эссе

Қорқыттың нақыл сөздері-тәрбиенің көздері

Түркі халықтарының тарихи тұлғасы Қорқыт атаның нақыл сөздерінің бір бұрысы жоқ. Ойлап қарап отырсам, бұл нақыл сөздерді Қорқыт ата өзінің өмірден алған сабақтарынан алған. Қорқыт сөздерін ұйып тыңдайтын қауымы сол кезден бастап ұлы тұлғаны қастерлей білген. Қорқыттың түркілердің оғыз ұлысынан шыққан данагөй, көріпкел, бақсы, ұлы күйші, жыршы, ел басқарған көрнекті қайраткер екенін білемін. Алайда оның оның философияға тұнып тұрған нақыл сөздерінің орны бір бөлек. Оның нақыл сөздерінің құдіреттілігі мен маңыздылығы неше ғасыр өтсе де, оның ескірмеуінде жатыр. Қорқыт атаның тәрбиенің көзі бола білген нақыл сөздері барлық тақырыпты қамтиды. Мәселен адамның тәкаппарлығы мен кішіпейілділігі, саналылығы мен санасыздығы, ақ ниеті мен қара ниеті, адалдығы мен арамдығы, байлығы мен кедейлігі, достығы мен дұшпандығы, қорқақтығы мен батырлығы, инабаттылығы мен дөрекілігі, әдемілігі мен тұрпайылығы туралы салыстыра суреттеп, жас ұрпақты жиіркенішті қылықтардан және мінезден бойын аулақ салуға үндейді.

Осындай қанатты сөздерді қазақтың мақал-мәтелдеріне ұқсатып мазмұнына қарай тақырыптарға бөлдім:

1. Қорқыт атаның тұрмыстық қажеттіліктеріне және жеке қасиеттерге байланысты нақыл сөздері:

• Ер жігітке қара таудай мал бітсе, жияр, көбейтер, талап етер, бірақ несібесінен артығын жемес.

• Мыңғырған мал жиғанмен адам жомарт атанбас.

• Қонақ келмеген үйдің құлағаны артық.

• Жалған сөз бұл дүниеде болмаса игі

• Есекке қанша жүген салғанмен ат болмас.

• Тәкәппарды тәңірі сүймес

• Ат тұяқты келеді, ақын тілді келеді.

• Өтірік сөз өрге баспайды.

2. Қорқыт атаның ана туралы нақыл сөздері;

• Ана-ердің серігі, батырдың бағдаршысы, ұрпақтың ұлы анасы

• Анадан өнеге көрмеген қыз жаман, атадан тағылым алмаған ұл жаман

• Анасыз қыз ақылға жарымас, әкесіз ұл сыйға жарымас.

• Ниеті құрыған әйел, нысапсыз әйел, кесір әйел

• Ананың көңілі балада болар.

• Ақ сүтін тоя емізсе, ана көрікті.

• Ұлдың кімнен туғанын ана білер.

• Қыз анадан көрмейінше үгіт алмас.т.б.

3. Өмір мен өлім туралы қанатты сөздері:

• Өмір барда өлім бар, өзгеру бар.

• Өлмес өмір жоқ, сынбас темір жоқ, бәрі де өледі, өзгереді, ұмыт болады.

• Ажал уақыты жетпейінше, ешкім өлмес.

• Өлген адам тірілмес.

• Мәңгі-бақи өлмейтін, ұмытылмайтын нәрсе-адамның өмірінде істеген игілікті ісінің нәтижесі т.б.

4. Туған жер, елге арналған қанатты сөздері:

• Жер қадірін ел біледі, ел қадірін ер біледі.

• Құлан құдыққа құласа, құрбақа құлағында ойнайды.

• Ат қиналмай жол шалмас.

• Қар қаншама жауғанымен-жазға бармас.

• Шолақ су тасыса да, теңіз болмас.

• Жердің соны шөбін киік білер. Жайылым жердің көкорай шалғынын жылқы білер.

• Қанша қалың жауғанмен, қар көктемде қалмайды. Гүл жайнаған қалың да, қара күзге қалмайды.т.б.

Қорқыт атаның нақыл сөздері тәрбиенің көздері болып саналады, оның мағыналарын түсіну қатты қиын емес.

Байекеева Рысгул Бирагалиевна

Ақшұқыр мектеп-лицейінің қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі