақытты адаммын деп есептейтініңізді бағалау.

Орындау ережесі.Төменде берілген тапсырмаларды мұқият оқып шығып әр сұраққа берілген «а», «б» және «в» деп белгіленген жауап варианттарының ішінен дұрыс дегеніңізді белгілеңіз.

Тапсырмалар

1.Өзіңіздің шешуіңізге қиналған мәселе жөнінде жұбайыңыздан пікір алмасқанда қандай сезім басым болады.

А сенім білдіру;

б айтуға қиналасыз;

в түсінеді деген үмітте боласыз.

2. Жұбайыңызбен ұрсып қалғаңызға кейіннен өкінесіз бе?

А жиі;

б кейде;

в өте сирек.

3. Отбасындағы өмірдің эмоционалдық көрінісін қандай түр-түспенен белгілер едіңіз ?

А ашық түстермен;

б қара-қоңыр түстермен ;

в ең ашықтан қара-қоңрға дейін барлық түстермен.

4.Отбасы өміріне адамгершілік пен имандылықты орнатуға әрқайсыңыздың қосқан үлестеріңізді қалай бағалайсыз?

А екеуімізде отбасының қамын жейміз;

б жұбайымның қосқан үлесі өте үлкен;

в өзіңізді жетекші рөль атқардым деп есептейсіз.

5.Жұмыстан үйге қайтқанда қандай сезім басым болады ?

А үйге барғыңыз келмейді;

б қуаныш сезімі;

в жағдайға байланысты.

6. Отбасында құнды мәселелерді талдайсыздар ма және оны қалай жүргізесіздер ?

А өте сирек;

б отбасы кеңесінде талдаймыз;

в бұл мәселе қызу пікірталас тудырады.

7.Жақын адамыңызды басқаларға жөнсіз өызғану сізге қасиет пе?

А сіз оған сенім білдіресіз;

б иә;

в кейде.

8.Сіз өзіңізді қақпанға түскендей сезініп ол аудан құтылтыңыз келгендей сезімге бөленесіз бе ?

А иә, ондай кез болады;

б ондай болғанымен отбасы өміріне оның ешқандай қатысы жоқ;

в жоқ.

9. Некеге тұрғаныңыз Сіздің қоғамдық жұмыстарыңыз бен мансапқа жетуіңізге қандай әсерін тигізді ?

А кедергі жасап жүр ;

б қосымша күш қуат беріп жүр;

в айтуға қыйаламын.

10.Араларыңыздағы сырластық қатынастық сапасы қандай ?

А әртүрлі болады;

б екеуімізді де қанағаттандырмайды;

в өте жақсы.

Бағалау шкаласы келесі кестеде берілген. Берілген жауаптарыңызды осы кесте бойынша «+», «-» және «0» деп бағалалап шығыңыз. Мысалы, 1тапсырмаға берген жауабыңыз «а» болса оны «+» деп есептейсіз, «б» жауапты белгілесеңіз оны «-» , ал «в» жауапты таңдасаңыз – “0” деп бағалайсыз.

Бағалау шкаласы

Жауап варианты	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
«а»	+	-	+	+	-	0	+	-	-	0
«б»	-	0	-	0	+	+	-	0	+	-
«в»	0	+	0	-	0	-	0	+	0	+

Нәтижесін талдау

Барлық жинаған «+», «-» және «0» сандарын санап шығыңыз .

Жауаптарыңызды талдағанда «-» белгілер көп болып шықса отбас өмірі үйлесімсіз болғаны.Теріс белгі қанша басым болса отбасы праблемасы сонша тереңдеген. Сіз отбасындағы қалыптасқан жағдай туралы ойлауыңыз керек. Мүмкін оны жұбайыңызбен талдап отбасыдағы келіспеушіліктің себебін тапқаныңыз дұрыс болатын шығар. Немесе психологтан кеңес сұрап,отбасындағы психологиялық жағдайды түзету жолдарын іздеу керек.

Жауаптарыіызды талдағанда «+» берілген басым болса - отбасы өмірі жақсы қалыптасқан, бұл жанұя мүшелері арасында түсінушілік,сүйіспеншілік, тілектестік, ізгі ниеттік қарам-қатынасы жетекші болып отыр. Барлық проблемаларды бірге шешіп бір-біріңізге сүйеніш болуға дайарсыздар.

