Баяндама: ЖАСАНДЫ ИНТЕЛЛЕКТ КӨМЕГІМЕН БАЛАЛАРДЫҢ ТҰЛҒАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ДАҒДЫЛАРЫН ДАМЫТУ

Толкынбаева Жайна Ермековна

№152 мектеп-гимнизиясы

бастауыш кафедрасының бірлестік жетекшісі,

бастауыш сынып мұғалімі,

Педагогика ғылымдарының магистрі, Алматы, Қазақстан.

Жасанды интеллект (ЖИ) – бұл 21 ғасырдың ең ірі технологиялық жетістіктерінің бірі, ол түрлі салаларда, соның ішінде білім беру, денсаулық сақтау және бизнес процестерінде үлкен рөл атқарады[1, б. 114]. ЖИ құралдары ақпаратты өңдеу, шешім қабылдау және деректерді талдау сияқты күрделі процестерді автоматтандыра отырып, адам өмірінің барлық аспектілеріне ену үстінде. Ең маңыздысы, бұл технология адамның тұлғалық және әлеуметтік дағдыларын дамытудың жаңа тәсілдерін ұсынуда.

Балалардың тұлғалық және әлеуметтік дағдыларын дамытудағы маңызын талдайық. Бала дамуы – бұл күрделі әрі көпқырлы процесс, ол тек академиялық білім алумен ғана шектелмейді. Тұлғалық және әлеуметтік дағдылар, мысалы, эмоционалдық интеллект, қарым-қатынас жасау қабілеті, ынтымақтастық, креативтілік және проблемаларды шешу дағдылары, заманауи қоғамда сәтті болудың маңызды бөлігі болып табылады. ЖИ осы дағдыларды дамыту үшін жаңа мүмкіндіктер ашып отыр, себебі ол әр балаға дербес тәсіл қолдана отырып, оқыту бағдарламаларын икемдей алады.

Жасанды интеллекттің білім беру саласына енуі қарқынды жүріп жатыр. ЖИ балалардың оқу процесін жетілдіруде үлкен рөл атқарады. Мысалы, интерактивті ойындар, виртуалды көмекшілер және білім беру платформалары балалардың когнитивтік дамуын ғана емес, сонымен қатар олардың әлеуметтік және тұлғалық қасиеттерін қалыптастыруға бағытталған. ЖИ көмегімен жасалған бағдарламалар балаларды ынталандырып, олардың логикалық және креативті ойлау қабілеттерін дамыта алады[2, б. 53]. Сонымен бірге, ол әр баланың жеке қажеттіліктеріне сәйкес бейімделген оқыту ортасын қамтамасыз ете алады.

Этика және жауапкершілік мәселелеріне тоқталсақ. Сонымен қатар, ЖИ-ды балалармен жұмыс жасауға қолдану белгілі бір сын-тегеуріндерді тудырады. Жеке деректердің құпиялығын қорғау, балалардың экран алдында өткізетін уақыты және технологияларға тәуелділікті болдырмау сияқты мәселелерді ескеру қажет. Осындай жауапты тәсіл ғана ЖИ-дың балалар дамуына оң әсер етуін қамтамасыз ете алады.

Зерттеудің өзектілігін атап өту керек. Осы мақалада біз жасанды интеллекттің балалардың тұлғалық және әлеуметтік дағдыларын дамытудағы рөлі мен оның мүмкіндіктерін зерттейміз. Бұл тақырыптың өзектілігі ЖИ-дың қазіргі және болашақ ұрпақтың дамуына тигізетін ықпалын тереңірек түсінуден туындап отыр[3, б. 81]. ЖИ технологиялары арқылы оқыту үдерістерін жақсарту, балалардың табиғи әлеуетін ашу және олардың заманауи әлемнің талаптарына бейімделуіне қалай көмектесуге болатынын қарастырамыз.

Жасанды интеллект құралдары арқылы тұлғалық дағдыларды дамыту ең өзекті зерттеу мақсаттарының бірі. Жасанды интеллект (ЖИ) арқылы тұлғалық дағдыларды дамыту оқыту процесінің тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. ЖИ негізінде жасалған бағдарламалар балалардың шығармашылық ойлауын, шешім қабылдау қабілетін және өзін-өзі дамытуын қолдайды.

• Шешім қабылдау қабілетін дамыту: ЖИ-мен жұмыс жасайтын ойындар мен симуляциялар балаларды түрлі сценарийлерде шешім қабылдауға ынталандырады. Мысалы, виртуалды ойындарда балаға нақты жағдайлар ұсынылады, олар осы жағдайдан шығудың ең тиімді жолдарын таңдауы керек. Бұл олардың логикалық ойлау қабілетін, болжам жасауды және дербес шешім қабылдауды дамытады[4, б. 379].

