Баяндама тақырыбы: "Қазақ тілі сабағында тыңдалым дағдысын қалыптастыруға бағытталған әдіс - тәсілдер"

Тыңдалымға арналған белсенді жұмыс түрлері: Оқушыларды қоршаған ортадағы кез келген ақпаратты тыңдау арқылы түсінуге бейімдеу керек. Ол үшін сабақ барысында түрлі белсенді жұмыс түрлерін пайдалану көп септігін тигізеді. Оқушыда тыңдалым дағдысын қалыптастыру үшін белсенді жұмыс түрлері өзекті, қызықты, әр түрлі болуға тиісті. 

Тыңдай білуде мыналарды басты назарда ұстау керек:

Кісімен сөйлескенде оның жүзіне сыпайылықпен назар сап, айтайын деген ойын сабырмен тыңдап, асықпай, сөзінің аяғын күткен дұрыс. Сөйлесіп тұрғанда мән бермеу, теріс айналу, сағатқа қарау, шыдамсыздану әдепсіздікке жатады. Өзгелердің сөзіне рұқсатсыз араласпау керек. Қажет болғанда, “ғапу етіңіз, сөзіңізді бөлемін” деп барып, айту керек. Келіспейтін жағдайда шыдамдылықпен тыңдап, пікіріңді орнықты, дәлелмен сабырлы жеткізе білу керек. Тыңдау екі түрлі болады:

1. Үндемей, сөйлеушінің сөзін бөлмей тыңдау.

2. Сөзге араласып, өзара ой алмасып отырып тыңдау. Сөйлеуші адамның мінез - құлқы, жасы, жынысы, әлеуметтік жағдайы ескерілуі тиіс. Мәдениет мәйегі. Адамның жан дүниесін тануға деген құлшыныс, ой-сезіміне деген құлықтылық, жүрек түкпіріндегі мұң-сырына ортақтасауға деген бейімділік, қарттықты құрметтейтін, жастықты үкілейтін, қайрымдылықты қастерлейтін игі дәстүр, балаға мейірім, атаға қамқорлық, ағаға ізет, ініге ілтипатты кие тұту – рухани өміршеңдіктің, әдептіліктің, мәдениеттің басты көрінісі. Жан баласын жатсынбайтын, өзгелерге түсініспен қарайтын, болмысынан турашыл, адал, жомарт, батыр, қайсар, өжет, өр қасиеті – қазақ мәдениетінің мәйегі. Тіл табыса білу – өнер. Ауызекі сөйлеу және тыңдау мәдениеті. Сөз мәдениеті ауызекі тіл мәдениеті және жазба тіл мәдениеті болып бөлінеді.

ІІ. Негізгі бөлім

Оқушыларға тыңдау дағдысын қалыптастыруда жадының маңызы

Баланың кез келген іс-әрекеті оның жұмыс істеу әдіс-тәсілдеріне тікелей байланысты болады. Қолданылатын әдістің тиімділігі оның нәтижелілігінің кепілі болады. Егер есте сақтау қабілетін іс-әрекет деп танысақ, онда сәйкесінше қандай да бір мәліметті есте сақтауға  септігін тигізетін арнайы іс-әрекетке байланысты әдіс-тәсілдерді меңгеру  қажет болады. Әрбір саналы адам мақсатты түрде есте сақтау қабілетін дамытуға бағытталған әдістерді меңгерсе, өзінің есте сақтау жадын тиімді әрі рационалды түрде дамыта алатындығы ғылыми түрде дәлелденген.

Оқушылар бойына тыңдалым дағдысын қалыптастыру мақсатында есте сақтау қабілеттін дамыту керектігін біле отырып жадының дағдылары бірнеше бөліктерден тұратынын анықтадым:

- Белгілі бір мәліметті тез есте сақтауға көмектесетін бейнелі шартты белгілер болуы тиіс.

Мысалы, Төменде көрсетілген «Есте сақтау» әдістері, әңгіме мазмұнын есте сақтап, оны сол шартты белгілерге қарап толық мәлімет беруге оңтайлы.

- Есте сақтаған мәліметтерді бейнелі образдарға айналдыру қабілетінің  болуы; 

Бұған мысал ретінде, «Ассоциация» әдісін дәлел ретінде алуға болады.

