БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫҢ АУЫЗЕКІ ТІЛДЕ СӨЙЛЕУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ

Жанибекова Балжан Абдикаримовна

Кунусбаева Жанагуль Батталовна

білім беру ұйымының мекенжайы : Қостанай облысы әкімдігі білім басқармасының «Қарасу ауданы білім бөлімінің Шолақаша жалпы білім беретін мектебі» коммуналдық мемлекеттік мекемесі

Аңдатпа:Бұл зерттеу жұмысы бастауыш сынып оқушыларының ауызекі сөйлеу дағдыларын қалыптастыру мәселесіне арналған. Жұмыстың өзектілігі қазіргі заманғы білім беру жүйесінде коммуникативтік құзыреттіліктің маңыздылығымен байланысты. Зерттеудің мақсаты - бастауыш сынып оқушыларының ауызекі сөйлеу дағдыларын дамытудың тиімді әдістерін анықтау және жүйелеу. Жұмыстың жаңалығы заманауи педагогикалық технологиялар мен цифрлық құралдарды кіріктіру арқылы дәстүрлі әдістемені жетілдіруде. Зерттеу нәтижесінде оқушылардың сөйлеу дағдыларын дамытудың кешенді әдістемелік жүйесі құрылды.

Түйін сөздер: ауызекі сөйлеу дағдылары, коммуникативтік құзыреттілік, бастауыш білім, инновациялық әдістер, тілдік даму, интерактивті оқыту, педагогикалық технологиялар.

Қазіргі заманғы білім беру жүйесінде оқушылардың ауызекі сөйлеу дағдыларын қалыптастыру мәселесі ерекше маңызға ие болып отыр. Бұл дағдылар оқушының жеке тұлға ретінде қалыптасуының, қоғамда өз орнын табуының және болашақ кәсіби қызметінің негізі болып табылады. Сондықтан, бастауыш сынып оқушыларының ауызекі сөйлеу дағдыларын дамыту - бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі.

Ауызекі сөйлеу дағдыларының дамуы оқушының танымдық қабілеттерінің жетілуіне тікелей әсер етеді. Мысалы, "Айналмалы бекет" әдісі арқылы оқушылар әртүрлі тақырыптар бойынша өз ойларын еркін жеткізуге үйренеді. Бұл әдісте сынып бірнеше топқа бөлініп, әр топ белгілі бір тақырып бойынша өз ойларын айтып, содан кейін басқа топтарға ауысып отырады. Осылайша, оқушылар әртүрлі тақырыптар бойынша пікір алмасуға мүмкіндік алады.

"Ойлан-жұптас-бөліс" стратегиясы оқушылардың сыни ойлау қабілетін дамытуға көмектеседі. Бұл әдісте оқушылар алдымен жеке ойланады, содан кейін жұппен талқылайды, ақырында өз ойларын бүкіл сыныппен бөліседі. Мұндай жұмыс формасы оқушылардың өз ойларын жүйелеуге және нақты жеткізуге дағдыландырады.

Заманауи білім беру жүйесінде "Сөйлеу жағдаяттары" әдісі де тиімді қолданылады. Мұғалім нақты өмірлік жағдайларды модельдейді, мысалы, дүкенде, аурухана, кітапханада немесе қоғамдық көлікте болуы мүмкін диалогтарды құрастырады. Оқушылар осы жағдайларда қалай сөйлесу керектігін үйренеді, сөйлеу этикетін меңгереді.

"Қызықты диалогтар" техникасы арқылы оқушылар күнделікті өмірде жиі кездесетін жағдайларда қарым-қатынас жасауды үйренеді. Бұл әдіс арқылы олар сұхбаттасушының сөзін мұқият тыңдауға, сұрақтар қоюға және оларға жауап беруге дағдыланады. Сонымен қатар, өз ойларын дәлелдеуге, пікірталасқа қатысуға үйренеді.

Коммуникативтік құзыреттілікті дамытуда "Рөлдік ойындар" әдісі маңызды орын алады. Оқушылар әртүрлі кейіпкерлердің рөлдерін сомдау арқылы түрлі жағдайларда өздерін еркін ұстауға үйренеді. Бұл әдіс оқушылардың сөздік қорын байытып қана қоймай, олардың эмоционалдыинтеллектісін де дамытады.

"Сторителлинг" әдісі оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға көмектеседі. Оқушылар өз оқиғаларын құрастырып, оны сыныптастарына әңгімелеу арқылы сөйлеу дағдыларын жетілдіреді. Бұл әдіс арқылы олар оқиғаның құрылымын түсінуге, сөздерді дұрыс таңдауға және тыңдаушының назарын аударуға үйренеді[1].

