Нұржанова Дәметкен Тынышкалиевна

Мақат аудандық білім беру бөлімінің

“№ 7 психолгиялық-педагогикалық түзеу кабинеті”

КММ- нің мұғалім-дефектологі

ЕРЕКШЕ БІЛІМ БЕРУ ҚАЖЕТТІЛІКТЕРІ БАР БАЛАЛАРМЕН ЖҰМЫС ТҮРЛЕРІ

Түйінді сөздер: ерекше білімді қажет ететін бала, жұмыс түрлері, білімнің қолжетімділігін қамтамасыз ету, жеке көзқарас

Дамудың күрделі бұзылулары бар балалар санының өсуі оларды қазіргі қоғамда әлеуметтендіру және бейімдеу жұмыстарын жандандыруды қажет етеді. Зерттеулер көрсеткендей түзету жұмысы балалармен жалпы дамыту жұмыстарына қосымша ғана емес, ол биологиялық бұзылыстың нәтижесінде пайда болатын кейбір қиындықтарды жеңу немесе алдын алу шарты ретінде әрекет етеді. Бірақ ерекше құнды жұмыс – дамуында немесе басқа ауытқуы бар баланың жеке басының қалыптасуының негізінде жатыр.

Ерекше білімді қажет ететін балаларға білім беру олар үшін арнайы білім беру стандарттары, емдеу және сауықтыру, тәрбиелеу және оқыту, даму бұзылыстарын түзету, әлеуметтік бейімделу мақсатында білім алу үшін арнайы жағдайларды және қарапайым балалармен тең мүмкіндіктерді қамтамасыз ететін арнайы түзету-дамыту ортасын құруды көздейді. Ерекше білімді қажет ететін балалардың білім алуы олардың табысты әлеуметтенуінің, олардың қоғам өміріне толыққанды қатысуын қамтамасыз етудің, кәсіби және әлеуметтік қызметтің әртүрлі түрлерінде өзін-өзі тиімді жүзеге асырудың негізгі және ажырамас шарттарының бірі болып табылады.

Осыған байланысты ерекше білімді қажет ететін балалардың білім алу құқығын іске асыруды қамтамасыз ету тек білім беру саласында ғана емес, сонымен қатар Қазақстан Республикасының демографиялық және әлеуметтік - экономикалық дамуы саласындағы мемлекеттік саясаттың маңызды міндеттерінің бірі ретінде қарастырылады. Қазақстан Республикасының Конституциясында және «Білім туралы» заңында бар балалардың білім алуға бірдей құқығы бар екендігі айтылған.

Ерекше білімді қажет ететін балалардың ерекшеліктерін қарастырып өтсек. Бұл, ең алдымен, оның құрамына әртүрлі даму бұзылыстары бар балалар кіретіндігімен анықталады: есту, көру, сөйлеу, тірек-қимыл аппараты, интеллект, эмоционалды-еріктік саланың айқын бұзылыстары, дамудың кешігуі және күрделі бұзылыстары. Осылайша, мұндай балалармен жұмыс істеудегі ең маңызды басымдық-әр баланың психикасы мен денсаулығының ерекшеліктерін ескере отырып, жеке көзқарас. Ерекше білім беру қажеттіліктері әр түрлі санаттағы балаларда ерекшеленеді, өйткені олар психикалық дамудың бұзылуының ерекшелігімен белгіленеді және оқу процесін құрудың ерекше логикасын анықтайды, білім берудің құрылымы мен мазмұнында көрініс табады. Сонымен қатар, ерекше білімді қажет ететін балаларға тән ерекше қажеттіліктерді ажыратуға болады:

- дамудың бастапқы бұзылуы анықталғаннан кейін баланы арнайы оқытуды бастау;

- баланың оқу мазмұнына қалыпты дамып келе жатқан құрдастарының білім беру бағдарламаларына қосымша арнайы бөлімдерді енгізу;

- оқытудың «Айналма жолдарын» іске асыруды қамтамасыз ететін оқытудың арнайы әдістерін, тәсілдері мен құралдарын (оның ішінде мамандандырылған компьютерлік технологияларды) пайдалану;

- қалыпты дамып келе жатқан бала үшін талап етілгеннен гөрі оқуды жекелендіру;

- білім беру ортасын ерекше кеңістіктік және уақытша ұйымдастыруды қамтамасыз ету;

- білім беру кеңістігін білім беру мекемесінен тыс жерлерге барынша жылжыту.

Түзету жұмыстарының жалпы принциптері мен ережелері:

1. Әр балаға жеке бағдарлама негізінде жұмыс жоспарын құру. Бұл үшін әр түрлі құралдарды қолдана отырып, жұмыстың алдын алу (ақыл-ой мен практикалық іс-әрекеттің ауысуы, материалды аз мөлшерде ұсыну, қызықты және түрлі-түсті дидактикалық материал мен көрнекілік құралдарын қолдану).

2. Балалардың танымдық белсенділігін арттыратын, олардың ауызша және жазбаша сөйлеуін дамытатын және қажетті оқу дағдыларын қалыптастыратын әдістерді қолдану. Балаға уақтылы және тактикалық көмек көрсету, ондағы өз күштері мен мүмкіндіктеріне деген сенімді дамыту.

