Ғылыми жоба

Ғылымижобаат
ау
ы:
 
Шипалысу
сын–шұбат

Ғылымижет
екші
сі
:
ШаймахановаАйну
рСаг
ындыковна

Алмат
ы2018
Мазмұны

РКі
рі
спе
2ЗЕРТТЕУЖҰМЫСТАРЫ
2.
1Шұбат
т
ыңемді
кқасиет
і
.
2.
2Қазақст
анныңұлт
т
ықсу
сыны–шұ
бат
2.
3Шұбатдайындаут
ехнолог
иясы
2.
4Шұбат
т
ыңант
аг
онист
і
кқасиет
і
нсалыст
ырмалыанықт
ау
3Қорыт
ынды
Пайдаланылғ
анәдебиет
т
ер

КІ
РІ
СПЕ

Түйе–т
өртт
үлі
кт
і
ңт
өресі
.Ау
ыржүкарт
ылып,алыссапарғ
а
жег
і
лседемыңқ ет
пейт
і
н маңғ
азжану
ардың қаді
рі
н көшпелі
жұ
рт қат
т
ы бі
лг
ен. Айрықша күт
і
мді қажет
сі
нбейт
і
нді
кт
ен
«
кедейді
ң малы»
ат
анғ
ан жану
ар т
абиғ
и жайылымды т
ез
қоңданады.Әріоның сүт
імен шұбат
т
ы медицина т
арапынан
емді
ксу
сынрет
і
ндемойындалғ
аныдабелг
і
лі
.Көзі
нт
ау
ып,
өңдей
бі
лсе,жүнідеөнеркәсі
пт
ет
апт
ырмайт
ыншикі
зат
.Мі
не,осындай
пайдасы молмалт
екәлемдесанау
лы мемлекет
т
ердеғ
анабар.
Соныңбі
рі
бі
зді
ңелі
мі
зде.
Шұбат
т
а т
абиғ
и имму
ндық қасиет
і адам денсау
лығ
ына
пайдалы т
үйі
рші
к белокт
ар бар. От
андық және бат
ыс
ғ
алымдарыныңмәлі
мет
т
ерібойынша,алт
ы айбойы күнделі
кт
і
аст
ан30мину
тбұрынбі
рлит
ршұбаті
шкенжағ
дайдаоныңі
сі
к,
т
ынысалу
,асқорыт
ужолдары жәнежүрекқант
амыры сияқт
ы
ау
ру
ларды емдеу
г
еықпалжасайт
ындығ
ыт
ұжырымдалғ
ан.Қос
өркешт
і
«
шөлкемесі
»т
үйежану
арыберет
і
ншұбат
т
ыңжөні
бөлек.
Құрамының элемент
т
ерг
ебайлылығ
ынан шұбатқымыздан да
асыпт
үседі
.Мәселен,қымызқұрамындағ
ы ақу
ызмөлшері2,
32,
9%болса,шұбат
т
ағ
ы ақу
ыз2,
914,
93%мөлшері
нде.Қымыздың
майлылығ
ы 1,
32,
5% болса,шұбатодан да майлырақ ─ 89%.
Шұбат
т
ың құрамында С дәру
меніде молырақ.Түйе сүт
і
ні
ң
құрамында кальций (
0,
13 0,
21%) мен фосфор (
0,
050,
072%)
секі
лді микроэлемент
т
ер де кездеседі
. Бі
рақ құрамындағ
ы
көмі
рт
ег
і
жағ
ынаншұбат
т
ан(
1,
071,
78%)
г
өрі
қымыз(
3,
67,
3%)бай.
Осылармен қат
ар шұбат
т
а А,В,С дәру
мендері
,мыс,мырыш,
кү
мі
с, т
емі
р, кремний, маг
ний, кальций, алюминий
микроэлемент
т
ері
дежет
ерлі
к.
Шұбат – т
үйе сүт
і
нен дайындалат
ын су
сын.Шұбат
т
ы бі
р
қорландырыпалады да,оданәріешқандайашыт
қысызашыт
а
береді
.
Дәст
үрлі қазақ қоғ
амында шұбат
т
ы т
орсықт
а немесе
ағ
аш күбедеашыт
қан.
Олбі
рт
әу
лі
кт
еөзбабынакеледі
.Шұбат
қа
арналғ
ан т
орсықт
ы т
үйе мойнағ
ынан жасайды. Шұбат
ашыт
қаннанкейі
н,
оныадамғ
аберералдындашайқап,
көпі
рші
г
і
н
жақсылап араласт
ырып ұсынады.
Түйесүт
і
,бұл т
үлі
к су
ды аз
пайдаланғ
андықт
ан,майлы болыпкеледі
.Қу
ат
т
ы мендару
лық
қасиет
т
і
қымызданкемемес.
Шұбат
т
ы т
ек Қазақст
анда, Орт
а Азияда т
ұрат
ын
халықт
ардың ғ
ана емес,Араб,Израиль және Үндіелдері
нде
шипалыққасиет
ібарсу
сындықт
ағ
амдаррет
і
ндепайдаланады.
Шұбат
т
ыңсапасы жәнеоныңқасиет
і
,ашыт
қы микрофлораның
физиолог
иялық белсенді
лі
г
і
не,орг
аникалық қышқылдардың,
спиртпенвит
аминдерді
ңжәнеаромат
т
ықзат
т
ардыңт
үзі
лу
і
не
т
і
кі
лей байланыст
ы.Сүт
т
і
ң құрамындакездесет
і
н прот
еиндер,
алмаспайт
ын амин қышқылдары,Свит
амин басқа сүт
т
і
ң