- Мәліметті ұзақ уақыт бойы есте сақтау дағдысын қалыптастырып, қажетінде еске түсіртетін зейін тұрақты болуы тиіс;

- Жадымызда мәліметтердің байланысын есте сақтау үшін көмек көрсететін тірек образдар жүйесі болуы тиіс.

Есте сақтау қабілетін тұрақтандыру үшін қарапайым қағидаларды да ұстанған дұрыс. Ғалымдар есте сақтаудың бірнеше жолдары барын  мәлімдеді. Мысалы, бос уақытта сурет салу есте сақтауды жақсартады екен. Бұл жерде суреттің сапасы мен көркемдігі маңызды емес, бастысы - сурет ойды тынықтырады. Ойдың тынығуы есте сақтау қабілетін жоғарылатады. Көзге арналған жаттығулар да естің дамуына  пайдалы. Егер таңертен күнде 30 секунд жаттығу жасап отырса, есте сақтау қабілетіміз 10%-ға  жақсарады. Бұл да ғалымдармен  дәлеледенген. Сөзжұмбақтар, ойша санау, логикалық сұрақтарды шешу, өлеңдерді жаттау, шет тілдерін меңгеру - миды жұмыс істеуге арналған ең тиімді  әдістер болып саналады. Жалаң аяқ жүгірудің өзі есте сақтау қабілетіңді жақсартады. Себебі, адам жалаң аяқ жүрген кезде, аяғын жарақаттап алмайын деп  айналасына барлай  арап жүреді емес пе, мұндай сәтте ми да белгілі бір қызмет атқарады. Ол қызметтер есті жақсартуға көмектеседі екен. Келесі тәсіл – жазу. Қазіргі кезде қолмен жазу қалып келеді. Көбінесе біз пернетақта көмегімен жұмыс жасаймыз. Дегенмен, есте сақтау  қабілетімізді жақсарту үшін бір ауық қолға қалам алып, жазу жазып та тұру өте қажет. Жаңа зерттеулер дәлелдегендей, жаттығу кезінде салмағы ауыр заттарды көтерген кезде есте сақтау 20%-ға  жақсарды делінген. Биікке  өрмелеу, шыңға шығу мен ағашқа өрмелеу де есте сақтау қабілеті үшін пайдалы. Себебі, тепе-теңдікті сақтау арқылы жады жұмысы  жақсара түседі екен. Бір сөзбен айтар болсақ, миды үнемі жұмыс істетіп тұру қажет екеніне көз жеткіздім.

Тыңдалым дағдысын қалыптастыруда аудиожазбаларды қолдану.

Бұған әр сыныптың, әр оқушының жас ерекшелігіне байланысты мәтіндер алып отырдым. Оқушы бойына тыңдалым дағдысын қалыптастыруда әдіс-тәсілдерді пайдаландым. Оқытудағы басты принципім – оқушының жеке, өзіндік мүмкіндіктерін ескеру, барлық оқушының сабаққа белсенді қатысуын қамтамасыз ету үшін деңгейлік тапсырмалар арқылы оқыту, өз ойын жеткізуге, өзіндік таңдау жасауына мүмкіндік тудыра отырып, оқушының танымдық және шығармашылық қабілетін дамыту, проблемалық оқыту арқылы оқу материалын өмірмен байланыстыра отырып, оқушыларды білімді өз бетімен меңгеруге талпындыру, өз ойын ашық айта білуге тәрбиелеу, сабақ процесінде оқушының белсенді іс-әрекеті белсенді ойлауға, белсенді оқытуға бағытталды. Жаңа идеялар ұсынуда және жаңа мүмкіндіктерді көруде, оқушының қабілетінің дамуына мүмкіндік тудырдым.

 Тыңдалым дағдысын басшылыққа ала отырып әр сабағымда тақырыпқа сай аудиожазба арқылы тапсырмамен жұмыс орындатып отырдым. Мысалы сапалық және қатыстық сын есім тақырыбын өткенде оқушыларға аудиожазбадан «Атаның ақылы» деген мәтін тыңдаттым. Мәтін бойынша тест жұмысын және тапсырмалар бердім.

«Атаның ақылы»

Аппақ шыңды Алатаудың аясындағы Алматы қаласының Орталық саябағы маусым айы кезінде жайқалып тұр. Бой түзеген күміс қылқанды шыршалар, жасыл сырғалы ақбалтыр қайыңдар, жұпар иісі аңқыған аршалар гүлзарлы алаңдарды қоршап, қоңыр салқын самалмен тербеледі.

