«Химия сабақтарында оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру жолдары»

Баяндамашы: Рамазанова Самал Тулешевна

Ақмола облысы Біржан сал ауданы Мамай ауылының негізгі орта мектебінің химия, биология пәндерінің мұғалімі.

Функционалды сауаттылық - бұл адамның сыртқы ортамен қарым-қатынас жасау және оған тез бейімделу және жұмыс істеу қабілеті, яғни.қоғаммен өзара әрекеттесу жағдайында оқу және жазу дағдыларын пайдалану мүмкіндігі. Функционалдық сауаттылықтың ерекшеліктері:
1)тұрмыстық мәселелерді шешуге бағытталу;
2)жеке тұлғаның әртүрлі жағдайда өзін көрсете алуы;
3)стандартты және кез-келген міндеттерді шешумен байланысты;
4) бұл әрдайым оқу және жазу дағдыларының қарапайым (негізгі) деңгейін білу;
Функционалдық сауаттылықтың негізгі мазмұндық құрамдас бөліктері: математикалық, оқу, жаратылыстану-ғылыми, қаржылық, жаһандық құзыреттілік және креативті ойлау болып келеді.

Химия пәні бойынша оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытатын тапсырмалар нақты, өлшемді, оқушының жас ерекшілігін байланысты дайындауды талап етеді. Оқушылар мұндай тапсырмаларды орындау барысында жан-жақты дамып, алған білімдерін болашақта нақты қай салада пайдалана алатынын түсінеді. Функционалдық сауаттылыққа бағытталған тапсырмалардың түрлерін былай жіктедім: мәтіндік, кестелік, жобалық, сандық, жағдаяттық. Мәтіндік тапсырма орындау барысында оқушылардың химиялық білімдерімен қатар оқу сауаттылығы дамиды. Мәтіндік тапсырманың ерекшелігі берілген мәтін күнделікті өмірмен тікелей байланысты болады, оқушы мәтінді оқи отырып, қажетті ақпаратты еске сақтап, тапсырманы орындау барысында қолданады. Мәтіндік тапсырмаларға мысалдар: Тапсырма:N1. Гамбург алхимигі Бранд «философиялық тас» алу жолында көп жұмыс істеді. Брандтың ойынша бұл тас кәріні жасартатын, ауруды тез сауықтыратын, адамның өмірін ұзартатын тас болды. Бранд бұдан басқа барлық металдарды алтынға айналдырғысы келді. Бірде ол жаңа рецепті бойынша зертханада жұмыс істеді. Адам зәрін суалтып, оған көмір мен құмды араластырып ауа қатыстырмай қыздырды. Құтының ішінде жылтыраған бір нәрсенің бар екенін көрді. Сөйтіп, 1669жылы осы зат  кездейсоқ ашылды. Алынған зат  жарық шығарады, осыны пайдаланып, Бранд байларға сатып ақшаға кенелді. Бұл қандай зат деп ойлайсыңдар? /фосфор/

2. Йодтың ашылуы. Француз ғалымы Бернард Куртуа әдеттегідей химия кабинетінің үстелінде таңғы асын ішіп отырды. Оның иығында сүйікті мысығы отырды. Тамақтың жанында екі бөтелке тұрды, оның бірінде теңіз балдырларының спирттегі тұнбасы, екіншісінде концентрлі күкірт қышқылының темір үгінділерімен қоспасы. Мысық иығынан секіргенде бөтелкелер еденге құлап сынып қалды. Оларда сақталған сұйықтықтар араласып, химиялық реакция нәтижесінде ауаға күлгін түсті газдар бөліне бастады. Олар қоныстанған кезде ғалым зертханадағы құрал-жабдықтардың үстінде күлгін түсті кристалдарды байқады. Осылайша йод табылды. Бірақ ғалым бірнеше қауіпсіздік ережелерін бұзды. Ол қандай ережелер? Балдырлардың құрамындағы қандай зат күкірт қышқылымен әрекеттескенде бос йод түзуі мүмкін? Реакция теңдеуін жазыңдар. Йод буларынан кристалдар түзілетін процесс қалай аталады?