т
үрі
мен салыст
ырғ
анда,шұбат
т
а көп кездеседі
.Түйе сүт
і
нде
белокт
ың болу
ы,оның шипалық,емді
к қасиет
і
н жақсарт
ып,
бөг
де бакт
ерияларғ
а қарсы әрекет
і
н арт
т
ырады.Түйе сүт
і
н
адамныңасқазанау
ру
ына,і
шекжарасына,өкпет
у
берку
лезі
не,
қантдиабет
і
не,г
епат
ит
ке,і
шект
і
ңдисбакт
ериозау
ру
ына,анемия
мен авит
аминоз, жүйке жүйесі
н қалпына келт
і
ру үші
н
колданылады.
Қазақст
анда алғ
аш рет т
үйе сүт
і
ні
ң және шұбат
т
ың
сау
ықт
ыру
,т
ағ
амдық қасиет
і
н зерт
т
ег
ен Орзаков болды.Ол
шұбат
т
ың кұрамындағ
ы белокт
ың мөлшері сиыр сүт
і
мен
салыст
ырғ
анда1,
5есе,
алқымыздан2есекөпекені
нанықт
ады.
Орзаковт
ыңұсыну
ыбойынша,
1956жылыбі
рі
ншірет
,
Маңғ
ыст
ау
облысының Маңғ
ыст
ау ау
данында, шұбат
пен емдейт
і
н
"
Тұщыбек"санат
ориясы ашылды.МұндаТұщыбекбұлағ
ындағ
ы
емдеу орнында өкпе ау
ру
ларын емдеу
г
е пайдаланғ
ан.Бұрын
қазақт
арқою т
үйесүт
i
ншәйғ
ақосыпi
шкен,оныңүст
i
нет
үйе
сүт
i
н олар сиыр сүт
iрет
i
нде пайдаланды.Шұбат
т
ан басқа,
қазақт
арт
үйесүт
i
небасқадажану
арлардыңсүт
i
нқосаот
ырып
т
үрлi
сүтт
ағ
амдарынөндi
рi
пшығ
арғ
ан.
Еу
ропалық лаборат
орияның сарапт
амасы бойынша,
көпт
ег
ен сүт өні
мдері
ні
ңт
үрі
мен салыст
арғ
анда,т
үйе сүт
і
ні
ң
медициналық мақсат
қа колдану
дың т
иі
мдіекеніанықт
алғ
ан.
Израильде аллерг
ия,аст
ма,диабет және химот
ерапия алғ
ан
жәнежүйкежүйесібұзылғ
анадамдарғ
а,т
амақрет
і
ндеберг
енде,
жақсыкөрсет
кі
шт
ербайқалғ
ан.
Түйесүт
і
нент
екқат
ық,чалжәне,шұбатемес,сонымен
бі
рг
еі
рі
мші
к,
құртдайындау
дыңмаңыздылығ
ыанықт
алғ
ан.
Сау
беноважәнет
.
б.зерт
т
еужұмыст
ары,
шұбат
т
ыңемді
к—
сау
ықт
ыруқасиет
і
,адам мен жану
арлар микоздарына қарсы
белсенді
лі
г
іжоғ
ары сүт қышкылы бакт
ерияларын,ашыт
қығ
а
қосу арқылы жоғ
арлат
у
ғ
аболат
ындығ
ы анықт
алды.Сонымен
қат
ар, ашыт
қы саңырау
құлақт
ары мен сүт қышқылы
бакт
ерияларының т
ұрақт
ы ассоциацияларын алу жолдары
көрсет
і
лді
.Түйе сүт
іжәне одан ашыт
ылғ
ан өні
мі
шұбат
т
ың
биохимиясы менмедициналықмақсат
т
ақолдану
дыңпайдасын
зерт
т
еу
ді
ң,
қазі
рг
і
у
ақыт
т
ағ
ыжағ
дайлардаат
апкөрсет
і
лг
ен.
Шұбат-т
үйеденөндi
рi
лг
енбұлсу
сынқазақаспаздығ
ында
кеңi
нен қолданылады; т
үйені
ң сүт
і
н ашыт
у арқылы
дайындалынат
ын су
сын.
Өзi
нi
ң биолог
иялық құрамы бойынша
т
екқананәрлiжәнедәмдiазыққанаемес,сондайақА,В1,В2,С
дәру
мендерi
нi
ңкөзi
.Мысалы,В1,В2 дәру
мендерiбойыншат
ү
йе
сүт
i сиыр сүт
i
нен асып т
үседi
. Шұбат
т
ың бi
р лит
рi адам
ағ
сасының С дәру
менi
не және рибофлавинi
не т
әу
лi
кт
i
к
қажет
т
i
лi
г
i
н қанағ
ат
т
андыра алады.Шұбатайранғ
а қарағ
анда
май,ақу
ыз,кейбi
рминералды зат
т
арғ
а,дәру
мендерг
еөт
ебай.