Бес жасар Бектай атасымен бірге бақ аралап, әткеншек тепті, серіппеде секіріп ойнады. «Поезға» мініп, «жол жүрді», «зымыранға» мініп, зымырады. Бір кезде тәмпіш мұрны тершіп, қарақаттай көзі күлімдеп, ол:

- Ата, шөлдедім, - деді. Атасы ақ күмістей сақалын тарамдап, күлімдеді де:

- Шөліңді қандыр, жарығым, -деп, оған салқындаған алма шырынын сатып әперді. Бекжан құтыдағы салқын, тәтті алма шырынын құшырлана жұтып алды да:

- Ата, балмұздақ жегім келеді, - деп, ентіге сөйледі. Ақжарқын атасы Бекжанға балмұздақ сатып әперді де:

- Ботам, балмұздақтан көп жеме, тамағың ауырып қалады, деп ескертті. Бектай атасы алып берген балмұздақтан біраз жалады да:

- Ата, шоколад жегім келеді, деп, күлімдеді.

- Жарығым, әр нәрсенің шамасы бар. Қанағат керек.

- Ата, қанағат деген не? – деп, Бекжан сұрақ қойды.

- Күнім-ау, «қанағат» деген – әр нәрсенің шама-шарқын біліп, соған риза болу, тамақ ішудің де шегін, ретін білу... Қанағат қылмай, не болса соны талғамай, іше берсең, ауырып қаласың – деп атасы ақыл айтты.

- Онда... Мақұл! – деп, Бекжан ойланып қалды.

Атасының ақылын түсініп, айтқанын істеген Бекжан бақта сергек сейілдеп, жақсы демалды.

Тест сұрақтары

1. Оқиға қай кезде болды?

A) мамыр айында

B) шілде айында

C) маусым айында

D) тамыз айында

E) күзде

2. Баланың көзі қандай?

A) қоңыр

B) қарақаттай

C) көкшіл

D) қой көзді

E) бота көзді

3. Атасының мінезі қандай?

A) ақкөңіл

B) момын

C) қатал

D) ұлтжанды

E) ақжарқын

4. Мәтінде айтылмаған ақпаратты табыңыз.

A) Шөліңді қандыр, жарығым.

B) Ата, балмұздақ жегім келеді.

C) Атасы оған шие шырынын сатып әперді.

D) Жарығым, әр нәрсенің шамасы бар.

E) - Онда... Мақұл! – деп, Бекжан ойланып қалды.

5. Мәтінге қай тақырып сай келеді?

A) Көзіңді жас кезіңнен сақта

B) Ата мен бала достығы

C) Бақытты балалық шақ

D) Бала арманы

E) Қанағат – денсаулық кепілі.

Мәтін боййынша тапсырмалар

1. Сөздердің синонимдерін табыңыз.

Салқын - ..... (суық), Ата - .... (қария, ақсақал), Ақыл - .... (сана, ес)

2. Төмендегі тіркес мағыналарын таратып жазыңыз.

«Бой түзеген шыршалар» - .... (Әдемі, түзу болып өскен шынарлар)

Шама-шарқын білу - .... (әр нәрсенің шама – шарқын білу, соған риза болу)

3. Мәтіннен сапалық және қатыстық сын есімдерді табу.

Мысалы:

Сапалық сын есімдер: қоңыр салқын, жасыл, жақсы демалды.

Қатыстық сын есімдер: гүлзарлы алаңдар, қарақаттай көзі, ақ күмістей сақалы

2 – тапсырма. Біріккен сөздерді өткенде оқшыларға аудиожазбадан бірнеше біріккен сөздерді тыңдаттым. Оқушылар есінде қалған біріккен сөздерді жазып шықты. Бұл жерде оқушылардың есте сақтау деңгейің қаншалықты екенін тексердім.

Біріккен сөздерді есте сақтап дәптерге жазу.

Күнтізбе, елбасы, тілашар, мұражай, дәрісхана, медбике, этнография, Қараой, Екібастұз, әзілқой, көзқарас, көнекөз, шаруақор, қонақжай, беймаза, Жетісу, Жетісай, Таңшолпан, Қаратау, Талдықорған.

3 – тапсырмасы: Сан есім тақырыбын өткенде оқушыларға мәтін тыңдаттым. Мәтіннен сан есімді тауып түрлеріне қарай ажыратып жазды. Сан есімге байланысты берілген мәтін.