Жауаптарды талдағнда «0» берілген басым болса сіз өзіңіздін некелескен адаммен қандай қатынаста екеніңізді анықтауға шамаңыз келмегені. Отбасы өмірінде сізге ұнамайтын, қобалжытатын нәрсе бар. Бұл жағдайға өзіңіз кінәлі шығарсыз? Неге көңіліңіз толмай жүргенің жұбайыңызбен бірге талдап, ол жағдайды нықтап алсаңыз отбасы өмірі үйлесімді болып кетуі мүмкін. Ойланып көріңіз.

2.«Отбасылық қобалжуды анықтау» әдістемесі

Авторлары Э.Г. Эйдемиллер және В. Юстицкий.

Мақсаты: жеке тұлғаның жалпы қобалжуын бағалау, оның отбасына деген көзқарасы және отбасының оны қалай қабылдайтының анықтау.

«Отбасылық қобалжу» дегенде отбасының бір үшесі үшін психологиялық жағдайдың ынғайсыз болғаны, оны қалған мүшелері бейсаналы түрде төмен бағалауы және осы жағдайды ол адамныі уайымдап жүргені. Әбірдеген адам өз пкірін оған айтуға немесе жағдайын жақсартуға мүмкіндігі болмаған кезде қобалжу байкалады.

Орындау ережесі. Төмендегі тапсырмаларды мұқият оқып оардың әрқайсысына «иә» немесе «жоқ» деп жауап беріңіз.

Тапсырмалар

1. Не істесем де бәрібір менің айтқаным болмайтынын сеземін.

2. Менің болмысыма отбасымдағылардың ризаемес екенін, көңілдері толмайтының білемін.

3. Мен көп нәрсені уақытында орындай алмай, үлгермей жүрмін.

4. Отбасында болатын ыңғайсыз жағдайға, неге екенін білмеймін, барлық уақытта мен кінәлі болып шығамын.

5. Мен өзімнің әлсіз болып жүргенімді жиі сезінемін.

6. Отбасында мен көп күйгелектенемін.

7. Үйге келгенде өзімді икемсіз және ыңғайсыз сезінемін.

8. Отбасының кейбір мүшелері мені ақымақ деп ойлайды.

9. Үйде болған кезімде мен әйтеуір бір нәрсені уайымдап жүремін.

10. Отбасы мүшелерінің маған деген теріс көзқарасын жиі сезінемін.

11. Үйге келе жатқанда: «мен жоқ кезде үйде не болып жатыр екен» - деп қорқамын.

12. Үйде жүргенде мен үй жұмысының барлығын өзім істеуім керек, деп сезенемін.

13. Өз үйімде өзімді артық (бөтен) сезінетін кезім жиі болады.

14. Үйдегі жағдайдың күрделілігі сонша, кейде қимылдауға ешқандай күшім болмай қалады.

15. Біздің үйде болатын көп жағдайларда мен өзімді мекем ұстап отыруым қажет.

16. Егер де мен жоқ болып кетсем де мені шкім іздемейтін сияқты.

17. Үйге келе жатқанда орындайтын жұмысымның барлығы жоспарлап келемін, ал үйге кіргеннен кейін оларды ұмытып, тіпті басқа жұмыстарға кірісіп кетемін.

18. Отбасындағы жағдайымды ойласам болды, мен қобалжи бастаймын.

19. Отбасымның мүшелері мен үшін өзелердің алдында ұялатын сияқты.

20. Көп уақытта барлық тірлікті жаөсы орындағым келеді, ал нәтижесінде бәрі керісінше нашар шығады.

21. Маған үйде көп нәрсе ұнамайды, бірақ мен оны жасырып жүремін.

Бағалау шкаласы

«иә» деген жауаптар1 баллмен бағаланады.

Нәтижесін талдау

Жауаптар үш шкала бойынша бағаланады:

В-шкала-кінәлау;

Т-шкала-қобалжу;

Н-шкала-қысым көру;

В-кінәлау шкала бойынша (өзінің сәтсіздіктеріне отбасы мүшелерін кінәләуы)келесі тапсырмаларға берілген «иә» жауап санымен бағаланады: толмастан, болып жатқан оқиғаларға өзінің жауапкершілігін сезінбейді және жауапкершілікті өз мойнына алмайтындығын көрсетеді.

Т-қобалжу шкаласы бойынша келесі тапсырмаларға берілген «иә» жауап санымен бағаланады: 2,5,8,11,17,20. Зерттелінушінің өзі қанша күш жұмсаса да отбасындағы жағдайды өзгертуге шамам келмейді деп түсінуі. Нәтижесінде өзіне деген сенімі төмендеп, мазасыздануы жоғарылайды.