/Зертханада үстел үстінде концентрлі қышқылды сақтауға, сонымен қатар, жануардық онда болуына және зертханалық үстел үстінде тамақтануға тыйым салынады. Теңіз балдырларының құрамында ион түрінде йод көп болады, ол конц.күкірт қышқылымен әрекеттескенде йод иондарының отығуынан молекулалық йод түзеді. 2NaI+H₂SO₄=Na₂SO₄+I₂+SO₂+2H₂O/

Химия пәнінде кестелік тапсырмалар көп кездеседі. Осындай тапсырмаларды фунционалдық сауаттылыққа бағыттау үшін ол тапсырмалар оқушылардың күнделікті өмірде кездесетін жағдайлармен байланыстыруға болады. Мысалы:дәрінің құрамы жазылған арнай кестелер, жансыз табиғаттағы және адам ағзасындағы химиялық элементтердің салыстырмалы сипаттамасы берілген кестелер, ағзадағы химиялық элементтердің биологиялық рөлі мен физиологиялық әрекеті және тірі ағзаның құрамындағы химиялық элементтердің жіктелуі, биологиялық классификациясы туралы емханалар, ауруханаларда кездесетін кестелерді пайдалануға болады.

Кестелік тапсырмаларға мысалдар:Тапсырма No1 Дәрінің құрамындағы химиялық элементтерге талдау жасап, келесі кестені толтыру.1-кесте.

Тапсырма No2. Жер қыртысы мен адам ағзасындағы макроэлементтердің пайызы туралы ақпаратты табыңыз. 2-кесте.

Сондай-ақ, Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту барысында жобалау тапсырмалары маңызды болып табылады. Сабақта қолданылған шағын жобалау тапсырмаларын әрі қарай дамытып, үлкен зерттеу жұмысына жеткізуге болады. Мектеп оқушыларына химияны оқытудың жобалау технологиясы әртүрлі мақсаттарда қолданылуы мүмкін: химиялық сюжетті құрастыру; химиялық номенклатура бойынша жалпылама білімді қалыптастыру; мамандық таңдауда химиялық сауаттылықтың ресурстық рөлін түсіндіру. Жобалау тапсырмасына ұсынылатын тақырыптар: Химия және адам денсаулығы; Ағзадағы химиялық элементтердің биологиялық рөлі мен физиологиялық әрекеті (дәрілік заттар түрінде қолданылуы); Адам денесінің элементтік құрамы; Минералды тыңайтқыштар:пайдасы және зияны; Косметикада қолданылатын химиялық заттар; Пластикалық ыдысты микротолқынды пеште қыздырғанда жүретін химиялық процестер және т.б. Осы тақырыптарда оқушылармен пікір-таласта ұйымдастыруға болады. Оқушыларды жақтаушы, даттаушы ролдеріне бөліп.

Сонымен қатар, Химияны оқыту үдерісінде оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту мәселесі жағдаяттық тапсырмаларды шешу және білімді жаңа жағдайларда өз бетінше қолдану біліктілігін қалыптастыру аспектісінде іске асырылады.
Жағдаяттық тапсырма № 1 Көптеген адамдар суық тиюді (мұрыннан су ағу) ас тұзымен емдеу әдісін қолданады. Мен Қыздырылған тұзды тығыз матадан жасалған қалтаға салады, ал сосын қыздырылған тұзы бар қалтаны ауырған жерге бірнеше сағат бойы басады. Мұрынның ағуын емдеуде ас тұзының қандай қасиеттері қолданылады?
Жағдаятық тапсырма № 2 Егер сіз мерекелік кеште киіміңізге майлы дақ тигізіп алсаңыз және оны дереу жоюға мүмкіндік болмаса, дереу дақтың үстіне тұз себу ұсынылады. Кейде мұндай тұз себуден кейін дақ толығымен жойылады. Дақты жоюдың бұл әдісін физикалық немесе химиялық әдіске жатқызуға болады?

Химия сабағында сандық есептерді шығару – ойды, зейінді қызықтыратын тартымды есептер болып табылады. Сандық есептер оқушыларды әртүрлі ой әрекетіне: салыстыруға, жалпылауға, талдауға үйренеді. Сонымен қатар, сандық есептер оқушылардың есте сақтауын қалыптастырады, танымдық мүмкіншіліктерін кеңейтеді, химиялық білім деңгейінің жоғарлауына, мектеп курсын саналы қабылдауына жетелейді. Мысалы:

Жұмыртқа қабығы негізінен кальций карбонатынан тұрады CaCO₃. Әрбір жұмыртқа салған сайын тауықтың денесі қанша кальций жоғалтады, егер қабықтың салмағы орташа есеппен 10 г. болса, ал орташа жұмыртқа өндірісі жылына 220 жұмыртқа болса, бір жыл ішінде азығы бар қабат қанша кальций алуы керек екенін есептеңіз. Сондай-ақ, 5 жұмыртқалайтын тауық асырасақ, оның бір жылдық кальций қорын / бор/ есептеңіз.