Төрт атты жақындай беріп, екі – екіден қақ жарылды. Екеуі оң жақтан, екеуі сол жақтан шықты. Екеуі таныс. Екеуі беймәлім. Біреуі адамның басын алуға келе жатқандай қабағын түйіп алыпты. Енді біреуінің жүзінде, езуінде мысқыл бар. Олар – төртеу, бұлар екеу, алты атты бір – біріне ат басын тірей келіп тоқтады. Екеуміз бірге өстік, бір мектепке бардық. Кеңсенің есігінен қазандай қара құлып асылып тұр екен, үшеуі бірдей күнқағарлы сәкіге барып отырды. Екеуі қатарласа отырып, буы бұрқыраған самаурынды орталарына алғанда, ақшам жамырап, өрістен мал қайта бастаған.

Үшеу, төртеу, біреу, екеуі – жинақтық сан есім 6 рет қайталанды; алты, бір – есептік сан есім; екі – екіден – топтау сан есім.

Оқушылар осылай әр тақырыпқа байланысты аудиожазба арқылы тапсырмалар орындады.

Сабғымда аудиожазбадан бөлек тыңдалым дағдысын қалыптастыруға бағытталған әдіс – тәсілдер қолдандым. Атап айтар болсам:

 1.   «Айқайлап диктант оқу»: әдісі. сынып оқушылары екі топқа бөлінеді. Бірінші топ оқушыларды мәтінді айқайлап оқиды. Екінші топ оқушылары бір ғана оқушыны тыңдап, диктант жазуға тырысады. Осы арқылы оқушылар ерікті зейінді қалыптастырады әрі өмірге бейімделеді. Оқушылар аудиоматериалды екі рет мұқият тыңдайды (ол сюжетті мәтін,өлең,публицистикалық ақпарат болуы мүмкін).Тыңдалымнан өздеріне таныс емес сөздерді жазып алады,сөздік арқылы аударады. Аудионы тағы екі рет тыңдап, жазбаның мазмұнын толық түсінуге тырысады. Сыныппен ой бөліседі. Осы әдісті жүйелі қолдану – оқушылардың тыңдау арқылы түсіну дағдысын қалыптастырады. 
2. «Синонимдерді тап»  әдісі. оқушыларға сөздер ұсынылады.Олар тыңдалған мәтіннен осы сөздердің синонимдерін тауып, жауап парағына белгілеуі керек. Осы арқылы оқушылардың тыңдау әрекеті мен сөздік қоры дамиды. 

3. Аяқталмаған сөйлем

Оқушыларға тақырыпқа қатысты мәтін оқимын. Оқушылар топпен не жеке (жұппен) бірлесе мәтінді өз ойларымен аяқтайды. Мұны әр түрлі тақырыпта сергіту сәті ретінде де алуға болады Мысалы:

«Баяғыда сөз табы деген қарияның зат есім деген ұлы болыпты. Ол ортасына беделді, жаны жайсаң адам екен. Егер елінде екі адам бір – бірімен келіспей қалып жатса Зат есімге барып шешуін табады екен.....» ары қарай оқушы аяқтаы керек.

3. Тізбектелген ереже

Бір оқушы тақырып бойынша бір тұжырым айтады. Екінші оқушы оның айтқанын қайталап, өзінің тұжырымын айтады. Үшінші оқушы алдыңғы екі оқушының айтқанын қайталап, өзінің тұжырымын айтады. Сөйтіп жалғаса береді. Кезегінде айта алмаған оқушы шығып кетеді.Шығып кеткен оқушы тақырып туралы түсінбеген дегенді білдіреді.

3. Жасырын сөз.

Оқушылар тақырып бойынша сөз жасырады. Оны сипаттайды, сол сипаттама арқылы басқа оқушылар жасырынған сөзді табады. Сипаттауда айтатын сөздерге шектеу қою арқылы немесе қимыл арқылы көрсетуді ұсынуға болады. Мысалы жасырылған сөзді 3 сөз арқылы сипатта деген сияқты.

3. Дөңгелек стол

Оқушылар екі топқа бөлінеді. Топ оқушысының бірі жаңа тақырыпты қатыстыра отырып 1 сөйлем айтады. Екіншісі оның айтқан ойын әрі қарай жалғастырып, екінші сөйлемді айтады. Соңында мәтін шығады. Екінші топ мәтін не туралы екенін айтып береді және мәтінге тақырып қояды, сөйлем ішінен жаңа тақырыпқа байланысты сөздерді табады. Барлық айталған тапсырмаға бір ғана оқушы жауап бермейді. Топ мүшелерінің барлығы қатысады.