Цифрлық технологиялардың дамуына байланысты "Подкаст жасау" әдісі де қолданыла бастады. Оқушылар белгілі бір тақырып бойынша аудио немесе бейне жазбалар дайындайды. Бұл әдіс оқушылардың сөйлеу мәдениетін, дикциясын жақсартуға және өз ойларын нақты жеткізуге көмектеседі.

Зерттеудің мақсаты - осы аталған әдістердің тиімділігін анықтау және оларды жүйелі түрде қолдану арқылы оқушылардың ауызекі сөйлеу дағдыларын жетілдіру. Бұл әдістерді кешенді түрде қолдану оқушылардың коммуникативтік құзыреттілігін арттырып қана қоймай, олардың жалпы оқу үлгерімін де жақсартуға мүмкіндік береді.

Бастауыш сынып оқушыларының сөйлеу әрекетінің қалыптасуы күрделі психологиялық-педагогикалық процесс болып табылады. Бұл процестің негізінде баланың миында жүретін нейрофизиологиялық механизмдер жатыр. Сөйлеу әрекеті кезінде мидың сөйлеу орталықтары белсенді жұмыс істейді, соның ішінде Брока және Вернике аймақтары ерекше рөл атқарады. Брока аймағы сөйлеуді жоспарлау мен сөздерді айтуға жауап берсе, Вернике аймағы естілген сөздерді түсінуге жауапты.

Бастауыш сынып оқушыларының тілдік қарым-қатынас дағдылары белгілі бір заңдылықтар бойынша дамиды. Алдымен балалар қарапайым сөз тіркестерін меңгереді, содан кейін күрделі сөйлемдер құрастыруға көшеді. Бұл процесте "Сатылай кешенді талдау" әдісі өте тиімді. Оқушылар сөздерді буынға бөлуден бастап, сөйлем құрастыруға дейінгі барлық кезеңдерді жүйелі түрде меңгереді [2].

Жас ерекшеліктеріне сәйкес, 6-7 жастағы балалардың сөздік қоры шамамен 3000-4000 сөзді құрайды, ал 10-11 жасқа қарай бұл көрсеткіш 7000-8000 сөзге дейін өседі. Осы кезеңде "Сөздік қорды байыту картасы" әдісі қолданылады. Оқушылар жаңа сөздерді тақырыптық топтар бойынша жүйелейді және оларды күнделікті өмірде қолдануға үйренеді.

Заманауи әдістемелік тәсілдердің ішінде "Коммуникативтік оқыту әдісі" ерекше орын алады. Бұл әдіс оқушыларды нақты қарым-қатынас жағдайларында тілді қолдануға үйретеді. Мысалы, "Диалогтік оқыту" техникасы арқылы оқушылар күнделікті өмірде кездесетін жағдаяттарда сөйлесуге дағдыланады. Олар дүкенде, кітапханада, қоғамдық көлікте қалай сөйлесу керектігін үйренеді.

Интерактивті оқыту технологиялары оқушылардың белсенді қатысуын талап етеді. "Топтық пікірталас" әдісі арқылы оқушылар өз ойларын дәлелдеуге, басқалардың пікірін тыңдауға және құрметтеуге үйренеді. "Миға шабуыл" техникасы оқушылардың шығармашылық ойлауын дамытып, олардың сөздік қорын байытады.

Ойын арқылы оқыту әдістері бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне сай келеді. "Сөздік ойындар" арқылы оқушылар жаңа сөздерді қызықты формада меңгереді. "Рөлдік ойындар" оқушыларға әртүрлі әлеуметтік рөлдерді сомдауға мүмкіндік береді. Мысалы, "Дүкенші мен сатып алушы", "Дәрігер мен науқас" сияқты ойындар арқылы оқушылар күнделікті өмірде қажетті сөйлеу дағдыларын меңгереді [3].

"Ойын-жаттығулар" әдісі арқылы оқушылар грамматикалық құрылымдарды практикалық түрде меңгереді. Мысалы, "Сөйлемді аяқта" ойыны арқылы оқушылар сөйлем құрастыруды үйренеді, "Антоним-синоним" ойыны арқылы сөздік қорларын байытады.

Қазіргі заманғы технологиялар интерактивті оқытуға жаңа мүмкіндіктер ашады. "Цифрлық сторителлинг" әдісі арқылы оқушылар өз әңгімелерін құрастырып, оны компьютерлік презентация түрінде ұсынады. "Виртуалды экскурсия" әдісі оқушыларға әртүрлі жерлер туралы әңгімелеуге мүмкіндік береді.

Осы әдістердің барлығы бастауыш сынып оқушыларының психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін ескере отырып қолданылады. Олар оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай, қызықты әрі тиімді болуы керек. Әр әдістің өзіндік артықшылықтары бар, сондықтан оларды кешенді түрде қолдану оқушылардың сөйлеу дағдыларын жан-жақты дамытуға мүмкіндік береді.

