ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТАР: СЕБЕПТЕРІ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ АЛДЫН АЛУ ЖОЛДАРЫ

Жумабаева Куралай Жумабаевна,

Алматы технологиялық университеті

Әлеуметтік гуманитарлық пәндер

кафедрасының асистент профессоры,

заң ғылымдарының кандидаты

zhumabaeva-kuralay@mail.com

Экология мамандығының 1 курс студенттері

Тоқтасын Жанеля

zhanelyatoktasyn7@icloud.com

Турскожа Ақерке

aturskoza@gmail.com

Аңдатпа

Бұл мақалада экологиялық құқық бұзушылықтардың мәні, олардың негізгі себептері мен түрлері жан-жақты талданады. Қоршаған ортаның ластануына, табиғи ресурстардың сарқылуына және экологиялық қауіпсіздіктің төмендеуіне әкелетін әрекеттердің құқықтық сипаты қарастырылған. Сонымен қатар, экологиялық құқық бұзушылықтардың алдын алу бағытында мемлекеттік бақылау шаралары, құқықтық реттеу механизмдері және қоғамның экологиялық мәдениетін арттыру жолдары талқыланады. Зерттеу нәтижелері қазіргі экологиялық ахуалды жақсарту үшін тиімді құқықтық және ұйымдастырушылық шаралар қажет екенін көрсетеді.

Кілт сөздер: экологиялық құқық бұзушылық, экологиялық қауіпсіздік, табиғи ресурстар, құқықтық реттеу, ластану, қоршаған орта, алдын алу, экологиялық бақылау, экологиялық заңнама, тұрақты даму.

Аннотация

В статье рассматриваются причины и особенности экологических правонарушений, их основные виды и факторы, приводящие к ухудшению состояния окружающей среды. Анализируется правовая природа экологических правонарушений, а также меры по их предупреждению в рамках национального законодательства. Особое внимание уделено вопросам экологического контроля, повышению ответственности хозяйствующих субъектов и развитию экологического сознания населения. Проведенное исследование подтверждает необходимость совершенствования правоприменительной практики и усиления государственного экологического надзора.

Ключевые слова: экологическое правонарушение, экологическая безопасность, природные ресурсы, загрязнение, охрана окружающей среды, предупреждение, экологический контроль, устойчивое развитие.

Abstract

This article analyzes the causes, types, and legal characteristics of environmental offenses. It highlights the main factors contributing to environmental degradation and examines the legal mechanisms for preventing such offenses. Particular attention is given to environmental monitoring, the responsibility of economic entities, and the importance of increasing environmental awareness among the population. The study concludes that improving environmental legislation and strengthening control systems are essential for ensuring ecological stability and sustainable development.

Key words: environmental offense, environmental protection, ecological safety, pollution, natural resources, prevention, environmental legislation, sustainable development.

Кіріспе

Қазіргі таңда экологиялық проблемалар әлемдік деңгейдегі өзекті мәселелердің біріне айналды. Табиғи ресурстарды шамадан тыс пайдалану, өнеркәсіптік қалдықтардың көбеюі, ауа мен судың ластануы қоғамның денсаулығына, экожүйелердің тұрақтылығына тікелей қауіп төндіреді. Осындай жағдайларда экологиялық құқық бұзушылықтар табиғатқа ғана емес, экономикалық және әлеуметтік салаларға да зиян келтіретін фактор ретінде қарастырылады.

Экологиялық құқық бұзушылықтарды зерттеу олардың құқықтық табиғатын түсінуге, қоғамға қауіпті әрекеттерді анықтауға және алдын алу шараларын жетілдіруге мүмкіндік береді. Бұл зерттеу Қазақстандағы экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған құқықтық механизмдерді қалыптастыруда маңызды рөл атқарады.

1. Экологиялық құқық бұзушылықтардың құқықтық мәні

Экологиялық құқық бұзушылық — бұл қоршаған ортаны қорғау саласындағы заң нормаларын бұзу арқылы табиғи ресурстарға, экожүйелерге және халық денсаулығына зиян келтіретін әрекет немесе әрекетсіздік.

Олардың құқықтық мәні келесі аспектілерден тұрады:

1. Қоғамға қауіптілік деңгейі. Табиғатқа келтірілген залал адам өміріне қауіп төндіруі мүмкін.

2. Материалдық шығын. Экологиялық залал экономика үшін өте қымбатқа түседі (тазарту, қалпына келтіру шаралары).

3. Экологиялық қауіпсіздікке тікелей әсер. Экологиялық құқық бұзушылықтар ұзақ мерзімді экологиялық кризиске әкелуі ықтимал.

4. Құқықтық жауапкершілікке алып келеді. Әкімшілік, қылмыстық немесе азаматтық құқық нормаларымен реттеледі.

Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі, Қылмыстық кодексі және әкімшілік құқықбұзушылық туралы кодекс экологиялық құқық бұзушылықтарға қатысты негізгі құқықтық базаны құрайды.

2. Экологиялық құқық бұзушылықтардың негізгі себептері

Экологиялық құқық бұзушылықтардың пайда болуына әсер ететін бірқатар себептер бар:

2.1. Өнеркәсіптің қарқынды дамуы

Технологиялық тұрғыдан ескірген өндірістік құрал-жабдықтар ауаға, суға және топыраққа көп мөлшерде зиянды қалдықтар бөледі.

2.2. Экологиялық мәдениеттің төмендігі

Қоғам мүшелерінің табиғатқа жауапсыз қарауы, тұрмыстық қалдықтарды бей-берекет тастау — жиі кездесетін құқық бұзушылықтардың бірі.

2.3. Экологиялық бақылаудың жеткіліксіздігі

Инспекторлар санының аздығы, мониторингтің әлсіз болуы құқық бұзушылықтардың көптеп орын алуына себеп болады.

2.4. Экологиялық заңнаманың толық сақталмауы

Кейбір кәсіпорындар экологиялық нормаларды экономикалық пайда үшін әдейі бұзады.

2.5. Табиғи ресурстарды артық пайдалану

Орманды шектен тыс кесу, браконьерлік, суды бейберекет пайдалану сияқты әрекеттер де экологиялық құқық бұзушылықтарға жатады.

Б

3. Экологиялық құқық бұзушылықтардың түрлері

Экологиялық құқық бұзушылықтарды бірнеше топқа бөлуге болады:

3.1. Ластану түріндегі құқық бұзушылықтар

– атмосфераны ластау

– су ресурстарын ластау

– топырақтың улануы

– химиялық және радиациялық қалдықтар

3.2. Табиғи ресурстарды заңсыз пайдалану

– орман кесу

– жануарлар дүниесін заңсыз аулау (браконьерлік)

– пайдалы қазбаларды заңсыз өндіру

3.3. Экологиялық нормаларды бұза отырып өндіріс жүргізу

– экологиялық талаптарға сәйкес келмейтін жобаларды іске асыру

– фильтрлер мен тазарту құрылғыларын қолданбау

3.4. Қалдықтарды заңсыз көму немесе сақтау

Бұл ең қауіпті экологиялық құқық бұзушылықтардың бірі болып саналады.

4. Экологиялық құқық бұзушылықтардың алдын алу жолдары

Экологиялық құқық бұзушылықтарды тиімді азайту үшін кешенді шаралар қажет:

4.1. Заңнаманы жетілдіру

Экологиялық нормаларды нақтылау, экологиялық залалды есептеу әдістемесін жаңарту қажет.

4.2. Экологиялық бақылауды күшейту

– цифрлық мониторинг жүйелерін енгізу

– дрон және спутниктік бақылауды пайдалану

– инспекторлардың техникалық мүмкіндіктерін ұлғайту

4.3. Қоғамдық экологиялық мәдениетті көтеру

Экологиялық білім беру бағдарламаларын кеңейту, жасыл мектептер мен жобаларды қолдау.

4.4. Кәсіпорындардың жауапкершілігін арттыру

– экологиялық аудит

– зиянды азайтатын технологияларды міндетті қолдану

– қалдықтарды қайта өңдеуді дамыту

4.5. Жасыл экономиканы қолдау

Жаңартылатын энергия көздерін қолдану, пластикті азайту, қалдықтарды басқарудың жаңа жүйелерін енгізу.

Қорытынды

Қорытындылай келе, экологиялық құқық бұзушылықтар — табиғатқа ғана емес, қоғамның экономикалық және әлеуметтік дамуына да елеулі зиян келтіретін қауіпті әрекеттер. Олар көбінесе экологиялық мәдениеттің төмендігінен, бақылаудың әлсіздігінен, өндірістік стандарттардың сақталмауынан туындайды. Сондықтан экологиялық құқық бұзушылықтардың алдын алу үшін заңнаманы жетілдіру, мемлекеттік бақылауды күшейту, қоғамның экологиялық сауаттылығын арттыру, сондай-ақ жасыл технологияларды дамыту аса маңызды.

Экологияны қорғау — әр азаматтың, әр ұйымның және мемлекеттің ортақ міндеті. Тек кешенді шаралар арқылы ғана экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етіп, болашақ ұрпаққа таза табиғи орта қалдыруға болады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі.

2. ҚР Қылмыстық кодексі. 13-тарау. Экологиялық қылмыстық құқық бұзушылықтар.

3. Айтимов Б.Ж., Сериев Б.А. Экологиялық құқық негіздері.

4. ҚР Жоғарғы Сотының экологиялық істер бойынша нормативтік қаулылары.

5. Халықаралық экологиялық құқық: оқу құралы.