Әзi
рлеу т
ехнолог
иясы да қымызды әзi
рлеу т
ехнолог
иясына
ұқсас. Шұбат
т
ың сапасы көбi
несе ұйыт
қығ
а байланыст
ы.
Шұбат
т
ың ең жақсысы -күшт
i
сiболып т
абылады.Шұбат т
а
қымызсекi
лдiәлсi
з-т
әу
лi
кi
шi
нде-жет
i
лебаст
ағ
ан,орт
аша-екi
т
әу
лi
кт
i
кжәне-үшт
әу
лi
кт
i
кболыпбөлi
недi
.
Шұбатдайындауүші
н
су
ыт
ылғ
ант
үйесүт
і
нсүзі
п,30—35°
Сқадейі
нсалқындат
ып,емен
кеспеккеқұйыпөнді
рі
ст
і
кашыт
қы салыппі
спекпен20—30мин
араласт
ырып,3—4 сағ
ат ашыт
ады.Бұл кезде құрамындағ
ы
кү
рделізат
т
аржайзат
т
арғ
аайналып,
қышқылдылығ
ыкөт
ері
лі
п,
і
ші
ндег
іказеині
рі
пт
ұнбағ
ат
үседі
.Тұнбадағ
ы казеиндімайдалау
үші
ншұбат
т
ыараласт
ырыпот
ырады.Әрсау
ыннаналынғ
ансү
т
т
і
шұбат
ы баркеспеккеқұйыпжақсылаппі
седі
,алашыт
упроцесі
20—25°
С т
емперат
у
рада 10—20 сағ
ат
қа созылады. Ашығ
ан
шұбат
т
ы ыдыст
арғ
а құйып,10— 12 сағ
атбойы салқындат
ып
сау
даорындарынат
арат
ады.Бі
рт
әу
лі
кі
кбойы ашығ
аншұбат—
әлсі
з,екіт
әу
лі
кі
кашығ
аншұбат— орт
аша,алүш т
әу
лі
кі
кбойы
ашығ
ан шұбат — күшт
ідеп ат
алады.Ашыт
қы әсері
нен т
ү
йе
сүт
і
ндег
ісүтқант
ыыдырайды,
сүтқышқылының,
спирт
т
і
ң,
көмі
р
қышқылының жаңа қосылыст
ары т
үзі
леді
, вит
аминдерді
ң
мөлшерімолаяды.
Қу
ат
ы мен дару
лық қасиет
іқымыздан кем
емес.Қымызда499–528ккалболса,Шұбат
т
а789–991ккал
болады.Шұбатқұрамындамай,әрт
үрлівит
аминдерменІ
ұздар
көпболады.
ЖОБАНЫҢМАҚСАТЫ:
Қазақхалқыныңбайырғ
ысу
сыны-шұ
бат
т
ыңемді
кқасиет
і
н
анықт
ауарқылымаңызынкөрсет
у
.
ЖОБАНЫҢМІ
НДЕТт
ері
1.Қазақт
ыңұлт
т
ықсу
сыны-шұбат
пент
анысу
;
2.Шұбат
т
ыңант
аг
онист
і
кқасиет
і
нанықт
ау
;
3.Шұбат
т
ыңадамденсау
лығ
ынапайдасынкөрсет
у
.
Аннот
ация
Орынбай Кәу
сар Ермекқызы Алмат
ы қаласы,Алат
ау
ау
данындағ
ы Яссау
и ат
ындағ
ы № 123 мект
епг
имназиясының
3«
г
»сыныпоқу
шысы.
Жобағ
а 
 қат
ысу
шы 
 оқу
шы өзі
ні
ң ат
аанасы 
 т
у
ып өскен
Жамбылоблысындажиі
 болып,
 малды өңі
рді
ң қызығ
ы мен 
қиындығ
ын 
 көре өсі
п келе жат
қан жет
кі
ншек.
 Ол өзі
ні
ң
ұшқырқиялыні
сжүзі
ндедәлелдег
і
сікелді
.Кәу
сарді
ңмақсат
ы
дерт
ке дау
а,
 жанғ
а шипа шұбат
т
ың қасиет
і
н зерт
т
еп,осы