Дамуында ауытқулары бар балалардың эмоционалды және танымдық саласына түзету әсерінің тиімді әдістері:

- ойын жағдайлары;

- заттардың түрлері мен жалпы белгілерін іздеумен байланысты дидактикалық ойындар;

- басқалармен қарым-қатынас жасау қабілетін дамытуға ықпал ететін ойын тренингтері;

- психогимнастика және релаксация, бұлшықет спазмаларын жеңілдетуге мүмкіндік береді.

Ерекше білімді қажет ететін балаларда танымдық белсенділіктің жеткіліксіз деңгейі, оқу іс-әрекетіне мотивацияның жетілмегендігі, жұмыс қабілеттілігі мен тәуелсіздік деңгейінің төмендеуі байқалады. Сондықтан оқытудың белсенді формаларын, әдістері мен әдістерін іздеу және қолдану мұғалімнің жұмысындағы түзету-дамыту процесінің тиімділігін арттырудың қажетті құралдарының бірі болып табылады.

Танымдық белсенділік-бұл баланың іс-әрекетінің сапасы, ол оның оқу мазмұны мен процесіне қатынасында, оңтайлы уақыт ішінде білім мен іс-әрекет тәсілдерін тиімді игеруге деген ұмтылысында көрінеді. Балалардың өзіндік танымдық белсенділігінің деңгейі жеткіліксіз және оны арттыру үшін мұғалім оқу іс-әрекетін жандандыруға ықпал ететін құралдарды қолдануы керек. Дамуында проблемалары бар балалардың бір ерекшелігі – барлық психикалық процестердің белсенділік деңгейінің жеткіліксіздігі. Осылайша, оқыту барысында оқу қызметін жандандыру құралдарын қолдану оқыту процесінің табысты болуының қажетті шарты болып табылады.

Олардың бірі М.Н. Скаткин мен И.Я. Лернер ұсынған. Осы классификацияға сәйкес әдістер танымдық іс-әрекеттің сипатына және баланың белсенділік деңгейіне байланысты ерекшеленеді. Онда келесі әдістер ерекшеленеді:

* түсіндірме-иллюстрациялық (ақпараттық-рецептивті);

* репродуктивті;

* ішінара іздеу (эвристикалық);

* проблемалық мәлімдеме;

* зерттеу.

Ерекше білім беруді қажет ететін балалармен мұғалімнің практикалық жұмысындағы ең қолайлы әдістерді түсіндірме-иллюстрациялық, репродуктивті, ішінара іздеу, коммуникативті, ақпараттық-коммуникациялық; бақылау, өзін-өзі бақылау және өзара бақылау әдістері деп санаймыз.

Қорытындылайтын болсақ, ерекші білімді қажете ететін балаларды оқыту проблемасы бір жағынан қоғамда осы топ санының едәуір өсуіне, ал екінші жағынан оларды қоғамға бейімдеудің жаңа мүмкіндіктерінің пайда болуына байланысты өзекті болып отыр. Қоғамдағы әлеуметтік топ ретінде ерекше білімді қажет ететін балалар негізінен мектептен бастап сапалы білім алу үшін нақты жағдайлар жасауды, содан кейін жұмысқа орналасу және қоғамға бейімделу арқылы кәсіптік білім алуды қажет етеді. Әлеуметтік мемлекетте лайықты өмір сүру және еркін даму құқығы барлығына еңбек ету, әлеуметтік маңызды жұмысқа қатысу қабілетіне қарамастан кепілдік беріледі. Мемлекетіміздің алдында тұрған негізгі мәселелердің бірі, оларды қоғамдық өмірге дайындау, әлеуметтік бейімдеу, жан-жақты дамуларына көмек көрсету, әлеуметтік өмір шеңберде тең құқылы тіршілік ете алуларына жағдай жасау. Қазіргі кезде елімізде, мектептерде ерекше білімді қажет ететін балалардың білім деңгейін көтеріп, өмірге қажетті білім білік дағдысын, тәртібін қалыптастыруға байланысты түрлі шаралар жасалуда. Балалармен жұмыс жүргізу барысында жоғарыда аталған танымдық ойын түрлерін өз жұмысында қолданып, ойын арқылы бала сенім-сезімдерін, танымдық іс-әрекеттерін дамытудағы нәтижелерім бала бойынан көрініп, оң нәтиже танытып келеді. Болашақ ұрпақ бойына адами құндылықтарды сіңіріп, тәрбие өлшемдеріне сыйластық ниетпен қарауға, осы арқылы педагогикалық инновациялар мен жаңа технологияларды игерген үйлесімді болашақ тұлғаны қалыптастыруға міндеттіміз. Библиографиялық тізім:

1. «Мүгедектер құқықтары туралы» Конвенция – БҰҰ – 2007 жылдың 30 наурызы.

2. Байтурсынова А.А., Арнайы педагогика: проблемалар мен даму болашағы: Оқу құралы. – Алматы: 2008;

3. Дамуында мүмкіндіктері шектеулі балаларға арналған арнайы білім беру ұйымдарының қызметі жөніндегі Типтік ережелер