3. «Кір жаятын жіп»

Өтілген тақырып бойынша мәтін оқимын. Мәтін ішінен керекті сөзді тауып кір жаятын жіпке ілу керек. Соңында кім қанша сөз ілгенін тексеремін. Бұл әдістің мақсаты оқушының тыңдау дағдысын қалыптастыру және есте сақтау қабілетін қалыптастыру.

3. Мен не естідім?

Бір оқушыға мәтін оқытамын. Оқушылар тыңдаған мәтін ішінен сөз табының қай түрі көп кездескенін табу керек. Және екі тақырыптың ұқсастығы мен айырмашылығын табу керек.

3. Тыңдайтын үшбұрыштар

Оқушылар үш адамнан тұратын топта бірлесіп жұмыс істейді:

СПИКЕР мұғалімнің нұсқаулығы бойынша тақырыпты түсіндіреді (немесе проблема туралы өз ойымен бөліседі).

ИНТЕРВЬЮЕР мұқият тыңдайды және егжей-тегжейін анықтау үшін сұрақтар қояды.

ХАТШЫ үдерісті бақылайды және «спикерге» де, «интервьюерге» де кері байланыс береді.

3. Ақпараттағы ақаулық

Өткен тақырыпқа байланысты ақпарат оқылады. Оқушылар қате ақпаратты тауып стикерге жазады және А4 орматына жапыстырады. Әр оқушыға жеке – жеке формат таратылады.

3. «Есте сақтайық» әдісі

Оқушылар екі топқа бөлінеді. «Бастаймыз» деген кезде, топтың бір қатысушысы сурет тұрған үстелдің үстіне жақын келеді де өзіне берілген суреттен көп ақпаратты есте сақтауға тырысады. Сол сурет бойынша тақырыпқа байланысты топпен бірігіп отырып әңгіме құрастырады. Бұл ойнынға 7 минут уақыт беріледі.

Ереже:

1. Командадан бір адам ғана өз орнын бір рет тастап шыға алады.

2. Сіз үстел басында болғанда ештеңе жаза алмайсыз.

3. Үстел басында тұрып, өз командаңызға ақпаратты дауыстап айта алмайсыз.

12. «Төрт сөйлем» әдісін. Тыңдаған материалдан қажетті ақпаратты  іріктеп алуға дағдыландыру мақсатында қолданады.

  1.  Пікір. Тыңдаған   мәтін бойынша өзіндік пікірін бір сөйлеммен жазады.

2.  Дәлел.  Өз  пікірін бір сөйлеммен дәлелдейді.

3.  Мысал.  Пікірін өмірмен байланыстырып, мысал келтіреді

4. Қорытынды. Тақырып бойынша қорытынды шығарады.

ІІІ. Қортынды

«Мектептің жаны – мұғалім. Мұғалім қандай болса, мектеп сондай болмақшы. Яғни, мұғалім білімді болса, ол мектептен балалар көбірек білім алып шықпақшы. Солай болған соң, ең әуелі мектепке керегі – білімді, педагогика, методикадан хабардар, жақсы оқыта білетін мұғалім» деп ғалым Ахмет Байтұрсынұлы айтқандай бүгінгі таңда педагог кадрлардың мақсат –міндеттері сабақтың сапасын көтеріп, оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырып, сабақтың түрлерін жетілдіріп танымдық ізденімпаздылығын арттыру. Осы мақсатты алға қоя отырып қазақ тілі

сабағында оқушылар бойына тыңдалым дағдысын қалыптастыру барысында түрлі әдіс–тәсілдермен қатар аудиожазбалар арқылы әр сабағымда мәтінмен жұмыс істедім. Сабақта қолданған әдістер арқылы оқушылардың сабақты бір – біріне түсіндіргені, сұрақты түрлендіріп қойғандары оқушылардың қызығушылықтарын арттырды және оларға ұнады.

