ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚОҒАМ МЕН ТАБИҒАТҚА ҰЗАҚ МЕРЗІМДЕ ӘСЕРІ

Жумабаева Куралай Жумабаевна,

Алматы технологиялық университеті

Әлеуметтік гуманитарлық пәндер

кафедрасының асистент профессоры,

заң ғылымдарының кандидаты

zhumabaeva-kuralay@mail.com

Экология мамандығының 1 курс студенттері

Тоқтасынов Нұрәлі Ғабитұлы

ntoktasynov8@gmail.com

Аңдатпа. Бұл мақалада экологиялық құқық бұзушылық ұғымы, оның пайда болу себептері мен жіктелуі жан-жақты талданады. Экологиялық заңдардың сақталмауы қоршаған ортаға, адам денсаулығына және елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына қалай әсер ететіні қарастырылады. Сонымен қатар Қазақстандағы экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету тетіктері, мемлекеттік бақылау, алдын алу шаралары және құқықтық жауапкершіліктің түрлері толық сипатталады.

Кілт сөздер. Экология, құқық бұзушылық, ластану, экологиялық қауіпсіздік, табиғи ресурстар, тұрақты даму, заң талаптары, жауапкершілік.

Аннотация. В статье подробно изучаются экологические правонарушения, причины их возникновения и классификация. Особое внимание уделяется влиянию экологических нарушений на окружающую среду, здоровье населения и экономическую устойчивость государства. Рассматриваются методы предотвращения экологических преступлений, роль государственного контроля, а также административная, гражданско-правовая и уголовная ответственность за нанесение вреда природе.

Ключевые слова: Экология, экологическое правонарушение, загрязнение, охрана природы, рациональное использование ресурсов, устойчивое развитие, ответственность, контроль.

Abstract. This article provides a comprehensive analysis of environmental offenses, their underlying causes, and their classification. It highlights the negative impacts of environmental violations on ecosystems, public health, and national economic stability. The study also explores preventive strategies, the role of governmental environmental control, and various types of legal liability imposed for environmental damage in Kazakhstan.

Key words:Environmental offense, environmental requirements, criminal liability, environment, environmental safety, natural resources, economic activity, Criminal Code, environmental damage, legal regulation, environmental law, elements of crime, negligence, environmental legislation, judicial practice, environmental control, law enforcement, environmental legal relations.

Қазіргі заманда экологиялық мәселелер әлемдік деңгейдегі ең күрделі проблемалардың біріне айналды. Технологияның дамуы, өндірістің көбеюі және табиғи ресурстарды шектен тыс пайдалану экологиялық тепе-теңдіктің бұзылуына әкелуде. Осындай жағдайда экологиялық құқық бұзушылықтардың көбейіп, қоршаған ортаға келтіретін зияны ерекше алаңдаушылық тудырады. Экологиялық құқық бұзушылық – бұл қоршаған ортаны қорғауға бағытталған заң нормаларының бұзылуы, адамның әрекеті немесе әрекетсіздігі арқылы табиғатқа нақты зиян келтіру немесе келтіру қаупін тудыру.

Экологиялық құқық бұзушылықтардың түрлері өте көп және әрқайсысы табиғатқа да, адамға да тікелей әсер етеді. Мысалы, ауа бассейнінің ластануы – өнеркәсіптерден шыққан түтіндер, автокөліктерден бөлінетін газдар және отын жағудың қалдықтары арқылы пайда болады. Мұндай ластану халықтың тыныс алу жүйесіне әсер етіп, созылмалы аурулардың себебіне айналады.

Су ресурстарын ластау да қазіргі қоғамда ең өзекті мәселелердің бірі. Өндірістік ағынды сулардың, ауыл шаруашылығындағы тыңайтқыштар қалдықтарының өзендер мен көлдерге түсуі ауыз су тапшылығын туғызады, балықтардың қырылуына әкеледі және бүкіл экожүйені бұзады. Ал топырақтың химиялық заттармен ластануы оның құнарлылығын төмендетіп, ауыл шаруашылық өнімділігін әлсіретіп, азық-түлік қауіпсіздігіне қауіп төндіреді.

