УДК 911.3

Бегембет Т.М

Әлкей Марғұлан атындағы Павлодар педагогикалық университеті

Жетекшісі: Утилова А.М Педагогика ғылымдарының кандидаты, оқытушы-зерттеуші

Павлодар қ. Қазақстан

Дидактикалық ойындар арқылы есту бұзылысы бар балалардың сөйлеуін дамыту

Аңдатпа

Бұл мақалада есту бұзылысы бар балалардың сөйлеуін дамытудағы дидактикалық ойындардың маңыздылығы қарастырылады. Есту қабілеті төмен балалардың сөйлеу ерекшеліктері мен олардың сөйлеу дағдыларын дамытудағы қиындықтары сипатталады. Автор оқу-тәжірибе барысында қолданған тиімді дидактикалық ойын түрлерін ұсынып, олардың нәтижелілігін көрсетеді. Дидактикалық ойындар арқылы балалардың сөздік қоры молайып, дыбыстарды дұрыс айту, сөйлем құрау, тыңдау және есту қабілеттері дамитыны анықталды. Мақала арнайы педагогтар мен логопед мамандарға әдістемелік көмек ретінде ұсынылады.

Түйінді сөздер:Есту бұзылысы, сөйлеу тілі, дидактикалық ойындар, арнайы педагогика, балалардың сөйлеуін дамыту, әдіс-тәсілдер, қарым-қатынас.

Аннотация

В статье рассматривается значение дидактических игр в развитии речи детей с нарушениями слуха. Описаны речевые особенности детей с нарушением слуха и трудности, с которыми они сталкиваются в развитии речевых навыков. Автор представляет эффективные дидактические игры, используемые в ходе обучения, и демонстрирует их эффективность. Установлено, что посредством дидактических игр обогащается словарный запас детей, развивается их умение правильно произносить звуки, строить предложения, слушать и слышать. Статья предназначена как методическое пособие для педагогов-дефектологов и логопедов.

Ключевые слова: Ключевые слова: Нарушение слуха, устная речь, дидактические игры, специальная педагогика, развитие речи детей, методика, коммуникация.

Abstract

The article examines the importance of didactic games in the development of speech in children with hearing impairments. It describes the speech characteristics of children with hearing impairments and the difficulties they face in developing speech skills. The author presents effective didactic games used in teaching and demonstrates their effectiveness. It has been established that through didactic games, children's vocabulary is enriched, their ability to correctly pronounce sounds, construct sentences, listen and hear is developed. The article is intended as a methodological manual for special education teachers and speech therapists.

Keywords: Hearing impairment, oral speech, didactic games, special education, children's speech development, methodology, communication.

Кіріспе.

Өзектілігі:

Қазіргі таңда инклюзивті білім беруді дамыту – Қазақстанның білім беру жүйесіндегі басты бағыттардың бірі. Ерекше білім беруді қажет ететін, оның ішінде есту қабілеті бұзылған балалардың толыққанды дамуы үшін тиімді әдіс-тәсілдерді іздеу маңызды. Сөйлеу тілі – тұлғаның қоғаммен өзара әрекеттесуі мен әлеуметтенуінің негізгі құралы. Есту қабілеті бұзылған балаларда бұл үдеріс тежелгендіктен, арнайы коррекциялық жұмыстар қажет. [1].

Зерттеу жаңалығы:

Бұл зерттеуде дидактикалық ойындардың есту бұзылысы бар балалардың сөйлеу тіліне әсері алғаш рет жүйелі түрде талданып, нақты ойын түрлерінің сөйлеу дағдыларын дамытуға ықпалы тәжірибе жүзінде дәлелденді.

Зерттеу нысаны:

Есту бұзылысы бар бастауыш сынып оқушыларының сөйлеу тілі.

Зерттеу пәні:

Сөйлеу тілін дамыту процесіндегі дидактикалық ойындар жүйесі.

Мақсаты:

Дидактикалық ойындар арқылы есту бұзылысы бар балалардың сөйлеу тілін дамыту әдістерін анықтау.

Міндеттері:

1.Есту бұзылысы бар балалардың сөйлеу ерекшеліктерін талдау.

2.Дидактикалық ойын түрлерін іріктеу және жүйелеу.

3.Ойындар арқылы сөйлеуді дамытуға арналған сабақ үлгілерін жасау.

4.Практикалық қолдану нәтижелерін бағалау.

Негізгі бөлім

Есту бұзылысы бар балалардың сөйлеу ерекшелігі: есту бұзылысы – сөйлеудің қалыптасуына тікелей әсер ететін фактор. Мұндай балаларда дыбыстарды дұрыс айту, сөздік қордың шектеулігі, грамматикалық құрылымдарды меңгерудегі қиындықтар байқалады. Олар сөйлеуді қабылдау мен айтуда қиындықтарға тап болады, сондықтан сөйлеу тілін дамытудағы әр тәсіл маңызды рөл атқарады.