ғ
ылымижобаныі
скеасыру
.Мал шару
ашылығ
ы,
 оның өні
мдері
 
т
.
б.
 т
ақырыпт
ары  т
өңі
рег
і
ндег
і
  пі
кі
рт
алас, ой  бөлі
су
де 
белсенді
лі
к т
аныт
ып келеді
.Сол себепт
і
 т
аңдағ
ан т
ақырыбын 
т
ыңғ
ылықт
ы зерт
т
еп,і
здені
спен,
 өзі
не мақсатжәнемі
ндет
т
ер
қоя бі
лді
.
 
«
Ас адамның арқау
ы» дег
ендей ат
ам қазақ даст
арханғ
а
қойылат
ын т
ағ
амдардың т
үрі
не мән берг
ен. Соның і
ші
нде
дәру
мендерг
е бай жеңсі
к аст
арды:сөк,қымыз,шұбат
,құрт
,
ег
і
жей,і
рі
мші
к,сарсу
,у
ыз,қат
ық,айран,жентжәнет
ағ
ы басқа
т
ағ
амдардысилықонақт
арғ
адайындап,
ұсынат
ындығ
ынбі
лемі
з.
Осы арқылы оқу
шы өзі
ні
ң инабат
т
ылығ
ын, қонақ көрг
ен,
т
әрбиеліот
басының берекелікөрі
ні
сі
н де сипат
т
ау
ды мақсат
ет
т
і
.
 Мал шару
ашылығ
ы оның жыл мезг
і
лі
ні
ң әр кезеңі
ндег
і
сүт
і
ні
ңсапасыныңөзг
ері
пот
ыру
ы да,адам ағ
засынадарит
ын
дәру
менді
кқасиет
і
ні
ң әрт
үрліболу
ынаәкеледі
.Шұбат
т
ың,сүт
т
ағ
амдарының адам бойына қу
ат бері
п, ағ
заның өсу
і
не
көмект
есет
і
ні
ндеғ
алымдардыңдерект
імат
ериалдарынасүйене
анықт
ап жариялау
ды жөн көрді
.Оқу
шы жобағ
а қат
ысу
ғ
а ат
салысу үші
н і
ші
нара і
здені
с,көрі
п байқау
,анығ
ына жет
і
п
байыпт
ауәді
ст
ері
нежүг
і
нді
.Оқу
шы жан 
жақт
ы і
зденг
і
ш,
 т
ез 
шеші
м қабылдағ
ыш.
Тақырыпт
ы зерт
т
еу
 әлі
 де жалғ
асын 
т
абат
ыны сөзсі
з.