Бұдан бөлек, орманды заңсыз кесу – табиғатқа жасалатын ең қауіпті әрекеттердің бірі. Ормандарды қыру климаттың өзгеруін жеделдетеді, жануарлар мекенін жояды және ауа құрамындағы оттегінің азаюына әсер етеді. Браконьерлік те биологиялық әртүрлілікке үлкен соққы береді: Қызыл кітапқа енген жануарлар түрінің азаюы экожүйенің тепе-теңдігін бұзады. Радиоактивті және химиялық ластану сияқты күрделі экологиялық заң бұзушылықтар онжылдықтар бойы қалпына келмейтін зиян келтіреді. Мұндай ластанудың салдары тек бүгінгі емес, болашақ ұрпақтардың денсаулығына да әсер етеді.

Экологиялық құқық бұзушылықтардың күшеюінің себептері де әртүрлі: кәсіпорындардың экономикалық пайда үшін экологиялық талаптарды елемеуі, мемлекеттік бақылаудың әлсіздігі, халықтың экологиялық мәдениетінің төмендігі, қалдықтарды өңдеу жүйесінің дамымауы және ескі технологиялардың қолданылуы. Кейбір жағдайларда экологияға зиян келтіру адам әрекетінің абайсыздығынан емес, білімсіздігі мен жауапсыздығынан да туындайды.

Осы құқық бұзушылықтардың салдары тек табиғатқа ғана емес, адамдардың әлеуметтік өміріне, денсаулығына және экономикалық жағдайына да әсер етеді. Ластанған ауа мен су тұрғындар арасында тыныс алу ауруларының, аллергияның, онкологиялық аурулардың көбеюіне себеп болады. Табиғи апаттардың жиілеуі, жердің шөлге айналуы, биологиялық әртүрліліктің азаюы – бәрі де экологиялық заң бұзушылықтардың жанама нәтижесі. Сонымен қатар экологиялық апаттар мемлекетке экономикалық шығын келтіреді: ауыл шаруашылығы өнімінің азаюы, инфрақұрылымның бұзылуы, туризмнің төмендеуі, табиғатты қалпына келтіруге бөлінетін қыруар қаражат.

Қазақстанда экологиялық құқық бұзушылықтар үшін бірқатар жауапкершілік түрлері қарастырылған: әкімшілік, қылмыстық, азаматтық-құқықтық және тәртіптік. Заң бұзған тұлғалар айыппұл төлейді, лицензиясынан айырылады, тіпті бас бостандығынан айырылуы мүмкін. Алайда заңмен жазалау – мәселені толығымен шешетін жалғыз жол емес. Ең тиімді жол – алдын алу: экологиялық бақылауды күшейту, табиғатты қорғау туралы білім беруді кеңейту, қалдықтарды қайта өңдеу жүйесін дамыту және жасыл энергияға көшу. Қоғамның әрбір мүшесі табиғатты қорғауға үлес қосқанда ғана экологиялық мәселелерді азайтуға болады.

Қорытындылай келе, экологиялық құқық бұзушылық – тек заңды мәселе емес, ол бүкіл қоғамның болашағына әсер ететін күрделі құбылыс. Табиғатты қорғау – мемлекет пен азаматтардың ортақ міндеті. Табиғатқа жасалған әрбір зиян адамзаттың өзіне қайта оралады. Сондықтан экологиялық мәдениетті арттыру, заң талаптарын күшейту және табиғи ресурстарды ұқыпты пайдалану – тұрақты дамудың негізгі шарттары болып табылады.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

«Экология негіздері», оқулық / Ә. Бейсенова, Ә. Самақов, Ж. Шілдебаев. – Алматы: Дарын, 2020.

«Қоршаған ортаны қорғау», жоғары оқу орындарына арналған оқулық / Қ. Жүнісов. – Алматы: Өрлеу, 2021.

Еркін, А. Экологиялық құқық. – Алматы: Юрист, 2019.

Тлеубергенов, Т. Экологиялық қауіпсіздік және табиғатты пайдалану. – Нұр-Сұлтан: Фолиант, 2022.

Environmental Law and Policy, University Textbook / David Hunter. – Cambridge University Press, 2019.

Ecology and Environment, 3rd edition / R. Rajagopalan. – Oxford University Press, 2020.

Қазақстан Республикасының «Қоршаған ортаны қорғау туралы» Заңы, 2007 (өзгертулермен 2023 ж.).

ҚР Экологиялық кодексі, 2021 жылғы жаңа редакция.

«Табиғатты қорғау және тұрақты даму», оқулық / С. Сейітов. – Алматы: Қазақ университеті, 2020.

UNEP Annual Environmental Report, United Nations Environment Programme, 2022.