Бөлім:

«Эволюциялық даму»

Педагогтің аты-жөні:

Мусапирова Б.Ж

Күні:

28.04.2025ж

Сыныбы: 9 «а,ә,б»

Қатысушылар саны: Қатыспағандар саны:

Сабақтың тақырыбы:

§53.Эволюциялық ұғымдардың қалыптасуы және дамуы.

Оқу бағдарламасына сәйкес оқу мақсаты

9.2.5.1 - К. Линней мен Ж.Б. Ламарк еңбектерінің негізгі қағидаларын оқып зерттеу;

Сабақтың мақсаты:

К. Линней мен Ж.Б. Ламарк еңбектерінің негізгі қағидаларын оқып зерттейді;

Сабақ кезеңі/Уақыты

Педагогтің іс-әрекеті

Оқушының іс-әрекеті

Бағалау

Ресурстар

Сабақтың басы

___-мин

Ұйымдастыру кезеңі: Оқушылармен амандасу, түгендеу. Сынып тәртібін қадағалау.

Ынтымақтастық атмосферасын қалыптастыруда «Сөйлемді жалғастыр» атты психологиялық ахуал туғызу.

Оқушылар ұстазымен амандасады. Сынып тәртібін сақтайды, ұстазы ұсынған сөйлемдердің жалғасын ұсынады.

«Ду қол шапалақ» әдісі арқылы бағалау.

«Мадақтау!»

«Жарайсың!»

Презентацияда ұсынылған сөйлемдер

Жақсы өмір – бұл......

Бақытты адам – ол.......

Мен адамдардың ....... жоғары бағалаймын.

Менің өмірімнің маңызы мынада.....

Менің өмірім – ол ...

Менің көңіл-күйім көбінесе ...

Менде нашар көңіл-күй пайда болады, егер...

Айналадағы әлем-ол...

«Миға шабуыл» әдісі арқылы өткен сабақты зерделеу;

Берілген тірек сөздердің мағынасын сипаттау арқылы өткен сабақты зерделейді.

- 1-2 тірек сөздердің мағынасын сипаттаған оқушыларға;

- 3-4 тірек сөздердің мағынасын сипаттаған оқушыларға;

-5-6 тірек сөздердің мағынасын сипаттаған оқушыларға;

Бағалау критерийі:

- Жердегі тіршіліктің дамуының негізгі кезеңдерін оқып біледі;

Дескриптор:

- 1-2 тірек сөздердің мағынасын сипаттаған оқушыларға – 1 балл;

- 3-4 тірек сөздердің мағынасын сипаттаған оқушыларға – 1 балл;

-5-6 тірек сөздердің мағынасын сипаттаған оқушыларға – 1 балл;

презентация

Ой қозғау. «Ерекшелігі неде?» әдісі арқылы жаңа сабақты байланыстыру мақсатында ой қозғау.

«Тың мәлімет» әдісі бойынша түсінік қалыптастыру;

Эволюция түсінігі.

Эволюцияның бірнеше анықтамасы бар:

Тірі ағзалардың тарихи дамуының қайтымсыз үдерісі.

Биологиялық жүйелердіңбіртіндеп, артық немесе кем жетілуінің бағытталған үдерісі.

Тірі ағзалардың қарапайым (қарабайыр) формадан едәуір күрделі (жетілген) формаға баяу өзгеру үдерісі.

Тірі нысандардың ұзақ уақыт бойы жетілуі.

Дарвинге дейінгі биологияның даму кезеңі.

Эволюционистердің маңызды ізбасары ретінде швед жаратылыс зерттеушісі Карл Линнейді (1707-1778) атауға болады. Ол тірі ағзаларды жүйеге келтірді.

«Табиғат жүйесі» деген еңбегі (1735ж.) К.Линнейді дүниежүзіне танымал етті. Ол еңбекте өсімдіктер мен жануарларды жіктеудің негізгі қағидалары және олардың бағынатын жүйелік санаттарға: класс, отряд, туыс және түрлерге бөлінуі берілген. Кейіндеу ол осы проблемаларға арналған «Ботаника философиясы» деген еңбегін жариялады. К.Линней бинарлы номенклатураны – ағзалардың латын тіліндегі қосарлы атауын пайдаланды. Бір сөз (зат есім) туысты, басқасы (сын есім) түрді білдіреді. Мысалы, үлкен жолжелкен мен қандауыршатәрізді жолжелкен деген түрлер бір туысқа – жолжелкен туысына жатады. Бұл дүниежүзі ғалымдарына бір-бірін оңай түсінуге мүмкіндік берді.