• Шығармашылық қабілеттерді қолдау: ЖИ-ға негізделген өнер мен музыка жасау бағдарламалары балаларға шығармашылық қабілеттерін дамытуға көмектеседі. Мысалы, жасанды интеллект қолданатын платформалар сурет салу, әуен құрастыру немесе виртуалды кеңістікте шығармашылық жобалар жасау сияқты мүмкіндіктерді ұсынады. Бұл балалардың өнерге қызығушылығын оятып, олардың өздерін шығармашылық тұрғыдан көрсетуіне жағдай жасайды.

Жасанды интеллект арқылы әлеуметтік дағдыларды дамытудың да маңызы зор. Баланың әлеуметтік дағдылары оның болашақ өмірінде жетістікке жетуіне үлкен әсер етеді[5, б. 345]. ЖИ құралдары эмоционалдық интеллектті, коммуникациялық қабілеттерді және командамен жұмыс істеуді дамытуда маңызды рөл атқарады.

• Эмоционалдық интеллектті дамыту: ЖИ-дың кейбір құралдары балаларға эмоцияларды тану және оларды басқару қабілетін дамытуға көмектеседі. Мысалы, эмоцияларды тану технологияларын қолданатын виртуалды көмекшілер балаларға өз сезімдерін түсіндіру және қиын жағдайларда өзін-өзі ұстай білу дағдыларын қалыптастырады.

• Қарым-қатынас және ынтымақтастық қабілеттерін жетілдіру: Виртуалды топтық жобаларға бағытталған платформалар балаларға бірлесіп жұмыс істеуді үйретеді. Бұл платформаларда балалар түрлі елдерден келген құрдастарымен ынтымақтасып, ортақ мақсаттарға жету үшін күш-жігерлерін біріктіреді. Мысалы, Google Classroom немесе Microsoft Teams сияқты платформаларда ЖИ-мен бейімделген тапсырмалар беріледі[6, б. 591].

Жасанды интеллектті білім беру саласында қолдану мысалдары:

• Интерактивті оқыту құралдары: ЖИ негізіндегі оқыту платформалары (мысалы, Duolingo, Khan Academy) балалардың білім алуын дербестендіруге мүмкіндік береді. Бұл платформалар әр баланың білім деңгейіне сәйкес тапсырмаларды ұсына отырып, оқу процесін қызықты әрі тиімді етеді.

• Робот-репетиторлар: BalBot, NAO сияқты роботтар балалардың оқуына көмектесетін дербес көмекші рөлін атқарады. Бұл роботтар балалардың сұрақтарына жауап беріп, түсінбеген тақырыптарды қайта түсіндіре алады[7, б. 117].

• Ойын технологиялары: Gamification арқылы оқыту балалардың мотивациясын арттырудың тиімді тәсілі болып табылады. Мысалы, Minecraft Education Edition платформасы арқылы балалар математикалық және инженерлік дағдыларды ойын арқылы меңгереді.

Жасанды интеллекттің әлеуметтік әсерлері және этикалық мәселелерін талдасақ. Жасанды интеллекттің көптеген артықшылықтарына қарамастан, оны қолдану барысында туындайтын этикалық және әлеуметтік мәселелерді ескеру қажет.

• Технологияларға тәуелділік: ЖИ құралдарын шектен тыс пайдалану балалардың табиғи әлеуетін төмендетіп, технологияларға тәуелділікке әкелуі мүмкін. Бұл жағдайда ата-аналар мен мұғалімдер баланың технологияны ақылмен қолдануына бақылау жасауы тиіс.

• Жеке деректердің құпиялылығы: Балалармен жұмыс істейтін ЖИ жүйелері жеке мәліметтерді жинауы мүмкін, бұл олардың құпиялылық құқығын бұзуға алып келеді. Сондықтан ЖИ қолданатын платформалар жеке деректерді қорғау стандарттарына сай болуы тиіс.

• Әлеуметтік теңсіздік мәселелері: ЖИ технологияларына қол жеткізудегі теңсіздік білім беру сапасында алшақтық тудыруы мүмкін. Тек белгілі бір аймақтарда немесе табысы жоғары отбасыларда қолданылатын ЖИ құралдары басқа балалардың мүмкіндіктерін шектеуі мүмкін.