Н-қысым көру (отбасындағы қарым -қатынас барысында ішкі кернеуінің жоғарылау) шкаласы бойынша келесі тапсырмаларға берілген «иә» жауап санымен бағаланады: 3,6,9,12,15,18,21. Зерттелінуші отбасындағы өзінің міндеттерін орындауға қиналып, ол міндеттерді орындауды үлкендердің көрсеткен зәбірі деп түсінеді.

Қайсы шкала бойынша бес сұраққа «иә» деп жауап сол шкала бойынша

жағдайы болмай жүргені анықталады. Соңынан барлық шкалалар бойынша жинаған баллдарды бір-бірін салыстырып, отбасында қай шкала бойынша психологиялық теріс әсер ететін фактор басым екенін анықтауға болады.

3.«Отбасылық социограмма» тесті.

Мақсаты:зерттеушінің отбасындағы қарым-қатынасқа түсу ерекшеліктері мен тұлғааралық қатынастағы оның хал-ахуалын тікелей және жанама т.рде «қазір және осы жерде» анықтау.

Орындау ережесі.Бұл әдіс суретті талдау әдістемелерге жатады.Зерттеушілерге жауап жазылатын іс-қағазы беріледі.Ол парақта диаметрі 110 мм шеңбер сызылған.Тестті орындау барысы түсіндіріледі.Таратылған парақта салынған шеңбердің ішіне алдымен өзін кішірек шеібер ретінде түсіріп,оның ішіне «Мен» деп жазу керек.Соннан сон отбасы мүшелерінің әрқайсысы шеіберлермен белгілеп шығып,ол шеңберлердің әрқайсысы кімді білетінін анықтау үшін олардың ішіне отбасы мүшелерінің аттарын немесе аттарының бас әріптерін жазып қойю тапсырылады.Олар тапсырманы орындағанда бір-бірімен кеңеспеген іс-қағазды жеке дара отырып толтыруы керек.

Нәтижесін талдау.

Бірінші белгі бойынша талдау:отбасы мүшелерінің кеңістікте орналасқаны талданады.Адамдардың барлығы бір қатарға қойып салу-шынайы өмірдегі олардың арасындағы қатынастың біркелкі болғанын көрсетеді.Отбасы мүшелерінің бір-бірімен қақтығыста болып,жанұяда ауызбіршілік болмаса онда осы жағдайға кінәлі деп жүрген алам шеңберге кірмей,оның сыртында қалады немесе бір жануалдың аты салынады.

Екінші белгі бойынша талдау:дөңгелектердің көлеміне қарай жүргізіледі.Егер кімде-кім өзін үлкен шеңбер етіп салса ол адамның өзіндік бағалауы жоғары,ал дәл ортасына өзін немесе жақын адамын салса дарашыл тұлға бағытынын көрсетеді.Ал төмен жағына салғаны-өзіндік бағалауы төмен болғанын көрсетеді.

Үшінші белгіде дқңгелектердің орналасу тәртібі талданады.Отбасы мүшелерінің кім-кіммен жақын екендігі,ерекше маңызды орында екені анықталады.Шеңбердің ішінде орналасу басқамен салыстырғанда үлкен шеңберде болса,зерттеуші көзқарасы бойынша ол аса сыйлы,маңызды адам қатарына жатады.

Төртінші белгі,бір-бірінің үстіне орналасқан.Отбасында дұрыс қатынастың болмауы туралы немесе өзара шекара жоқтығын көрсетеді.Ең үстінде орналасқан адамның отбасындағы орны ерекше,ол барлық басқа мүшелерге билігін жүргізіп,өктемдік көрсететінінің белгісі.Немесе суреттің авторының сол адамды барлығы ерекше сыйлайды деп түсінуін білдіреді.Отбасындағы өзара қатынас мұқият назар салып талдауды қажет етеді.

4. «Отбасында эмоционалды қатынасты анықтау» әдістемесі.

Мақсаты:отбасындағы баланың эмоционалды қатынасы мен көзқарасын анықтау.

Орындау ережесі.Е.Бене және Д.Антонии ұсынған бұл тесттің көмегімен отбасы мүшелеріне деген баланың сезімін,қатынаста өзін қалай қабылдауын сандық және сапалық жағынан бағалауға болады.Сонымен қатар баланың неше түрлі жағдайларды өзін-өзі қандай психологиялық қорғану типін қолданып жүргенін анықтауға болады.

Әдістеме 20 фигурадан тұрады.Оның ішіндегі фигуралар барлық жас кезеңіндегі адамдардың түрін,жынысын,бойын,толықтығын және басқажасқа және жынысқа байланысты белгілері бейнеленеді.Мұндай жинақ жасаудың себебі отбасы мүшелерінің барлығының орнын көрсетуге мүмкіндік береді.

