ҒЫЛЫМИ МАҚАЛА

CHATGPT ЖӘНЕ ҰҚСАС ПЛАТФОРМАЛАРДЫ ТІЛ ҮЙРЕТУДЕ ҚОЛДАНУ: ТИІМДІЛІГІ МЕН ШЕКТЕУЛЕРІ

Бекжан Балнұр Алмазқызы

bekzhan_04@inbox.ru

М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университетінің филология факультетінің студенті.

Орал, Қазақстан

Аннотация: Бұл мақалада жасанды интеллектке негізделген ChatGPT және оған ұқсас Duolingo, Google Gemini, Bing AI, Claude платформаларының тіл үйретудегі орны мен рөлі қарастырылады. Автор тіл үйренушілердің сөздік қорын байыту, грамматикалық дағдыларын жетілдіру, сөйлеу қабілетін дамытудағы жасанды интеллекттің артықшылықтарын жан-жақты талдайды. Сонымен бірге, бұл жүйелердің мәдени контекстті жеткізудегі әлсіздігі, эмоционалдық қолдау көрсете алмауы, ақпарат дәлдігінің шектеулілігі, интернетке тәуелділігі, академиялық адалдыққа төндіретін қауіптері сияқты мәселелер ғылыми тұрғыдан сарапталады. Зерттеу жасанды интеллект платформаларын дәстүрлі әдістемемен үйлестіре қолданудың маңыздылығын көрсетеді.

Кілт сөздер: жасанды интеллект, ChatGPT, Duolingo, Google Gemini, Bing AI, Claude, тіл үйрету, тиімділік, шектеулер, цифрлық білім беру.

Кіріспе

XXI ғасырда тіл білу – тек қарым-қатынас құралы ғана емес, мәдениеттерді байланыстырушы көпір, кәсіби дамудың кепілі және тұлғаның зияткерлік әлеуетін арттырушы фактор ретінде қарастырылады. Әлемде ағылшын тілі халықаралық тіл ретінде басымдыққа ие болып отырғандықтан, оны үйренудің жаңа әрі тиімді жолдарын іздестіру – бүгінгі күннің өзекті мәселесі.

Осы тұрғыда жасанды интеллектке негізделген жүйелердің тіл үйретудегі орны ерекше. Соңғы жылдары ChatGPT, Duolingo, Google Gemini, Bing AI, Claude сияқты платформалар кең қолданысқа ие болып, студенттерге шет тілін меңгеруде жаңа мүмкіндіктер ашты. Олар студентке диалог жүргізуге, мәтін құрастыруға, грамматикалық қателерін түзетуге, сөздік қорын арттыруға көмектеседі. Дегенмен олардың тиімді жақтарымен қатар, белгілі бір шектеулері де бар. Сондықтан бұл технологияларды ғылыми тұрғыдан бағалау, артықшылықтары мен кемшіліктерін саралау маңызды.

Тиімділік

Жасанды интеллектке негізделген платформалардың басты артықшылықтарының бірі – олардың үздіксіз қолжетімділігі. Студент мұндай жүйелерді кез келген уақытта пайдаланып, сабақтан тыс уақытта да тілдік жаттығулар жасай алады. Бұл өзіндік оқуға жағдай жасап, дәстүрлі оқытуға тәуелділікті азайтады.

Екінші бір маңызды артықшылық – интерактивтілік. ChatGPT арқылы студент нақты өмірге ұқсас диалог жүргізе алады, сұрақ қойып, дереу жауап ала алады. Бұл әсіресе тілдік ортаға ену мүмкіндігі жоқ аймақтардағы студенттер үшін пайдалы. Duolingo-ның ойын түрінде құрылған тапсырмалары тіл үйренуді жеңілдетіп, қызықты етеді. Google Gemini күрделі мәтіндерді қарапайым тілмен түсіндіріп берсе, Bing AI визуалды материалдар арқылы есте сақтауды жеңілдетеді. Claude платформасы тілдік жаттығуларды мәдениетаралық қарым-қатынасқа ыңғайлы етіп жүргізуге ұмтылады.

Жасанды интеллект грамматикалық қателерді түзетуде де тиімді. Студент қате жазған сөйлемін енгізгенде, ChatGPT қатесін көрсетіп қана қоймай, дұрыс нұсқасын ұсынып, грамматикалық ережені түсіндіреді. Мұндай мүмкіндік оқушының өзіндік жұмысын жеңілдетіп, тілдік құрылымдарды саналы түрде меңгеруіне жағдай жасайды. Жеке дара оқыту қағидасы да жасанды интеллект арқылы жүзеге асады. Duolingo қолданушының деңгейін анықтап, соған сәйкес тапсырмалар береді. ChatGPT студенттің сұрағына қарай әртүрлі деңгейде жауап ұсына алады. Бұл әр студенттің өз қарқынымен оқып, жеке қажеттіліктерін өтеуіне мүмкіндік береді.

