Сәтбаевтың есімі әрқашан Қазақстанның ғылымы мен тарихында алтын әріптермен жазылып қалады. Оның өмірі мен мұрасы қазақ халқының болашағына жаңа жол салып, ғылымды дамытуға бағыттаушы күш болды. Оның еңбектері бізге қашан да арман мен мақсатқа жету жолында үміт береді, және ол бізге ұмтылыспен еңбек ету қажеттігін ұғындырады.

Кибербуллинг – интернет, әлеуметтік желілер, мобильді құрылғылар арқылы адамдарды қорлау немесе қысым жасау. Бұл электрондық пошта, әлеуметтік желілер, чаттар немесе онлайн ойындар арқылы жүзеге асады. Кибербуллингтің ерекшелігі – оның жасырын түрде орын алуы, сондықтан да зардап шегуші адамды қиын жағдайға қоюы мүмкін. Кибербуллингтің салдары да ауыр, өйткені адам оны 24 сағат бойы сезінуі мүмкін, бұл психологиялық күйзеліске әкеп соғуы ықтимал.

*Буллинг және кибербуллингтің алдын алу*

1. *Білім беру және ақпараттандыру*

Буллинг пен кибербуллингтің алдын алу үшін жастарды, ата-аналарды және мұғалімдерді бұл мәселелер туралы хабардар ету өте маңызды. Мектептер мен оқу орындарында арнайы тренингтер, семинарлар өткізіліп, буллингтің зияны мен оның салдары туралы кеңінен түсінік берілгені жөн.

2. *Жасөспірімдерге өз құқықтарын білуге көмектесу*

Буллингке ұшыраған адам көбінесе өзінің құқықтарын білмейді және тиісті шараларды қолдана алмайды. Сондықтан жасөспірімдерге өз құқықтары туралы ақпарат беру, қажет жағдайда қандай органға жүгіну керектігін түсіндіру қажет.

3. *Қолдау көрсету жүйесін құру*

Буллинг пен кибербуллингтің алдын алу үшін әртүрлі қолдау жүйелері құру маңызды. Мектептерде немесе оқу орындарында психологтардың қызметін кеңейту, буллингке ұшырағандарға көмек көрсету үшін арнайы топтар немесе кеңестер ұйымдастыру қажет.

4. *Қатаң жазалар мен құқықтық шаралар*

Буллингті немесе кибербуллингті жасаған адамдарға қатысты қатаң жазалар мен құқықтық шараларды енгізу де бұл мәселемен күресте маңызды қадам болып табылады. Бұл болашақта адамдардың мұндай әрекеттерге бармауына әсер етуі мүмкін.

5. *Әлеуметтік желілерде қауіпсіздікті қамтамасыз ету*

Әлеуметтік желілерде балалар мен жасөспірімдер үшін қауіпсіздікті қамтамасыз ету қажет. Әлеуметтік желі платформалары мен интернет қызметтері буллингке қарсы шараларды күшейтуі керек. Мысалы, қорлау, кибербуллинг жасау жағдайында аккаунтты бұғаттау немесе ақпаратты өшіру сияқты әрекеттерді жүргізу.

6. *Ата-аналардың рөлі*

Ата-аналар балаларымен үнемі сөйлесіп, олардың күнделікті өмірі мен қарым-қатынасын бақылап отыруы тиіс. Егер баланың эмоционалдық жағдайы өзгерсе немесе ол буллингке ұшыраса, ата-аналар оған көмек көрсету үшін қолынан келгеннің бәрін жасауы керек.

7. *Эмпатия мен құрмет көрсету дағдыларын дамыту*

Мектептер мен басқа да ұйымдарда эмпатия мен құрмет көрсету дағдыларын дамыту маңызды. Бұл адамға өзін-өзі бағалауды, өзгелерді құрметтеуді, қиын жағдайлармен бөлісуді үйретеді.

*Қорытынды*

Буллинг пен кибербуллинг – адам құқықтарын бұзу, психологиялық және физикалық зорлық-зомбылыққа алып келетін ауыр құбылыс. Бұл мәселемен күрес үшін барлық қоғам болып, бірлесіп әрекет етуі қажет. Мектептер, оқу орындары, ата-аналар мен мемлекеттік органдар бірлесе отырып, буллинг пен кибербуллингтің алдын алу шараларын қабылдауы тиіс. Барлық тараптардың күш-жігері буллингтің алдын алып, жастарға қауіпсіз әрі қолайлы орта қалыптастыруға көмектеседі.