Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі

«Алматы облысы білім басқармасының Еңбекшіқазақ ауданы бойынша білім бөлімі» мемлекеттік мекемесінің «Алтынбике Бертаева атындағы орта мектеп» коммуналдық мемлекеттік мекемесі

Химия-биология,география пән бірлестігі

Биология пәнінен оқу-әдістемелік құрал

Биология пәні бойынша оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттыруда логикалық тапсырмалар

Биология пәнінің мұғалімі: Г.Аширова

Бірлестік жетекшісі Г.Әдібекова

Мектеп директоры Ж.Мухалиева

Хаттама №6 20.03.2024 жыл негізінде

Достық ауылы, 2024 жыл

Мазмұны

1.Кіріспе

1.1.Функционалдық сауаттылықтың маңызы

1.2.Биологиядағы логикалық тапсырмалардың рөлі

1.3.Оқушылардың ойлау қабілетін дамыту

2.Логикалық тапсырмалар және олардың маңызы

2.1.Логикалық ойлау және оның білім алудағы орны

2.2.Оқушылардың анализ жасау, салыстыру, қорытынды шығару дағдыларын дамыту

2.3.Логикалық тапсырмалардың пәндік біліммен байланысы

3.Биология пәні бойынша логикалық тапсырмалар

3.1. 7-8 сыныптарға арналған тапсырмалар

Тыныс алу жүйесі

Экологиялық тепе-теңдік

Фотосинтез жұмбағы
3.2. 9-11 сыныптарға арналған тапсырмалар

Қан тобына қатысты есеп

Табиғи сұрыпталу

Иммунитет жұмбағы

Генетикалық мутация

Биотехнология

4.Тапсырмаларды қолдану әдістері

4.1.Оқу процесінде логикалық тапсырмаларды қолдану жолдары

4.2.Жеке, жұптық және топтық жұмыстардағы тиімділігі

4.3.Қорытынды жасау және рефлексия әдістері

5.Қорытынды

5.1.Логикалық тапсырмалардың оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытудағы рөлі

5.2.Болашақта логикалық тапсырмаларды қолдану мүмкіндіктері

5.3.Оқушылардың биологиялық білімдерін өмірмен байланыстыру маңыздылығы

1.Кіріспе

1.1Қазіргі заманғы білім беру жүйесі оқушылардың теориялық білімін ғана емес, оны өмірде қолдану қабілетін де дамытуға бағытталған. Осы тұрғыда функционалдық сауаттылық маңызды рөл атқарады. Функционалдық сауаттылық – оқушылардың алған білімдерін күнделікті өмірде, түрлі жағдайларда қолдана білу дағдысы.

1.2.Биология пәнінде функционалдық сауаттылықты арттыру үшін логикалық тапсырмалар үлкен маңызға ие. Олар оқушылардың ойлау қабілетін жетілдіріп, талдау, салыстыру, қорытынды жасау және себеп-салдарлық байланыстарды анықтау дағдыларын дамытады. Сонымен қатар, мұндай тапсырмалар оқушыларға биологиялық құбылыстар мен заңдылықтарды шынайы өмірмен байланыстыра отырып түсінуге мүмкіндік береді.

1.3.Бұл материалда 7-11 сынып оқушыларына арналған биология пәні бойынша логикалық тапсырмалар ұсынылады. Олар оқушылардың экожүйелер, эволюция, генетика, физиология, биотехнология және экология сияқты негізгі тақырыптар бойынша білімдерін бекітуге көмектеседі. Осы тапсырмалар арқылы оқушылар биологиялық білімдерін

Логикалық тапсырмалар оқушылардың биология бойынша функционал дық сауаттылығын арттыруда өте маңызды рөл атқарады, өйткені олар оқушылардың тек білімдерін ғана емес, сонымен қатар алған білімдерін нақты өмірде қолдана білу дағдыларын да дамытады. Бұл тапсырмалар, сондай-ақ, оқушылардың сыни ойлау, талдау, зерттеу дағдыларын жетілді реді, соның нәтижесінде олардың шығармашылық және ғылыми ойлау қабілеттері артады. Сонымен қатар, логикалық тапсырмалар оқу үдерісін қызықты әрі нәтижелі етеді, өйткені олар оқушыларды әртүрлі мәселелер ді шешуге бағыттайды, оларды биологияның күрделі тақырыптарын оңай меңгеруге көмектеседі.