Жасанды интеллект тіл үйренуді инклюзивті етеді. Дәстүрлі курстарға қатысуға мүмкіндігі жоқ студенттерге мұндай платформалар тегін немесе арзан балама ретінде қызмет етеді. Duolingo-ның көпшілікке қолжетімділігі, ChatGPT-тің базалық нұсқасының ақысыз болуы – білім беру теңсіздігін азайтуға көмектеседі.

Сонымен қатар жасанды интеллект платформалары оқытушыға да көмекші құрал болып табылады. Мұғалім сабақ жоспарын дайындауда, қосымша мысалдар құрастыруда, жаңа материалды әртүрлі формада ұсынуда жасанды интеллектті қолдана алады. Бұл оқытушының уақытын үнемдеп, оқу процесін жандандырады.

Студенттің прогресін бақылау да жасанды интеллекттің артықшылығы. Duolingo күн сайынғы жетістіктерді есептеп, арнайы марапат белгілерін береді. ChatGPT студенттің алдыңғы сұрақтарына сүйене отырып, кейінгі жауаптарын бейімдеуге қабілетті. Бұл студенттің тұрақты оқуға деген ынтасын арттырады.

Жалпы алғанда, жасанды интеллектке негізделген платформалар тіл үйретуде қолжетімділікті арттырып, интерактивті орта құрып, грамматикалық қателерді түзетіп, даралап оқытуға жағдай жасайды. Оқу процесін ойын түрінде ұйымдастырып, оқытушыға да әдістемелік қолдау көрсетеді. Мұндай артықшылықтар жасанды интеллекттің тіл үйретудегі болашағы зор екенін айғақтайды.

Шектеулер

Жасанды интеллектке негізделген платформалардың тіл үйретуде пайдасы зор болғанымен, олардың белгілі бір шектеулері бар екенін ескеру қажет. Ең алдымен, бұл жүйелер ұлттық-мәдени контекстті жеткізуде әлсіздік танытады. Тіл тек грамматика мен лексикадан тұрмайды, ол – халықтың тарихы, дүниетанымы мен салт-дәстүрінің көрінісі. Мақал-мәтелдер, тұрақты тіркестер сөзбе-сөз аударылғанда бастапқы мағынасы бұрмаланады. Мысалы, қазақ тіліндегі «Жеті рет өлшеп, бір рет кес» деген нақыл сөз ағылшын тіліне тура аударылғанда мағынасы түсінікті болғанымен, оның астарында жатқан халық даналығы, шешім қабылдаудағы сақтыққа шақыру идеясы толық ашылмайды. Бұл үйренушінің тілдік бірліктердің мәдени маңызын терең түсінуіне кедергі жасайды.

Тағы бір маңызды мәселе – эмоциялық және мотивациялық қолдаудың жоқтығы. Тіл үйрену үдерісінде оқытушының студентті қолдап, жігерлендіріп, оның психологиялық жағдайын ескеріп жұмыс жасауы өте маңызды. Мұғалім оқушыны қателіктерінен қорықпауға үйретіп, сенім береді. Ал жасанды интеллект жүйелері мұндай қолдау көрсете алмайды. Олар студенттің көңіл күйін сезінбейді және ішкі мотивациясын арттыруға қауқарсыз. Сондықтан жасанды интеллект тек ақпарат жеткізуші құрал ғана бола алады, ал педагогикалық тұрғыдан адам мұғалімнің орнын алмастыруға жарамсыз.

Жасанды интеллекттің тағы бір әлсіз тұсы – ақпараттың дәлдігіне қатысты мәселе. Кейде жүйе нақты емес немесе ойдан құрастырылған деректер ұсынады. Мұндай жағдай студенттің қате түсінік қалыптастыруына әкелуі мүмкін. Сондықтан бұл платформаларды пайдаланғанда мұғалімнің бақылауы қажет.

Сонымен қатар, бұл технологиялар толыққанды жұмыс істеуі үшін тұрақты интернет пен заманауи құрылғылардың болуы шарт. Қазақстанның ауылдық аймақтарында интернеттің әлсіздігі студенттердің тең дәрежеде қолдануына мүмкіндік бермейді. Мұндай жағдайда жасанды интеллект тек ірі қалалардағы білім алушыларға қолжетімді болып қалады.

Жасанды интеллектке шамадан тыс сүйенудің тағы бір салдары – студенттің дайын жауапқа үйреніп қалуы. Кейбір студенттер тапсырманы өздігінен орындамай, платформадан толық шешімін алып, оны өз еңбегі ретінде ұсынады. Бұл академиялық адалдық талаптарына қайшы келеді және студенттің шығармашылық қабілетінің дамуына кері әсер етеді.

Кей платформалардың студенттің деңгейіне толық бейімделе алмауы да айтарлықтай шектеу болып табылады. Мысалы, Duolingo бастапқы деңгейде тиімді болғанымен, жоғары деңгейдегі күрделі мәтіндер мен тілдік құрылымдарды үйретуде жеткіліксіз. Ал ChatGPT кейде студенттің шынайы тілдік деңгейін бағалай алмай, тым жеңіл немесе тым күрделі тапсырмалар береді. Мұндай сәйкессіздік студенттің ынтасын азайтып, тіл үйрену қарқынын баяулатуы мүмкін.

Этикалық және педагогикалық мәселелер де назардан тыс қалмауы тиіс. Claude сияқты платформалар сыпайылыққа мән беріп, қауіпсіз орта құруға тырысқанымен, әдістемелік тұрғыдан толыққанды бағдар бере алмайды. Сонымен қатар, жасанды интеллект жүйелерінің деректерді өңдеуі құпиялық пен дербес ақпараттың қауіпсіздігіне байланысты сұрақтар тудырады. Бұл әсіресе кәмелетке толмаған оқушыларға қатысты кезде аса маңызды.

Одан бөлек, жасанды интеллектті артық қолдану тіл үйренушінің әлеуметтік қарым-қатынас мүмкіндігін азайтады. Тіл – адамдар арасындағы қатынастың табиғи құралы. Егер студент тек жасанды интеллектпен сөйлесуді әдетке айналдырса, ол тірі тілдік ортадан алыстап, шынайы коммуникациялық дағдыларын дамытуда қиындықтарға тап болуы ықтимал.

Осылайша, жасанды интеллектке негізделген платформалар тіл үйретуде тиімді қосымша құрал болғанымен, оларды пайдаланғанда аталған шектеулерді міндетті түрде ескерген жөн.

Қорытынды

Жасанды интеллектке негізделген ChatGPT және оған ұқсас платформалар тіл үйретуде жаңа сапалық деңгей ұсынды. Олар студентке интерактивті тілдік орта ұсынып, сөздік қорын кеңейтуге, грамматикалық қателерін түзетуге, сөйлеу дағдыларын жетілдіруге көмектеседі. Дегенмен, олардың дәстүрлі оқытушыны алмастыруға қауқары жетпейді. Себебі эмоциялық қолдау, мәдени құндылықтарды жеткізу, мотивация беру – тек адам мұғалімнің атқаратын қызметі.

Сондықтан жасанды интеллект платформаларын тиімді қолдану үшін оларды дәстүрлі әдістемемен үйлестіре пайдалану қажет. Яғни, жасанды интеллект білім беруде негізгі емес, қосымша құрал ретінде қарастырылғанда ғана оң нәтиже береді. Цифрлық технологиялар мен дәстүрлі педагогиканың үйлесімі студенттің тіл үйрену сапасын арттырып, білім беру жүйесін жаңа деңгейге көтере алады.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Алдашева, А. М. (2014). Аударматану: Лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. – Алматы: Қазақ университетi.

2. Қайдар, Ә. Т. (2016). Тіл және этномәдениет. – Алматы: Арда.

3. Салғараұлы, Қ. (2015). Қазақтың мақал-мәтелдері: Түсініктемелі сөздік. – Астана: Фолиант.

4. Әмірова, Ж. С. (2017). Аударматанудың теориялық мәселелері. – Астана: Елорда.

5. Жанпейісов, Е. (1995). Этнолингвистика: Қазақ мәдениетінің тілдегі көрінісі. – Алматы: Ғылым.

6. Baker, M. (2018). In Other Words: A Coursebook on Translation (3rd ed.). – London: Routledge.

7. Kasneci, E. et al. (2023). ChatGPT for good? On opportunities and challenges of large language models for education. Learning and Individual Differences, 103, 102274.

8. Godwin-Jones, R. (2019). Emerging technologies: AI in language learning. Language Learning & Technology, 23(3), 5–12.