К.Линней «түр» деген түсінікті анық тұжырымдады және оның анықтамасын морфологиялық критерий, яғни сыртқы және ішкі құрлысының ұқсастығы негізінде жасады.

К.Линней эволюция мәселелерімен айналыспады. Ол тіршілік «жаратылғаннан бері» өзгермеген күйде деп сенді. Тек сыртқы ұқсастығына негізделген К.Линней жүйесінде көптеген қате болды, бірақ ол сол кездегі ең жақсы жүйе болды да, оның ғылым тарихына «жүйеленім (систематика) негізін қалаушы» ретінде енуіне мүмкіндік берді.

К.Линнейдің негізгі ғылыми еңбектері:

1. Өз заманындағы өсімдіктер мен жануарлардың ең жақсы жүйеленімін жасады.

2.Бинарлы номенклатураны пайдаланып, сол кездегі терминологияны жеңілдетті: түрді белгілеу үшін зат есімді, туысты белгілеу үшін сын есімді қолданды.

3. «Түр» деген түсінікті ең кіші жүйелік бірлік ретінде анықтады.

4.Жүйеленімді жасау үшін ең бірінші түрдің морфологиялық критерийін жасады және қолданды, яғни жүйеленімдегі орны туралы сыртқы құрлысы бойынша анықтады.

5.Адамды адамтәрізді маймылға жатқызды.

6. Бағынышты 5 таксон немесе жүйелік санатты (класс, қатар, туыс, түр, түр тармағы) енгізді.

7. Өсімдіктер мен жануарлардың көптеген түрін сипаттады.

Жан Батис Ламаркың эволюциялық теориясы.

Биологияда XVII ғасырдың өзінде-ақ трансформизм деп аталатын бағыт пайда болды. Трансформистер тіршіліктің өзгергіштігіне, трансформацияға сенді. Жан Батист Ламарк (1744-1829) ең көрнекті трансформист деп есептелді. Ол алғашкы тұтас эволюциялық теория жасады. Оның «Зоология философиясы» (1809) еңбегі биологияда эволюцияның түсініктерінің басымдылығына бағытталған жолда маңызды қадам болды.

Линней тәрізді Ламарк та жүйелеумен шұғылданды. Ол линнейлік жүйені едәуір жетілдірді. Ламарк ең алғаш барлық жануарларды омыртқалыларға (жануарларға) және омыртқасыздарға, омыртқасыздарды 10 класқа, сондай-ақ қосмекенділер мен жорғалаушылар класына жіктеді. Ламаркқа дейін жәндіктер (омыртқасыздар) - бунақденелілерге, ал бақалар тритондармен бірге және жыландар тасбақалармен бірге бір класқа жатқызылып жіктелді. Ламарк жүйелеуге жүйке және қантарату жүйелерін негіз еткен. Бұл Линней жүйесінен дұрысырақ ете түсті. Ламарк түрлерді осылай қатарластырып, тірі ағзалардың басқыш баспалдағы тәрізді бірінен-бірінің күрделене, жетіле түсетінін байқады. Біртіндеп көтерілу - градация - өрлеме- сатылау ұғымы осылай пайда болды.

Ламарк жаралым деңгейінің біртіндеп жоғарылауын, тірі ағзалардың күрделілене түсуін градация деп түсінді. Демек тірі табиғат әлемі өзгереді, жетіледі. Сонда ағзалар өз өзгерістерінің, қай жаққа өзгеруі қажеттігін қалай біледі? Міне, осы тұста Ламарк дұрыс болжам жасайды. Оның ойынша тірліктің барлығы қоршаған орта талап еткен бағытта өзгереді. Табиғи жағдайлардың өзгеруімен бірге тірі ағзалар да өзгереді. Бұл үдерістің шапшаңдығының өте баяу екені туралы ойы да дұрыс.

Алайда Ламарк тұжырымдамасында да кемшіліктер бар. Оның бірі - табиғи эволюция себебін идеалистік көзқараспен түсіндіруге тырысуы. Ж. Б. Ламарк өте діншіл адам болды. Оның ігікірі бойынша құдай қарапайым формаларды бір-ақ рет жаратып, әрбірі тірі ағзаның бойына жетілуге ұмтылуды, жақсырақ болуға ұмтылуды сіңірген. Сөйтіп кез келген ағза құдайдық жазғанын ықыласпен орындайды және ұрпақтарына береді. Мәселен, батпақта жүретін кұтан өз аяғын сулағысы келмейді де үнемі батпақтан суырып алады. Күнделікті жаттығудан өте ынталы құтанның аяғы біраз ұзара бастайды. Егер екі ынталы құтан жұптасып, ұрпақ берсе, олардың балапандарының аяғы осы түрдегі машықтанбаған өзге құстар аяғының бастапқы ұзындығынан ұзындау болады. Егер мүшелер ұзақ уақыт жаттықпаса, олардың мөлшері кішірейіп, тіпті жойылып кетеді. Мысалы, көртышканның көзі, жыланның аяғы тәрізді. Қазір мұндай болжамдар сандырақ болып көрінеді. Алайда Ламарк өмір сүрген кезде оның теориясы, ғылыми коғамдастық кенінен мойындамаса да, шыңында төңкеріс жасағанын естен шығаруға болмайды. Ламарктың идеясы толық қиялшылдығына қарамастан, құдайға тіл тигізген сияқты көрінді.