Осылайша, биология пәнінде логикалық тапсырмаларды қолдану оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттыруға, оларды болашақта кез келген ғылыми немесе күнделікті өмірде кездесетін мәселелерді шешуге дайын болуға мүмкіндік береді.

2.Логикалық тапсырмалар және олардың маңызы

2.1Өте қызықты және танымды. Бұл тапсырмалар оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттыруға, биология ғылымын терең түсінуге және оны өмірлік жағдайлармен байланыстыруға көмектеседі.

Осындай логикалық сұрақтар мен тапсырмалар арқылы оқушылар:

Анализ жасауды үйренеді

Себеп-салдарлық байланыстарды түсінеді

Ғылыми ойлау қабілеттерін дамытады

Нақты өмірдегі экологиялық және генетикалық процестерді түсінеді

Оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттыру үшін логикалық тапсырмалар маңызды рөл атқарады. Олар оқушылардың ойлау қабілетін дамытып, алған білімдерін өмірлік жағдайларда қолдануға көмектеседі. Төменде биология пәні бойынша логикалық тапсырмалар ұсынылады.

1. Құпиялы өсімдік

Шарт: Бір ғалым жаңа өсімдік түрін тапты. Оның жапырақтары шырынды, ал тікенектері бар. Бұл өсімдік ыстық климатта өседі және суды ұзақ уақыт сақтай алады.

Сұрақ:Бұл өсімдік қай тұқымдасқа жатады? Оның тіршілік ету ортасы қандай?

Жауабы: Бұл өсімдік кактус, ол шөлді аймақтарда өседі.

2. ДНҚ жұмбағы

Шарт: Анасы – көк көзді, әкесі – қоңыр көзді. Баласы – көк көзді болып туды.

Сұрақ: Бұл қалай мүмкін болды?

Жауабы: Қоңыр көздің гені доминантты, ал көк көздің гені рецессивті. Егер әкесі гетерозиготалы (Bb) болса, онда ол көк көзді баланы (bb) дүниеге әкеле алады.

3. Экожүйе тепе-теңдігі

Шарт: Орманда қасқырлар саны күрт азайып кетті.

Сұрақ: Бұл жағдай экожүйеге қалай әсер етеді?

Жауабы:Қасқырлар азайса, олардың негізгі қорегі – қояндар мен бұғылардың саны артады. Бұл өсімдіктердің шамадан тыс жайылуына әкеліп, орманның деградациясына себеп болуы мүмкін.

4. Адам денесінің құпиясы

Шарт: Адам күніне 2 литр су ішеді, бірақ оның денесінен шығатын сұйықтық мөлшері одан көп болуы мүмкін.

Сұрақ: Су денеден қандай жолдармен шығады?

Жауабы: 1.Зәр шығару 2.Терлеу 3.Тыныс алу (бу түрінде) 4.Нәжіспен бірге

5. Кенеттен жоғалып кеткен түр

Шарт: Белгілі бір аралда бақалар саны күрт азайды. Ғалымдар бұл құбылысты зерттей келе, олардың өмір сүру ортасындағы бір жануар жойылып кеткенін анықтады.

Сұрақ: Бұл қандай жануар болуы мүмкін?

Жауабы: Бұл жәндіктер немесе жәндіктермен қоректенетін жыртқыштар болуы мүмкін. Егер бақалар негізгі қорегі – жәндіктердің азаюынан зардап шексе, олардың саны да азаяды.

6. Өсімдіктердің тіршілік стратегиясы

Шарт: Орман өртенгеннен кейін біраз уақыт өткен соң, жаңа өсімдіктер пайда бола бастады.

Сұрақ: Қандай өсімдіктер алдымен өседі және неге?