/Кальций карбонатының молярлық массасы 100 г/моль., оның 40 пайызы кальций, яғни, 10г. қабықта 4 г. кальций бар. Әрбір жұмыртқамен тауық 4 г.нан 220*4 – 880 г.кальций жоғалтады. Бордың жылдық қорын есептеу үшін кальций карбонатынан тұратынын қабықтың салмағын пайдалансақ, 10*220*5 – 11000 г. немесе, 11 кг бор қажет./

2.Салмағы 75 грамм тіс пастасы қамтамасында қанша натрий фторфосфатының Na₂ PO₃ F мөлшері болады, егер қаптама сыртында «Белсенді фтордың мөлшері 0,15%» деп жазылса. Тіс дәрігерлері тіс жегісінің алдын алу үшін жыл сайын тіс пастасы түрінде шамамен 1,5 г белсенді фторидті, яғни, диссоциациялануға және тіс эмалімен ион алмасу реакцияларына түсуге қабылетті фторид ионын тұтынуды ұсынады. Бұл норманы қамтамасыз ету үшін бір жыл ішінде қанша қаптама тіс пастасын қолдану керек? / 75 грамм паста құрамында 75*0,15:100 - 0,11 г.белсенді фтор бар. Норма бойынша бір жылда 1,5 : 0,11 – 13,6 г. қаптама тіс пастасын қолдану керек, яғни, бір айда бір қаптама/

Функционалдық сауаттылыққа негізделген тапсырмаларды орындау барысында оқушылардың бойында креативтілік ойлау, ақпаратты өңдеу, сұрыптау,жинақтау дағдылары дамиды. Білімалушырға қол жетімді теориялық білімді пайдалануға, жетіспейтін білімді өз бетінше алуға және алынған нәтижелерді түсіндіруге жағдай жасайтын контекстік тапсырмалар практикалық қызығушылық тудырады.

1 тапсырма. Химик ғалымдарда өсімдіктердің неден тұратынын анықтауға

болатын әдістер бар. Судан кейінгі екінші орында өсімдіктердің құрамында

көміртегі көп екені белгілі болды. Сұрақ: көміртегі өсімдікке қайдан келеді? Бір жауапты таңдаңыз.
А. топырақтан. B. Судан. В. ауадан. Г. Күн сәулесінен.
Тақырып: "Галогендер"Ежелгі заманнан бері тіндерді ағарту үшін хлордың сілтімен әрекеттесуінің өнімі – натрий гипохлориті қолданылған. Бұл затты ағарту үшін қолдану неге негізделген? Бұл зат қандай сіңіргіш құтыда түзілуі мүмкін? Жауабын түсіндіріңіз.

Шешім: Гипохлорит қыздырғанда және жарықта тіндерді ағартатын оттегінің бөлінуімен оңай ыдырайды. Зат натрий гидроксиді ерітіндісі бар сіңіргіш құтыда түзіледі. 

Тақырыбы: Электролиттік диссоциация теориясы. Электролиттер және электролиттер емес

Көктайғақ кезінде тротуарлар мен жолдарға көктайғаққа қарсы реагент себілетінін жиі байқадыңыз. Реагент ретінде ас тұзы немесе кальций хлориді қолданылады. Ас тұзы мен кальций хлориді затының бірдей мөлшері жұмсалған жағдайда мұзды жою үшін қандай реагент тиімдірек болады. Жауабын түсіндіріңіз.

Шешім.

Мұзға түскенде зат біртіндеп ериді. Суда 1 моль натрий хлориді еріген кезде 1 моль натрий және хлорид иондары түзіледі. 1 моль кальций хлориді еріген кезде 1 моль кальций иондары және 2 моль хлорид иондары түзіледі. Кальций хлориді ерітіндісі натрий хлориді ерітіндісімен салыстырғанда төмен температурада қатып қалады. Демек, оның тиімділігі де жоғары болады.

 Тақырыбы: Кальций және оның қосылыстары

1) Сталактиттердің түзілуі кальций сутегі карбонатының ерітіндісінен кальций карбонатының бөлінуімен байланысты. Бұл процесс зертханада қалай жүзеге асырылады?

Жауап:

Кальций сутегі карбонатының ерітіндісін қайнағанша қыздырыңыз. Бұл жағдайда ол кальций карбонатының, көмірқышқыл газының және судың бөлінуімен ыдырайды.