Зерттеу барысында әдістемені жүргізуге арналған сұрақтардың әрқайсысы жеке жолақ қағазға жазылған болады.Кіші жастағы балаға сұрақтарды ретімен оқып беріп,сол сөздер кімге арналатындығын байқап,сол адамды белгілейтін фигурамен бірге жәшікке салуды өтінеді.Әдістемені жүргізу міндеті-баланың отбасындағы әр келесі субъектіні көргендегі эмоционалды жағдайын бақылау арқылы жүргізіледі.Баланы ыңғайлы дене күйінде сақтайтындай жағдайда отырғызып,отбасы мүшелерін көрсететін фигураларға жақын жерге орналастырады.Балаға фигураларды таңдау ұсынылады,ал психолог одан отбасы мүшелерінің қайсысы жақсы көрінетінін сұрайды.Мұндай жағдайда баланың фигуралармен жасаған қатынасы отбасы мүшелерімен жасаған қатынастың ретінде қарастырылады.

Әдістеменің екі варианты бар:бірінші варианты -4-6(8) кіші жастағы балаларды зерттеуге арналған;екінші варианты - 6-10 жас аралығындағы балалар және жеткіншектер үшін пайдаланылады.

1.Кішкентай балаларға арналған варианты бала қатынасы келесі мазмұнда талдауға мүмкіндік береді;

- баланың отбасы мүшелерімен қатынастағы жақсы сезімін,өзгелерден алынатын жағымды сезімін бағалау;

- баланың отбасы мүшесімен қатынасы нәтижесінде жағымсыз сезімнің пайда болуын,өзгеден шығатын күйзелісті қайталаудан бағалау;

- баланың өзгелерге тәуелді болуын бағалау.

2.Жасы үлкен балаларға арналған варианты отбасының қалыптасқан қарым-қатынасы ерекшеліетерін зерттеуге арналған.Бқл жас кезеңіндегілерді зерттеуде олар үшін қарым-қатынастың келесі көріністері бағаланады:

- қатынас екі түрлі жағымды сезімдерді туғызады:әлсіз және күшті.Әлсіз сезім достықты мақұлдау және қабылдаумен байланысты,ал күшті сезім жыныстық күйзелістен,ол жекелік жыныстық байланыс және айлаамалдан тұрады,

- жағымсыз қатынастың көрініс беруі екі түрге бөлініп қарастырылады:әлсіз және күшті.Әлсіз қатынас-достықты қабылдамау мен мақұлдамаудан тұрады,ал күштіліе еке сақтау мен қастасу қатынасқа жақындығын көрсетеді.

Отбасындағы ата-ана мен бала қатынасын басқа отбасы мүшелерінің бөлек,өз алдына қарастыру керек.Өйткені ата-анамен баласының арасындағы түсінбеушіліетердің себебі баланың отбасындағы басқа адамдарға қатынасы және оларды бағалаумен байланысты болуы мүмкін.

Отбасында эмоционалды қатынасты анықтауға арналған әдістемені пайдалану барысында келесі сұрақтардың әрқайсысы номерлерімен бірге жеке қағаз жолақтарына жазылады.Сұрақтар келесі төрт топқа жинақталған:

А.Баланың нәзік сезімдері;

Б.Баланың күшті жағымды жыныстық ерекшелікке байланысты сезімдері;

С.Баланың жағымсыз әлсіз сезімдері.

Д.Баланың жағымсыз,күшті кек сақтау сезімі.

А.Баланың нәзік сезімдері:

0.Бұл өте жақсы отбасы мүшесі.

1.Бұл өте көңілді отбасы мүшесі.

2.Бұл басқаға көмек беретін отбасы мүшесі.

3.Бұл үлкен мүмкіндігі бар отбасы мүшесі.

4.Бұл қандай жағдайда да тастап кетпейтін отбасы мүшесі.

5.Бұл өте әзілқой отбасы мүшесі.

6.Бұл жақсы сыйлық алуға лайықты отбасы мүшесі.

7.Бұл жақсы спортпен шұғылданушы отбасы мүшесі.

8.Бұл жақсы ойын көтеретін отбасы мүшесі.\

9.Бұл өте мейірімді отбасы мүшесі.

Б.Баланың күшті жағымды жыныстық ерекшелікке байланысты сезімдер:

10.Мен отбасы мүшесінен,осы адамға сүйеніп еркелегенде ұнатамын.

11.Мені осы отбасы мүшесінің иіскелегені ұнайды.

12.Маған отбасында кейде осы адамның қасында бірге төсекте жатқан ұнайды.