Жасанды интеллекттің болашақтағы мүмкіндіктеріне шолу жасайық. ЖИ балалардың тұлғалық және әлеуметтік дағдыларын дамытудағы рөлін одан әрі кеңейте түсуде. Мысалы, болашақта виртуалды шындық (VR) технологияларымен біріктірілген ЖИ балаларды шынайы өмірге жақын жағдайларда оқытуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, ЖИ-дың эмоционалдық интеллект саласындағы жетістіктері баланың ішкі психологиялық жай-күйін тереңірек түсініп, оған дербес көмек көрсетуге мүмкіндік береді. Жасанды интеллект (ЖИ) пен виртуалды шындық (VR) технологияларының интеграциясы білім беру саласында шексіз мүмкіндіктер ашып отыр[8, б. 32]. Бұл комбинация балаларды теориялық білімді меңгеруден тәжірибелік қолдануға дейінгі үдерістерге тарту үшін ерекше әдістерді ұсынады. Мұндай инновациялар балалардың тұлғалық және әлеуметтік дағдыларын дамытуды жаңа деңгейге көтереді.

Шынайы өмірге жақын тәжірибелерді жасау. Виртуалды шындық ЖИ арқылы әртүрлі өмірлік сценарийлерді модельдеуге мүмкіндік береді. Мысалы:

• Кәсіби бағыттау: Бала VR технологиялары арқылы дәрігер, инженер немесе ғалымның жұмысын тәжірибе ретінде көре алады. Бұл олардың болашақ мамандық таңдауына әсер етуі мүмкін.

• Қиын жағдайларды басқару: VR-мен біріктірілген ЖИ балаларға түрлі әлеуметтік қиындықтарды (мысалы, жанжалдарды шешу, командамен жұмыс істеу) модельдейтін тренингтер өткізе алады.

Дербестендірілген оқыту процесі. ЖИ-дың мәліметтер талдау қабілеті әр бала үшін жеке оқу жоспарын құра алады. VR арқылы бұл жоспарларды интерактивті форматта жүзеге асыру мүмкін:

• ЖИ баланың әрекеттерін бақылап, оның күшті және әлсіз жақтарын анықтайды. Мысалы, бала нақты тапсырмада қиналса, ЖИ оған қосымша көмек береді немесе жағдайды оңайлатылған түрде түсіндіреді.

• VR сабақтарында бала шынайы өмірдегі кейіпкерлермен (мысалы, виртуалды ұстаздармен немесе топ мүшелерімен) қарым-қатынас жасай алады.

Эмоционалдық интеллект саласындағы жетістіктерімен таныссақ. Эмоционалдық интеллектті дамытуда ЖИ мен VR біріге отырып, балалардың эмоцияларын тануға және басқаруға арналған тәжірибелерді ұсына алады:

• Эмоцияларды тану тренингтері: VR-дағы виртуалды кейіпкерлер әртүрлі эмоцияларды көрсету арқылы баланың оларды тануын үйретеді. Мысалы, ЖИ балаға виртуалды кейіпкердің қуанышын, ашуын немесе ренішін дұрыс түсіндіру үшін кері байланыс бере алады.

• Эмпатияны дамыту: VR арқылы балалар басқа адамдардың рөлінде өзін сезініп, олардың эмоцияларын және мәселелерін түсіне алады. Мысалы, белгілі бір әлеуметтік немесе физикалық шектеулері бар адамның рөлінде болу тәжірибесі эмпатияны арттырады.

Қашықтан оқытуды жетілдіруді талқыласақ. Болашақта VR және ЖИ технологиялары қашықтан оқыту үдерістерін анағұрлым тиімді етеді:

• Балалар өз бөлмесінен шықпай-ақ, виртуалды сыныптарға қатыса алады, бұл оқу барысын қызықты әрі тартымды етеді.

• География, тарих немесе биология сабақтарында балалар VR арқылы шынайы уақытта ежелгі Рим қаласын аралау, тропикалық ормандарды зерттеу немесе адам ағзасын микроскопиялық деңгейде зерттеу сияқты тәжірибелерге қатыса алады.

Психологиялық қолдау және кеңес беру тұрғысынан талдау. ЖИ балалардың психологиялық жай-күйін анықтау және қолдау көрсету құралдарын ұсынады. Мысалы:

• Эмоционалдық талдау: ЖИ баланың дауысы, бет қимылы немесе әрекеттерін талдай отырып, оның күйзеліс деңгейін немесе көңіл-күйін анықтай алады.

• Жеке көмек көрсету: Егер балада стресс немесе уайым байқалса, ЖИ оған тыныштандыратын әдістер (мысалы, релаксация немесе тыныс алу жаттығулары) туралы кеңес береді[9, б. 89].