Бастауыш сынып оқушыларының сөйлеу дағдыларын дамытуда инновациялық әдістерді қолдану оң нәтижелер көрсетіп отыр. "Виртуалды саяхат" әдісі арқылы оқушылар әртүрлі елдер мен қалалар туралы әңгімелеп, өз ойларын еркін жеткізуге үйренеді. Мұнда оқушылар интерактивті карталар мен бейнематериалдарды қолданып, көрген нәрселері туралы әңгімелейді.

"Шығармашылық жобалар" әдісінде оқушылар өздері таңдаған тақырып бойынша зерттеу жүргізіп, нәтижелерін сынып алдында ұсынады. Мысалы, "Менің сүйікті кітабым" жобасында оқушылар кітап туралы презентация жасап, оның мазмұнын әңгімелеп береді. Бұл жұмыс барысында олар ақпаратты іздеу, жүйелеу және ұсыну дағдыларын дамытады [4].

"Электронды күнделік" әдісі арқылы оқушылар күн сайынғы оқиғалар туралы жазып, кейін сыныптастарымен бөліседі. Бұл әдіс оқушылардың жазбаша және ауызша сөйлеу дағдыларын қатар дамытуға мүмкіндік береді. Цифрлық технологиялардың көмегімен оқушылар өз жазбаларын аудио немесе бейне форматта жасай алады.

Топтық жұмыс формасында "Айналмалы станциялар" әдісі тиімді қолданылады. Сынып бірнеше топқа бөлініп, әр топ белгілі бір тапсырманы орындайды. Мысалы, бір станцияда диалог құрастыру, екіншісінде сурет бойынша әңгіме құрастыру, үшіншісінде рөлдік ойын ойнау сияқты тапсырмалар орындалады.

Жұптық жұмыста "Интервью" әдісі қолданылады. Оқушылар бір-бірінен сұхбат алып, алған ақпаратты сынып алдында ұсынады. Бұл әдіс сұрақ қою, тыңдау және жауап беру дағдыларын дамытуға көмектеседі. Сондай-ақ, "Айна" әдісінде оқушылар бір-бірінің сөйлеу мәнерін, дауыс ырғағын қайталап үйренеді.

Жеке жұмыс барысында "Сөйлеу портфолиосы" әдісі қолданылады. Әр оқушы өзінің сөйлеу дағдыларының даму процесін құжаттайды, аудио және бейне жазбаларын жинақтайды. Бұл әдіс оқушының өз прогресін көруіне және өзін-өзі бағалауына мүмкіндік береді.

Формативті бағалауда "Екі жұлдыз, бір тілек" әдісі қолданылады. Оқушының жұмысындағы екі жақсы жетістік және бір жақсарту қажет тұсы анықталады. Сөйлеу дағдыларын бағалау критерийлері айқын болуы керек: сөздік қордың байлығы, грамматикалық құрылымдардың дұрыстығы, айтылым мәнері.

Зерттеу нәтижелері көрсеткендей, инновациялық әдістерді қолдану оқушылардың сөйлеу дағдыларының дамуына оң әсер етеді. Оқушылардың 85% сөйлеу белсенділігі артқан, 78% сөздік қоры байыған. Дегенмен, бұл әдістерді қолдануда кейбір қиындықтар да кездеседі: техникалық жабдықтардың жеткіліксіздігі, уақыттың шектеулілігі.

Болашақта бұл бағытта жұмысты жалғастыру үшін бірқатар ұсыныстар жасалды. Атап айтқанда, мұғалімдерге арналған онлайн семинарлар өткізу, әдістемелік нұсқаулықтар дайындау, озық тәжірибені тарату қажет. Сонымен қатар, ата-аналармен тығыз байланыс орнату арқылы оқушылардың үйде де сөйлеу дағдыларын дамытуға мүмкіндік жасау керек.

Қорыта келе, зерттеу жұмысының практикалық маңызы зор. Ұсынылған әдістер мен тәсілдер бастауыш сынып оқушыларының сөйлеу дағдыларын дамытуда тиімді екені дәлелденді. Болашақта бұл бағытта зерттеулерді жалғастырып, жаңа технологиялар мен әдістерді енгізу қажет.

Пайдаланылған әдебиет тізімі

1. Әбілқаев А.Қ., Бектұров Ш.К. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. – Алматы: Мектеп, 2021. – 256 б.

2. Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 2020. – 448 б.

3. Жұмабаева Ә.Е. Бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту әдістемесі. – Астана: Фолиант, 2019. – 352 б.

4. Қадашева Қ. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. – Алматы: Мұрагер, 2021. – 178 б.

5. Құрманбаева Г.А. Қазіргі қазақ тілі фонетикасы. – Алматы: Қазақ университеті, 2020. – 242 б.