Нәтижесінде оқушылардың бойынан мынадай өзгерістер байқалады: 

Тыңдау дағдысын қалыптастыру барысында көз жеткізгенім оқушыларға сөйлеткен сайын, ойланған сайын ашыла түседі екен сонымен қатар сабаққа деген қызығушылығы арта түседі. Оқушының сабаққа деген қызығушылығының артқанын сабақ барысында көрсеткен белсенділіктерінен байқадым. Сабақ барысында тыңдалым дағдысы бойынша жұмыс жүргізгенімде сыныптағы оқушылардың барлығында тыңдау дағдысы және есте сақтау қабілеті төмен екенін байқадым. Алғашында аудио жазбадағы мәтінді тыңдатып артынан тапсырма бергенімде сыныптың ішінен 1 – 2 оқушы ғана сұраққа жауап береді. Қалған оқушылар естігеннін ұмытып отыратын. Тыңдау дағдысын қалыптастырудың бірден - бір жолы жадыны дамыту керектігіне көз жеткіздім. Сондықтан сабақтарымда жадыны дамытуға арналған түрлі әдіс – тәсілдерді іздене отырып қолдандым. Алдымда отырған оқушылар бұрынғы сабақтарымда «Мен қанша алдым?» деп сұрайтын еді, қазіргі сабақтарымда «Апай, мен былай жауап бергім келген, мен былай ойладым» деген сияқты пікірлер білдіре бастады. «Тізбектелген ереже» , «Ақпараттағы ақаулық» әдістері және аудиожазбадан тыңдаған мәтіндерге байланысты тапсырмаларда біраз ойланып, жауап бере алмай тосырқап қалатын қазіргі таңда түрлі әдіс – тәсілдерді сабақта қолданғанның арқасында оқушылардан әр тапсырманы орындау барысында шапшаңдық байқалады. Мысалы: Оқылған мәтін ішінен жалпылау қанша екенін тап деген тапсырма берілгенде алғашында 3,4 сөз табатын оқушылар қазіргі таңда 15 сөз болса соның 9,10 сөзін таба алады. Оқушылардың басым бөлігі тыңдаған мәтінді мазмұндауда тілдік қорының аздығына байланысты қиналатын. Қазіргі таңда ойын еркін жеткізеді. Мәтіндегі негізгі деректерді есте сақтай алмайтын оқушылар мәтінмен жұмыс жүргізгенде мәтінді толық және терең түсінгенін тапсырма орындау барысында көрсете алатын болды. Бұрынғы сабақтарымда жаңа тақырыпты түсіндіріп артынан ереже сұрайтынмын. Сол жерде жауап берген оқушым келесі сабақта сол ережені сұрасам немесе сол тақырыпқа байланысты тапсырма орындатсам ережені ұмытып отыратын. Тыңдалым дағдысына қалыптастыруға байланысты әдіс – тәсілдерді қолданғаннан кейін берілген мәтіннен оқушылар керекті сөздерді тез таба алуға жаттықты. Яғни оқушылар жоғарыда аталған әдіс – тәсілдерге жаттыққан десем де болады.

Оқу жылы басында өзім сабақ беретін 5, 6, 7 сынып оқушыларына тыңдалым дағдысын қалыптастыру мақсатында есте сақтау қабілетін, сауаттылық қабілетін, тілдік қорларын, жоғарыда аталған түрлі әдіс- тәсілдер арқылы тексердім. Нәтижесінде төмендегідей пайыз көрсетті.

Қазақ тілі сабағында тыңдалым дағдысын қалыптастыруға бағытталған әдіс – тәсілдердің арқасында 5, 6, 7 сынып оқушыларының есте сақтау қабілеттері, тілдік қорлары, сауаттылық қорлары жоғарғы нәтиже көрсетті. Алдағы оқу жылында тыңдалым дағдысына байланысты сабағымда қолданатын әдістерімді кеңейтемін.

Пайдаланған әдебиеттер

1. А. Сатыбаева А. «Қазақ тілін оқыту әдістемесі» «Фолиант» баспасы 2008 жыл.

2. Атабаева С. Диктанттар мен мазмұндамалар жинағы Алматы «Білім» баспасы 2006 жыл

3. Бегман Ысқақ «Қазақ тілінен сыныптан тыс жұмыстар» Алматы 2007 жыл

4. Қ.Қадашева «Қазақ тілін оқыту әдістемесі» Алматы, 2002ж. 

5. Көкшетау қаласындағы физика-математика бағытындағы Назарбаев Зияткерлік мектебінің қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерінің бірігіп шығарған «Қазақ тілін оқытудың жаңа әдістері» жинағы, 2013ж.