Әр оқушы өз ойымен бөліседі. Бір-бірінің пікірін толықтырып, пікір алмасады, берілген сурет бойынша ой қозғау арқылы жаңа сабақты байланыстырады.

Жарайсың!

Өте жақсы!

Керемет!

Тамаша!

Жақсы жауап!

презентация

салыстырмалы сурет

Сабақтың ортасы

____-мин

«Жұптас-Бөліс» әдісі

Оқушыларды ЖҰПҚА бөлу. Әр жұпқа тапсырма беру. Әр жұпқа мәтін, сурет, тапсырма беріледі.

Тапсырма:

Оқулық мәтіндегі тірек сөзді анықтаңыз және тірек сөзге анықтама беріңдер.

Тапсырма:

1. Әр түрге жататын ағзалардың ұқас белгілерге ие болуына әкелетін эволюциялық өзгерісті анықтаңыз

A Конвергенция

B Параллелизм

C Дивергенция

D Ароморфоз

Тапсырма:

2. Эволюцияның бағыттары мен мысалдары арасындағы сәйкестікті анықтаңыз

Тапсырма:

К.Линней, Ж.Б.Ламарк еңбектерін салыстырып, кестені толтырыңдар.

Әр жұп берілген мәтінді оқиды, мәтіндегі термин сөздерді анықтап оларға сипаттама береді.

тірек сөздердің анықтамасын жазады;

Үлестірме тапсырмаларды орындайды, әр жұп бір-бірімен пікір алмасады, ой бөліседі.

эволюциялық өзгеріске әкелетін бағыттарын анықтайды;

эволюцияның бағыттары мен мысалдары арасындағы сәйкестікті анықтайды;

Ж.Б. Ламарктің ілімінің кемшілік тұстарын және жетістіктерін сипаттайды;

- К. Линнейдің ілімінің кемшілік тұстары мен жетістіктерін сипаттайды;

Бағалау критерийі:

-Тірек сөздердің анықтамасын біледі;

Дескриптор:

-тірек сөздердің анықтамасын жазады - 1 балл;

Бағалау критерийі:

- Эволюция ілімінің қалыптасуындағы ғалымдардың еңбектерін талддайды

• Эволюцияның қозғаушы күштерін сипаттайды;

Дескриптор:

- эволюциялық өзгеріске әкелетін бағыттарын анықтайды – 1 балл;

- эволюцияның бағыттары мен мысалдары арасындағы сәйкестікті анықтайды – 1 балл;

Бағалау критерийі:

- К. Линней мен Ж.Б. Ламарк еңбектерінің негізгі қағидаларын оқып зерттейді;

Дескриптор:

- Ж.Б. Ламарктің ілімінің кемшілік тұстарын және жетістіктерін сипаттайды – 1 балл;

- К. Линнейдің ілімінің кемшілік тұстары мен жетістіктерін сипаттайды – 1 балл;

Презентация, оқушы алдындағы оқулықтар, А3 форматты қағаздар, маркер, стикерлер.

Сабақтың соңы

____-мин

Кері байланыс «4 себеп» әдісі арқылы. Мұғалім сабақты қорытындылау мақсатында оқушылардың сабаққа деген көзқарасын, кері байланысын тыңдайды.

Мақсаты: Оқушы алған білімін саралай білуге дағдыланады.

Тиімділігі: Тақырып бойынша оқушылардың пікірін анықтайды. Жинақталған деректердің құнды болуын қадағалайды.

Оқушылар бүгінгі сабақтың мақсатына жеткізетін тапсырмалар орындауына қарай, өз түсінгенін, пікірін, өз ойын айту арқылы сабаққа қорытынды жасайды.

Мұғалім оқушыларды «Бас бармақ» әдісі арқылы бағалайды. Жарайсың!

Жақсы!

Талпын!

Презентация

1.Мен түсіндім, себебі ...

2.Мен түсінбедім, себебі ...

3.Мен қолдана аламын, себебі ...

4.Маған тиімді болмады, себебі .../ұсыныс……..