Жауабы: Бірінші болып шөптесін өсімдіктер, ағаш тұқымдары тез таралатын түрлер (қайың, қарағай) өседі. Өйткені олардың тұқымдары жеңіл, желмен таралады және топырақта ұзақ сақталады.

7. Эволюциялық сәйкестік

Шарт: Пингвиндер, дельфиндер және акулалар суда өмір сүреді. Бірақ олардың шығу тегі әртүрлі.

Сұрақ: Бұл қандай эволюциялық құбылыс?

Жауабы: Бұл конвергентті эволюция – әртүрлі түрлер ұқсас ортада тіршілік ету үшін бірдей белгілерді дамытады.

8. Генетикалық мутация

Шарт: Қалада көбелектердің ашық түсті түрлері азайып, қара түсті көбелектер көбейе бастады.

Сұрақ: Бұл қандай құбылыс және не себепті болды?

Жауабы: Бұл индустриалды меланизм деп аталады. Өндірістік аймақтарда қара көбелектер жыртқыштардан жақсы жасырынады, сондықтан олардың тірі қалу мүмкіндігі жоғары.

Қорытынды:

1.2.Осындай логикалық тапсырмалар оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттырып, олардың анализ жасау, салыстыру, қорытынды шығару дағдыларын жетілдіреді.

3. Биология пәні бойынша логикалық тапсырмалар.

3.1.7-8 Сыныптарға арналған тапсырмалар

1. Тыныс алу жүйесі

Шарт: Бір бала терең дем алып, 30 секунд бойы дем шығармады. Бірақ оның қандағы оттегі деңгейі бірден төмендеп кеткен жоқ.

Сұрақ: Бұл қалай түсіндіріледі?

Жауабы: Ағзада оттегі қоры (миоглобинде, қандағы эритроциттерде) бар, сондықтан 30 секунд ішінде оның деңгейі бірден төмендемейді.

2. Экологиялық тепе-теңдік

Шарт: Көлде жыртқыш балықтар саны күрт көбейді.

Сұрақ: Бұл көлдегі тағам тізбегіне қалай әсер етеді?

Жауабы: Шағын балықтар азаяды, себебі олар жыртқыштарға жем болады.

Өсімдіктер көбейеді, өйткені оларды жейтін балықтар азаяды.

Көлдегі биологиялық тепе-теңдік бұзылуы мүмкін.

3. Фотосинтез жұмбағы

Шарт: Егер өсімдік көмірқышқыл газын сіңірмесе, бірақ суды жеткілікті алса, ол фотосинтез жасай ала ма?

Жауабы: Жоқ, себебі СО₂ – негізгі шикізат. Фотосинтез кезінде СО₂-дан глюкоза түзіледі, ал тек су жеткіліксіз.

3.2. 9-11 Сыныптарға арналған тапсырмалар

4. Қан тобына қатысты есеп

Шарт: Анасының қан тобы I (O), ал әкесінің қан тобы IV (AB).

Сұрақ: Олардың баласы қандай қан тобында болуы мүмкін?

Жауабы: Тек II (A) немесе III (B) топтары, өйткені анасы O (00), ал әкесі AB (AB) болғандықтан, балаға тек A немесе B берілуі мүмкін.

5. Табиғи сұрыпталу

Шарт: Бір аралда ұзын тұмсықты құстар көп болды. Бірақ аралда климат өзгеріп, қатты қабықты жаңғақтар көбейді.

Сұрақ:Қандай құстар тірі қалады, қандай құстар жойылады?

Жауабы:Ұзын, бірақ әлсіз тұмсықты құстар жойылады, себебі олар қатты жаңғақты аша алмайды.

Қысқа, бірақ мықты тұмсықты құстар аман қалады, өйткені олар жаңғақтарды шаға алады.

Бұл бейімделу және табиғи сұрыпталу мысалы.

6. Иммунитет жұмбағы

Шарт:Екі адам бірдей вирус жұқтырды. Біреуі 3 күнде жазылып кетті, ал екіншісі 2 апта ауырды.

Сұрақ:Неге олардың иммундық жауаптары әртүрлі болды?