Дидактикалық ойындардың сөйлеу дамытудағы маңызы: дидактикалық ойын – баланың ойлау, есте сақтау, сөйлеу қабілеттерін дамытуға арналған құрал. Ол оқушыны белсенді әрекетке итермелеп, материалды жеңіл меңгеруге мүмкіндік береді.

Мен, арнайы педагогика мамандығының 3 курс студенті ретінде, оқу барысында есту бұзылысы бар балалардың сөйлеуін дамыту тақырыбына ерекше қызығушылық таныттым. Себебі мұндай балалар қоғамда және мектепте қарым-қатынас жасауда үлкен қиындықтарға тап болады.Есту бұзылысы бар балалар үшін сөйлеу – тек қарым-қатынас құралы ғана емес, сонымен қатар қоршаған ортамен байланыс жасаудың маңызды жолы болып табылады. Сондықтан бұл балалардың сөйлеуін дамытуда ерекше әдіс-тәсілдерді қолдану қажет. Солардың ең тиімді түрлерінің бірі – дидактикалық ойындар.Есту қабілеті бұзылған балалардың сөйлеуін дамыту – арнайы педагогика саласындағы маңызды бағыттардың бірі болып табылады. Есту қабілетінің бұзылуы балалардың сөйлеу тілі мен қарым-қатынас дағдыларының дамуына елеулі кедергі келтіреді. Мұндай балалардың сөйлеу тілін дамыту мақсатында арнайы әдіс-тәсілдер мен технологиялар қолданылады. Солардың бірі – дидактикалық ойындар.

Дидактикалық ойын – бұл оқыту мен тәрбиелеу мақсатында арнайы ұйымдастырылған ойын түрі. Дидактикалық ойындар баланың белсенділігін арттырып, оқу процесін қызықты әрі тиімді етеді. Есту қабілеті бұзылған балалар үшін ойын – сөйлеу тілін дамыту құралы ғана емес, сонымен бірге эмоционалды жағдайын жақсартатын, қарым-қатынасқа ынталандыратын әдіс.

Ғалымдардың пікірінше, дидактикалық ойындар мынадай міндеттерді шешуге көмектеседі:

•сөздік қорын молайту;

•дұрыс сөйлеу дағдыларын қалыптастыру;

•дыбыстарды дұрыс айтуға үйрету;

•сөйлем құрастыру қабілетін дамыту;

•есту арқылы қабылдауын жақсарту.

Арнайы педагогикада қолданылатын дидактикалық ойындар мынадай топтарға бөлінеді:

•сөздік-логикалық ойындар;

•суретке негізделген ойындар;

•дыбыстық ойындар;

•рөлдік ойындар;

•қимыл-қозғалыс ойындары.

Есту қабілеті бұзылған балалардың сөйлеуін дамытуда суреттер, көрнекі құралдар, ым-ишара, мимика сияқты тәсілдер жиі қолданылады. Сонымен қатар, ақпаратты визуалды түрде көрсету, тактильді және кинестетикалық әдістерді пайдалану да маңызды рөл атқарады.

Сөйлеу тілін дамытуда мұғалімнің, логопедтің және ата-ананың бірлескен жұмысы ерекше мәнге ие. Ойын арқылы балалардың сөздік қоры ғана емес, ойлау қабілеті, есте сақтау қабілеті, зейіні және моторикасы да дамиды.Есту бұзылысы бар балалардың сөйлеу ерекшеліктері.Есту қабілетінің бұзылуы балалардың сөйлеу тілінің барлық компоненттеріне әсер етеді. Нақты айтқанда:

•дыбыстарды дұрыс естімейді немесе шатастырады;

•дыбысты ажырату қабілеті нашар дамиды;

•сөздік қоры өте шектеулі болады;

•дыбыстарды бұрмалап айтады;

•сөйлем құру барысында қателіктер жібереді;

•грамматикалық құрылымдарды меңгеруде қиындық көреді.

Есту бұзылысының негізгі себептеріне жататындар:

•тұқым қуалау (генетикалық);

•жүктілік немесе босану кезіндегі асқынулар;

•ауыр инфекциялар (менингит, қызылша);

•құлақ жарақаттары немесе отит;

•шу мен дыбыстың әсері;

•дәрі-дәрмекпен улану (ототоксикалық препараттар)

Дидактикалық ойындардың рөлі

Мен оқу-тәжірибеден өту барысында есту бұзылысы бар балалардың сөйлеуін дамытуда ойынның алар орны ерекше екенін байқадым. Себебі:

•ойын – баланың табиғи әрекеті;

•ойын арқылы бала шаршамайды, қызығып орындайды;

•тапсырманы ойын ретінде қабылдайды;

•еркіндік пен белсенділік пайда болады.