2) Үй иесі қолмен жуғанда көптеген көпіршіктерді көрді. Олар түрлі-түсті болып жарқырап тұрды және олардың саны өте көп болды. Үй иесі қандай суда жуатыны туралы қорытынды құрастырыңыз: жұмсақ немесе қатты. Сіздің тұжырымыңызды қандай белгілер растайды?

Жауап:Үй иесі кірін жұмсақ суға жуады. Сабын көбіктеніп, көпіршіктерді тек жұмсақ суда береді.

 Тақырыбы: Бейтараптандыру реакциясы

Асқазанның қышқылдығы – асқазан сөліндегі қышқылдың құрамын сипаттайтын көрсеткіш. Құрамында тұз қышқылы бар асқазан сөлі ас қорыту процестері үшін міндетті болып табылады. Зат алмасуының бұзылуы, сондай-ақ басқа факторлардың әсері асқазан сөлінің қышқылдығының жоғарылауына әкелуі мүмкін. Бұл жағдайда дәрігерлер антацидтік препараттарды тағайындайды, мысалы, "Алмагель". Препараттың құрамына алюминий гидроксиді мен магний гидроксиді кіреді. Бұл заттар асқазан сөлінің қышқылдығын төмендетуде қандай рөл атқарады?

Шешім:

Алюминий гидроксиді мен магний гидроксиді тұз қышқылымен әрекеттеседі, бейтараптандыру реакциясы жүреді. Алюминий гидроксиді мен магний гидроксиді тұз қышқылын бейтараптандырады.

Тақырыбы: Су. Пр.р. Ағын су мен тазартылған судың анықтамасы

Су сынамаларын олардың тұздылығын арттыру ретімен орналастырыңыз.

1. Сумен жабдықтау (А) 2. Жаңбыр (Б) 3. Теңіз (С) 4. Көл су

Тақырыбы: Күкіртсутегі. Сульфидтер

1. Құрамында күкірт бар қосылыстар, әсіресе күкіртсутегі күмістің қараюының негізгі себебі екені бұрыннан белгілі. Атмосферадағы күкірттің ұшпа туындыларының өте аз мөлшерінің (миллиардтан бір бөлігінен азы) өзі күміс сульфидінің қою қабатының пайда болуына кінәлі, ал элементар күкірт бұл металмен тез әрекеттеседі.

Күмістің бетінде қара түсті патинаның пайда болуына себеп болатын химиялық реакция теңдеуін құрастырып көріңіз. Бастапқы заттар: күміс, күкіртсутегі және ауадағы оттегі. Электрондық балансты құрастырыңыз, тотықтырғыш пен тотықсыздандырғышты анықтаңыз.