Жауабы: Бірінші адамның иммундық жүйесі күшті, оған бұрын осы вирусқа қарсы антиденелер қалыптасқан болуы мүмкін.

Екінші адамның иммундық жүйесі әлсіз, немесе оның басқа аурулары бар.

7. Генетикалық мутация

Шарт: Қаладағы көбелектер қара түске айнала бастады. Бұрын олар ашық түсті болған.

Сұрақ: Бұл қандай эволюциялық құбылыс?

Жауабы: Бұл индустриалды меланизм. Қара көбелектер ластанған ортада жақсы жасырынып, тірі қалады.

8. Биотехнология

Шарт: Ғалымдар жарқырайтын балық жасады. Бұл үшін олар теңіз шаяндарының ДНҚ-сын қолданды.

Сұрақ: Бұл қандай биологиялық әдіс?

Жауабы:Бұл гендік инженерия. Шаяндардың жарқырау гені балық ДНҚ-сына енгізілді.

4.Тапсырмаларды қолдану әдістері

4.1.Логикалық тапсырмаларды оқу процесінде тиімді қолдану үшін белгілі бір әдістер мен тәсілдерді пайдалану маңызды. Олар оқушылардың биология лық білімдерін тереңдетіп қана қоймай, олардың талдау, шешім қабылдау және сыни ойлау қабілеттерін дамытуға көмектеседі. Төменде тапсырма ларды қолданудың негізгі әдістері келтірілген:

4.2. Жеке жұмыс

Тапсырманы оқушының өз бетінше орындауы: Оқушылардың логикалық тапсырмаларды шешуге өз бетімен талпынуы олардың дербестігін арттырады. Әрбір оқушы тапсырманы өз қарқынымен орындап, жауаптарын негіздей алады.

Пайдалы әдіс: Оқушыларға тапсырманың шешімін табу барысында ғылыми негізде аргументтер келтіру ұсынылады. Бұл олардың сын тұрғысынан ойлау дағдыларын қалыптастыруға ықпал етеді.

Жұптық жұмыс

Оқушыларды жұптарға бөлу: Логикалық тапсырмаларды жұп болып орындау арқылы оқушылар өзара пікір алмасып, бір-бірінің көзқарастарын тыңдай алады. Бұл топтық жұмыс дағдыларын дамытуға септігін тигізеді.

Пайдасы: Жұптық жұмыс кезінде оқушылар бір-бірінен жаңа ақпарат алып, тапсырмаларды бірлесе талқылайды. Бұл әдіс олардың ұжымдық ойлау және коммуникация дағдыларын дамытуға көмектеседі.

Топтық жұмыс

Топта тапсырмаларды шешу: Логикалық тапсырмаларды топтық жұмыс арқылы орындау оқушыларды топтық динамика мен ынтымақтастыққа үйретеді. Әр оқушы өзінің тұжырымдамасын басқа мүшелермен бөлісіп, нәтижесінде біріккен шешімге келеді.

Топ ішіндегі рөлдер: Топ мүшелері арасында рөлдерді бөліп, әрбіреуі тапсырманың түрлі аспектілерін зерттеп, шешім қабылдауға қатыса алады. Мысалы, бір оқушы теориялық тұрғыдан зерттеу жүргізсе, екіншісі тәжірибелік тұжырымдар жасауға қатысуы мүмкін.

Пайдасы: Бұл әдіс оқушылардың топ ішінде ойлау дағдыларын дамытуға және олардың жауапкершілік сезімін арттыруға ықпал етеді.

4. Сұрақ-жауап әдісі

Сұрақтар қою: Тапсырманың шешімі толықталмаған немесе түсініксіз болған жағдайда, мұғалім оқушыларға сұрақтар қойып, олардың ойларын жинақтауға көмектеседі. Бұл әдіс оқушылардың өз пікірін айтуға және шешімдерді мұқият ойлауға жетелейді.

Пайдасы: Сұрақтар қою арқылы оқушылар тапсырмаларды тереңірек түсініп, оларға себеп-салдарлық байланысты табуға дағдыланады.