13.Менің қалайтыным,осы отбасы мүшесі барлық уақытта менімен бірге болса деймін.

14.маған осы отбасы мүшесі басқаға қарағанда,көбірек қолдау көрсетіп,қамқорлығына алса деймін.

15.Менің қалауымша болашақ жарым,осы отбасы мүшесіне ұқсаса деймін.

16.Маған осы отбасы мүшесінің қытықтап күлдірткені ұнайды.

17.Маған осы отбасы мүшесін құшақтаған ұнайды.

С.Баланың жағымсыз әлсіз сезімдері:

20.Осы отбасы мүшесі кейде қатты абыржиды.

21.Осы отбасы мүшесі кейде соқтығады.

22.Осы отбасы мүшесін бөтен ермектер бұзады.

23.Осы отбасы мүшесін қызба.

24.Осы отбасы мүшесі нашар көңіл-күйде жүреді.

25.Осы отбасы мүшесі ашушаң.

26.Осы отбасы мүшесі әкімді сылтаусыз ренжітеді.

27.Осы отбасы мүшесі барлық уақытта қанағаттанбай жүреді.

28.Осы отбасы мүшесі шыдамсыз.

29.Осы отбасы мүшесі қатты ашулы.

Д.Баланың жағымсыз,күшті кек сақтау сезімі.

30.Кейде мен осы отбасы мүшесін өлтіріп тастағым келеді.

31.Кейде мен осы адам көз алдымнан құрыса деп армандаймын.

32.Кейде мен осы отбасы мүшесін қатты жек көремін.

33.Кейде мен осы отбасы мүшесін ұрып жатқанымды көз алдыма елестетемін.

34.Кейде мен,егерде осы отбасы мүшесі болсам,баұытты болатын едік деп ойлаймын.

35.Кейде осы адам мені жететін жеріне жеткізді деп ашуланамын.

36.Кейде мен осы отбасы мүшесін,тек ренжіту үшін бірдеңе істеуді қалаймын.

37.Осы отбасы мүшесі мені қатты ашуландыруы мүмкін.

Әдістемені жүргізу ерекшелігі.

Психолог психодиагностикалық зерттеу жүргізуді бастамай тұрып,алдымен балалармен танысып,олармен жаттығулар және басқа іс-шаралар ұйымдастырып өзіне үйретіп алуы керек.Өйткені балалар бөтен адамнан жатырқап,ұялып,сұрақтарға жауап берместен мелшейіп тұрып алуы мүмкін.Сондыұтан олардың сеніміне ие болудың мағынасы терең.Тест өтілетін бөлмеде үстел,тапсырмаларды отырып орындайтын орындықтар болуы қажет.Тест жүргізіп болғаннан кейін оның нәтижелерін талдау,қорытынды шығару үшін тиісті жағдай болуы керек.Өйткені онда тесттің 20 фигурасын бір ретке келтіріп орналастыруға мүмкіндік болуы керек.Барлық фигуралар балаға жақсы көрінетін жерге қойылып,ондағы кейіпкердің келесі тәртіппен орналастырылуы қажет:4-әр жастағы әйелдер,4- әр жастағы еркектер,5- әр жастағы қыз балалар,5- әржастағы ұл балалар,кемпір,шал фигуралары.

Балаға отбасы мүшелері және құрамы жайлы түсінік беріледі.Отбасы құрамын психолог біліп алуы үшін алдымен келесі сұрақтарды қояды: «сенімен бірге тұратын адамдар туралы айтып берші», «Сенің отбасында қанша адам бар?» Баланың жауаптары хаттамаға тіркеліп отырылады.Тест нәтижесін шығару үшін отбасы құрамына келесі сипаттама беріледі: толық немесе толық емес отбасы ма.Отбасының барлық ерекшеліктері туралы толық мәлімет жтнаған дұрыс.Отбасы толық емес болса оның себебін анықтау.Анасы қайтыс болып әкесі екінші рет үйленген жағдайда бала өз тілінде менің екі анам бар деп жауап беруі мүмкін.Ондай жағдайда екі анасын да тестке қосу керек.Қазір бала кімнің қолында тұрып жатыр,оның іні-қарындастары бар ма,олардың жас шамалары қаншада?Егер бала олардың неше жаста екенін білмесе,онда психолог жетелеу сұрақтарын қояды,ол сеннен үлкен бе,кіші ме?Ол мектепке барады ма? т.б. Егер итін,мысығын және басқа жануарларды қосып айтса,оны тек тыңдау қажет,ол тестті талдау барысында есептелмейді.