Жағдаятық тапсырма № 1 (7 сынып) Жексенбі күндері балалар демалыс лагерлерінің біріне ата-аналар келді. Балалар оларды дала гүл шоқтарымен қарсы алды. Лагерде 700 бала бар. Сонымен олар аптасына шамамен 700 гүл шоқтарын жинады. Оның салдары кешікпей сезілді. Ол қандай?
Балаларды бақылау арқылы мен сыныптың сабаққа дайындығын анықтай аламын. Бұл кезеңде балалар бір-бірімен сөйлесіп талдай алады, топтар арасында пікір таластар болуы мүмкін. Бұл тапсырмада экология тақырыбы қозғалатынын көреміз, сонымен қатар ботаника курсының материалдары туралы білім тексеріледі.
Жағдаятық тапсырма № 2 (7 сынып) Біздің әрқайсымыз зеңді көріп: "Фу, қандай жаман!». Ол азық-түлікті, ғимараттарды бұзады, киімді жарамсыз етеді, адам мен жануарлардың ауруларын тудырады.
ХХ ғасырдың басында кейбір ғалымдар барлық қалыптарды жоюды ұсынды. Бұл ұсыныс дұрыс болды ма?
Жағдаятық тапсырма № 3 (8 сынып) Барлығы "Гауһар қол" (Бриллиантовая рука) фильміндегі бұл сөздерді және бірдей танымал фразаны есіне алады: "сізде жабық сынық жоқ, бірақ ашық!». Жарақат - бұл тіндер мен мүшелердің зақымдалуымен байланысты денсаулықтың кенеттен жедел бұзылуы. Сынықтар, жарақаттар, созылу, сүйектің шығуы, көгеру, контузия - бұл тірек-қимыл жүйесінің әртүрлі жарақаттары. Жарақаттарды ашық және жабық деп бөлуге болады. Ашық жарақаттар кезінде терінің тұтастығы бұзылып, ағзаға микробтар енуі мүмкін. Жабық жарақаттарға сыртқы жамылғылар бұзылмаған, бірақ олардың қауіптілігі жоғары емес зақымдануларға жатады. Жарақаттың бір немесе басқа түрін қалай анықтауға болады және зардап шеккен адамға қандай алғашқы көмек көрсетуге болады?
Жағдаятық тапсырма № 4 (8 сынып) Анасы ұлының бойының сыныптастарынан қарағанда артта қалуына алаңдайды, ал ата – анасы қалыпты бойда (басқа нұсқа: анасы қысқа бойлы, ал әкесінің бойы деңгейде). Сіз оған не кеңес бересіз?
Жағдаятық тапсырма № 5 (8 сынып) Науқас өзінің қан құрамындағы қант мөлшерінің нәтижесін әкеледі – қандағы қант деңгейі - 8, келесі науқаста-16, қанттың шекті нормасы - 5,5 болуы керек. Қандай ұсыныстар бар?
Жағдаятық тапсырма № 6 (8 сынып) Музыкант жұмыс барысында түнгі клубта шулы жетістікке жету үшін адреналиннің көп мөлшерін қажет етеді дейді. Адреналинді үнемі көп мөлшерде шығару үшін не қабылдау керектігі туралы кеңес беріңіз. Допинг дегеніміз не?
Жағдаятық тапсырма № 7 (9 сынып) Екі үй шаруасындағы әйел кір жууға дайындалды. Біріншісі суды 60 градусқа дейін қыздырды да, кірді салды, екіншісі суды қайнатып,кірді 5 минут қайнатты, содан кейін 60 градусқа дейін салқындатты, содан кейін ғана жууды бастады. Қайсысы киімді жақсы жуады? Мұны қандай қарапайым тәжірибемен дәлелдеуге болады және оны қалай түсіндіруге болады?
Жағдаяттық тапсырма № 8 (9 сынып) Көптеген адамдар суық тиюді (мұрыннан су ағу) ас тұзымен емдеу әдісін қолданады. Мен Қыздырылған тұзды тығыз матадан жасалған қалтаға салады, ал сосын қыздырылған тұзы бар қалтаны ауырған жерге бірнеше сағат бойы басады. Мұрынның ағуын емдеуде ас тұзының қандай қасиеттері қолданылады?
Жағдаятық тапсырма № 9 (8 сынып) Егер сіз мерекелік кеште киіміңізге майлы дақ тигізіп алсаңыз және оны дереу жоюға мүмкіндік болмаса, дереу дақтың үстіне тұз себу ұсынылады. Кейде мұндай тұз себуден кейін дақ толығымен жойылады. Дақты жоюдың бұл әдісін физикалық немесе химиялық әдіске жатқызуға болады?
Жағдаятық тапсырма № 10 (9 сынып) Йод элементінің ашылу тарихы, мынадай оқиғаны баяндайды. Сол күні француз ғалымы Бернард Куртуа өзінің шағын химия кабинетінің жұмыс үстелінде әдеттегідей таңғы ас ішетін. Оның иығында сүйікті мысық отырды. Ас ішіп отырған үстелдің жанындағы үстелде екі құты болды, олардың бірінде теңіз балдырларының спирт ерітіндісіндегі тұнбасы, ал екіншісінде концентрацияланған күкірт қышқылындағы темір үгінділерінің қоспасы болды. Мысық отыра – отыра шаршаған болу керек, ол секіріп түседі, сол кезде құтыларды қағып кетеді, құтылар еденге құлап сынады. Оларда сақталған сұйықтықтар араласып, химиялық реакция нәтижесінде күлгін газ ауаға көтерілді. Бөлінген газ бөлшектері шөккенде, ғалым зертханалық жабдықтарға қонған күлгін кристалды жабынды байқады. Йод осылай ашылды. Бірақ сонымен бірге Куртуа бірден бірнеше қауіпсіздік ережелерін бұзды. Қандай? Балдырлардағы қандай зат күкірт қышқылымен әрекеттескенде бос йод түзе алады? Осы реакцияның теңдеуін жазыңыз. Бұл реакцияны тотығу –тотықсыздануға жатқызуға бола ма? Йод буының кристаллдарға айналуын қандай үдеріске жатқызуға болады? Зертханадағы жабдыққа шөккен дақтардан қалай тазартуға болады?