5. Ойлану және рефлексия

Рефлексия жүргізу: Тапсырмаларды орындаған соң оқушылар өз жұмысына талдау жасап, нені дұрыс, нені бұрыс орындағанын бағалайды. Бұл өз қателіктерінен үйренуге және білімдерін нығайтуға мүмкіндік береді.

Пайдасы: Рефлексия оқушылардың өз ойларын ұйымдастыруға, жетістіктері мен кемшіліктерін бағалауға және келесі тапсырмалар үшін қажетті қадамдарды жоспарлауға көмектеседі.

6. Диалог және пікірталас

Пікірталастар ұйымдастыру: Тапсырмаларды орындаған соң оқушылардың пікірталасқа қатысуы тапсырманың шешімдерін талқылауға мүмкіндік береді. Бұл сыни ойлау мен аналитикалық дағдыларды дамытудың тамаша әдісі.

Пайдасы: Диалог әдісі оқушылардың түрлі көзқарастарды тыңдап, ғылыми көзқарастарды аргументтеу қабілеттерін арттырады.

7. Бағалау және кері байланыс

Кері байланыс ұсыну: Мұғалім оқушылардың тапсырмаларды орындауын бағалап, кері байланыс береді. Бұл олардың дұрыс шешімдер қабылдауға және қателерін түзетуге мүмкіндік береді.

Пайдасы: Бағалау және кері байланыс оқушылардың білім деңгейін бақылауға мүмкіндік береді және келешекте өз жұмысын жақсарту үшін қажетті түзетулер енгізуге көмектеседі.

5.Қорытынды

5.1.Биология пәні қазіргі білім беру жүйесінде оқушылардың ғылыми дүниетанымын қалыптастыру мен олардың функционалдық сауаттылығын арттыруда маңызды рөл атқарады. Бұл пән оқушыларға тек табиғаттағы тіршілік пен экологиялық процестер туралы білім беріп қана қоймай, сонымен қатар олардың ойлау қабілеттерін дамытып, алынған білімдерін өмірде қолдана білу дағдыларын қалыптастыруға бағытталған. Биология пәні арқылы оқушылар табиғатқа деген жауапкершілікпен қарауды, экологиялық тепе-теңдікті сақтауды, қоршаған ортаға әсер ететін факторларды түсінуді үйренеді.

Логикалық тапсырмаларды қолдану осы үдерістің тиімділігін арттырады. Логикалық тапсырмалар оқушыларға тек биологиялық фактіні жаттап қана қоймай, сонымен қатар осы білімдер негізінде күрделі мәселелерді шешу тәсілдерін үйретеді. Логикалық тапсырмалар арқылы оқушылар ғылымға деген қызығушылықтарын арттырып, мәселені шешуге, зерттеу жүргізуге және сын тұрғысынан ойлауға дағдыланады. Бұл олардың жеке тұлға ретінде дамуына және өмірде кездесетін түрлі жағдайларды дұрыс шешуге дайын болуына ықпал етеді.

5.2.Функционалдық сауаттылықты арттыру мақсатында логикалық тапсырмаларды қолдану биология пәнін оқытудың сапасын жақсартуға, оқушылардың теориялық білімдерін практикалық дағдылармен ұштастыруға мүмкіндік береді. Логикалық тапсырмалар оқушылардың ғылыми әдіс пен тәсілдерді, мәселені жан-жақты талдауды, әрі қарай зерттеу жүргізуді үйренуіне көмектеседі. Сонымен қатар, олар оқушыларға биологияның күрделі тақырыптарын түсінуде жеңілдік туғызады және биология пәніне деген қызығушылықтарын арттырады.

5.3.Қорыта айтқанда, биология пәнінде логикалық тапсырмаларды жүйелі түрде қолдану оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттырудың тиімді тәсілі болып табылады. Логикалық тапсырмалар оқушыларға тек білім мен дағдыларды меңгерту ғана емес, сонымен қатар оларды ғылыми тұрғыдан ойлауға, өз пікірін қорғауға, зерттеу жүргізуге және күнделікті өмірде кездесетін мәселелерді шешуге үйретеді.