Ойынның ең үлкен артықшылығы – балалар сөйлеуге, тыңдауға, дыбысты айтуға еркін ұмтылады.

Қолданылған ойын түрлері

1. «Дыбысты тап»

Мақсаты: әртүрлі дыбысты тыңдап, қандай дыбыс екенін анықтау.

2. «Сөз құрастыр»

Мақсаты: дыбыстардан сөздер құрастыру.

3. «Жасырын сөзді тап»

Мақсаты: сипаттама арқылы сөзді табу.

Ойындардың тиімділігі:мен қолданған дидактикалық ойындардың нәтижесінде балаларда мынадай өзгерістер байқалды:

•сөйлеуге ынтасы артты;

•сөздік қоры байи түсті;

•дыбыстарды анық айта бастады;

•сөйлем құрау дағдылары жақсарды;

•тыңдай білу, ажырата білу қабілеті дамыды.

Балалар сабақ барысында ойындарды қызығып орындады, белсенді қатысты. Әсіресе топтық ойындар балалардың қарым-қатынас дағдыларын дамытты.

Қорытынды

Мен үшін есту бұзылысы бар балалармен жұмыс істеу тәжірибесі ерекше маңызды болды. Бұл балалардың сөйлеуін дамыту тек арнайы педагогтардың ғана емес, сондай-ақ логопедтердің, психологтардың және ата-аналардың бірлескен күш-жігерін талап етеді. Дидактикалық ойындар арқылы балалардың сөйлеу дағдыларын дамыту әдістерінің тиімділігін өз тәжірибемде байқадым.

Ойын – баланың табиғи әрекеті, сондықтан балалар оған қызығушылықпен қатысады, бұл олардың сөйлеу дағдыларын жетілдіруде зор ықпал етеді.Есту қабілеті бұзылған балалардың сөйлеу тілі мен қарым-қатынас дағдыларын дамытуда дидактикалық ойындардың орны ерекше. Ойын барысында балалардың сөздік қоры молайып, дыбыстарды дұрыс айту дағдылары қалыптасады, сөйлем құрау қабілеті артады, ал ең бастысы, олардың есту арқылы қабылдау дағдылары жақсарады. Сонымен қатар, ойын барысында балалар өздерін еркін сезініп, өз ойын ашық жеткізуге ұмтылады, бұл олардың психологиялық күйін де жақсартады.Менің зерттеуіме негізделген тәжірибе барысында қолданылған ойындар балалардың белсенділігін арттырып, оқу процесін қызықты әрі тиімді етті. Ойындар балалардың зейінін, ойлау қабілетін және әлеуметтік дағдыларын дамытумен қатар, олардың бір-бірімен қарым-қатынас жасауын да жақсартады. Бұл дағдылар күнделікті өмірде есту қабілеті бұзылған балалардың қарым-қатынас жасауына үлкен көмек береді.Менің пайымдауымша, болашақ педагог ретінде есту бұзылысы бар балалармен жұмыс істегенде дидактикалық ойындарды қолдану міндетті түрде қажет. Бұл әдіс тек балалардың сөйлеуін дамытумен шектелмейді, сондай-ақ олардың эмоционалдық жағдайын жақсартады, сенімділігін арттырады және білім алу процесіне деген қызығушылығын оятады. Сондықтан әрбір педагог, әсіресе арнайы педагогика саласында жұмыс істейтін мамандар, дидактикалық ойындарды тиімді пайдалану арқылы балалардың сөйлеу дағдыларын жетілдіруге мүмкіндік алады.

Қорыта айтқанда, дидактикалық ойындар есту бұзылысы бар балалардың сөйлеуін дамытуда ең тиімді әдістердің бірі болып табылады. Мұндай ойындар баланың әлеуметтік бейімделуін жақсартуға, сөйлеу тілін қалыптастыруға және өзін-өзі білдіруге үлкен көмек көрсетеді. Бұл тәсіл педагогика саласындағы маңызды әрі тиімді әдіс болып қала береді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1.Жарықпаева Н. Арнайы педагогика. Алматы, 2020.

2.Назарова А. Есту бұзылысы бар балалармен жұмыс. Алматы, 2021.

3.Әубәкірова К. Логопедия негіздері. Нұр-Сұлтан, 2019.

4.Выготский Л.С. Ойын арқылы оқыту теориясы.