Ойын арқылы оқыту да өзекті. ЖИ және VR интеграциясы ойын элементтері арқылы оқыту үдерісін қызықты етеді:

• Балалар күрделі оқу материалдарын ойындар арқылы оңай меңгереді. Мысалы, виртуалды зертханадағы химиялық тәжірибелер немесе математикадағы тапсырмаларды шешу.

• Ойындар балаларды ынталандырады және олардың мотивациясын арттырады, бұл әсіресе өз бетімен оқу процесіне оң әсер етеді.

ЖИ мен VR технологияларының интеграциясы білім беру процесін түбегейлі өзгертіп, балалардың тұлғалық және әлеуметтік дағдыларын дамытудың ерекше құралдарына айналуда. Бұл технологиялар тек білім беру тәжірибесін жетілдіріп қана қоймай, болашақ ұрпақты заман талабына сай, жан-жақты тұлға ретінде қалыптастыруға ықпал етеді.

Жасанды интеллект (ЖИ) технологиялары балалардың тұлғалық және әлеуметтік дағдыларын дамытуда маңызды рөл атқаруда. Бұл технологиялар білім беру процесін жаңаша тәсілдермен байытып, балалардың шығармашылық, эмоционалдық және әлеуметтік әлеуетін дамытуға жаңа мүмкіндіктер береді. ЖИ-дың жеке тұлғаның қажеттіліктеріне бейімделу қабілеті әр балаға өз қарқынымен оқып, өзіне сенімді болуға көмектеседі.

Сонымен қатар, ЖИ балалардың өмірлік маңызды дағдыларды игеруіне ықпал етеді: шешім қабылдау, эмоцияларды тану және басқару, топта жұмыс істеу және күрделі мәселелерді шешу. Виртуалды шындық (VR) сияқты озық технологиялармен біріктірілген ЖИ балаларға шынайы өмірге жақын тәжірибелерді ұсынып, білім алуды қызықты әрі тиімді етеді[10, б. 16].

Алайда, бұл технологияларды қолдану барысында туындайтын тәуекелдер мен мәселелерді ұмытпауымыз керек. Технологияларға тәуелділік, деректердің құпиялығын сақтау және әлеуметтік теңсіздікті азайту сияқты мәселелерге ерекше назар аудару қажет. ЖИ-ды жауапты түрде қолдану ғана оның мүмкіндіктерін балалардың игілігіне пайдалануға мүмкіндік береді.

ЖИ мен VR технологияларының болашағы білім беру үдерісін әрі қарай жетілдіруге үлкен үміт ұялатады. Олар балалардың заманауи әлемге бейімделуіне, икемді және жан-жақты тұлға болып қалыптасуына ықпал ететін құралдарға айналады. Олардың көмегімен біз болашақ ұрпақты әлемдік деңгейде жетістікке жетуге қажетті қасиеттермен қамтамасыз ете аламыз.

Әдебиеттер тізімі

1. Бережнова, Е. В. Искусственный интеллект в образовании: современные подходы и технологии // Образование и наука. — 2020. — Т. 22, № 2. — С. 105–125.

2. Иванов, А. А., Петров, Б. Б. Виртуальная реальность и её роль в обучении // Современные образовательные технологии. — 2019. — № 4. — С. 45–60.

3. Алиев, Н. Р. Социальные навыки у детей: развитие с помощью ИИ // Психология и педагогика. — 2021. — Т. 19, № 3. — С. 78–89.

4. Gardner, H. Frames of Mind: The Theory of Multiple Intelligences. — New York: Basic Books, 2011. — 528 p.

5. Khan, S., McLeod, S. Virtual Reality in Education: Enhancing Engagement and Learning Outcomes // Educational Technology Research and Development. — 2020. — Vol. 68, No. 5. — P. 345–367.

6. Spector, J. M., Merrill, M. D., Elen, J., Bishop, M. J. Handbook of Research on Educational Communications and Technology. — 4th ed. — New York: Springer, 2014. — 1005 p.

7. Zhou, Z., Zhang, S. Artificial Intelligence and Emotional Development in Children // Journal of Applied Developmental Psychology. — 2021. — Vol. 73, No. 2. — P. 112–125.

8. Яковлев, И. Н., Сидорова, Е. П. Применение искусственного интеллекта в школьном образовании // Педагогика и инновации. — 2020. — № 6. — С. 32–45.

9. Smith, A., Jones, R. Emotional Intelligence and AI Tools in Child Development // AI in Education Journal. — 2022. — Vol. 14, No. 1. — P. 89–102.

10. Поляков, В. Г., Громов, Л. И. Искусственный интеллект и креативное развитие детей // Инновационные технологии в образовании. — 2021. — № 5. — С. 16–29.