2ЗЕРТТЕУЖҰМЫСТАРЫ
2.
1Шұбат
т
ыңемді
кқасиет
і
Түйені
ң пайдалы жақт
ары өт
екөп.Бі
рғ
анасу
сынының өзі
нег
ет
ұрады.Көпт
ег
енау
ру
ларғ
амыңнанбі
рем.Сүт
і
неншұбат
дайындап,
құртқайнат
ады.Шипалыққасиет
імол,
дәміт
і
лүйі
рер
шұбатсу
сынынабүг
і
ндешет
елді
кт
ерасақызығ
у
шылықт
аныт
ып
от
ырғ
аны белг
і
лі
.Көпт
ег
ен Азия елдеріәріт
ағ
ам,әрікиі
мг
е
шикі
зат
,дерт
кедау
арет
і
ндепайдаланат
ын т
үйесүт
і
ні
ң емді
к
қасиет
т
ері
күнненкүнг
еғ
алымдардыт
аңғ
алдыру
да.
Даңқт
ыбабамыз 
ӘбуӘлиибнСина:«
Адамағ
засынапайдалы
шөпт
ерді
ң 
деніқұ
мдаөседі
»
,— 
дег
ен екен.Ал т
үйежану
ары
үнеміқұмда,сорт
аң жерде жүрг
енді
кт
ен т
ұла бойы емді
к
қасиет
ке т
ұнып т
ұрады.
 
Сәйкесі
нше,шұбат
т
а 
ми мен жүйке
жү
йесі
не пайдалы қант лакт
озасы,диабет
,і
сі
к аллерг
иясы,
бау
ыр қабыну
ы мен псориозғ
а қарсы денені
ң имму
нит
ет
і
н
арт
т
ырат
ынант
иденелербар.
Ғалымдар шұбат
пен өкпе құ
рт
ы, бау
ыр ау
ру
ларын,
холецист
ит
т
і
,өтжолдарының бі
т
елі
п қалу
ын емдеу
г
е болады
дег
ендіайт
ады.Осығ
анорайшұбат
т
ы әлемді
кнарыққашығ
ару
үші
нғ
алымдарөні
мдікепт
і
ру
,құрғ
ақсүтұнт
ағ
ы жәнет
аблет
ка
т
үрі
нжасаут
ехнолог
иясымендеайналысу
да.Алайдашұбат
т
ан
жасалғ
ан өні
мдерді әлемді
к нарыққа шығ
арып, ұлт
т
ық
бренді
мі
зг
еайналдыруүші
нқыру
арқаржы,көлемдіинвест
иция
қажет екеніанық.Ал,әзі
рг
е Дүниежүзі
лі
к денсау
лық сақт
ау
ұйымы сау
ықт
ырат
ынмедициналықсу
сындепбағ
алапот
ырғ
ан
шұбат
т
ыңпайдасынескерг
ендерсанысау
сақпенсанарлықт
ай.
1.
 
Кеңі
рдекшелерді
ң созылмалы қабыну
ын (
желөкпе)күшәлә
шұбат
ыменемдеужақсынәт
ижебереді
.Олүші
н23т
алкүшәләні
(
т
ү
г
іқырылғ
ан)т
үйесүт
іқұйылғ
ан сабағ
асалып,әбден пі
сі
п,
жылыдайорап,т
үнасырғ
ансоң,бі
ркеседенкүні
неүш реті
шеді
.

Осылай23айжалғ
аст
ырса,сырқатадамсау
ығ
ыпкет
еді
.Мұны
«
күшәләшұбат
»дейді
.
2.
 
 
Асқазанмені
шекжолдарынақаражелбайланып,асқорыт
у
нашарлағ
андахалықемші
лерішайт
осабы арқылы емдейді
.Ол
үші
ні
шіт
азаланыпжу
ылғ
ансырлы шәйнеккесуқұйып,т
асшай,
қалампыр,қарабұрыш,т
ұзсалып,т
езекот
ынашымырлат
ып
қайнат
ады.Шәу
г
і
мдег
ідәрі
дәрмект
ерді
ңні
лішыққанкезде,екі
кеседей т
үйені
ң шикісүт
і
н қосып,қайт
а қайнат
ады.Әбден
демделг
енқызылкүреңшайғ
ақаймақ,сары майкосады да,бі
р
ретбі
рекікесеі
шеді
.Бұлемдіосылайбі
рмезг
і
лжасайды(
жүрек
ау
ру
ыбарадамдарбайқапі
шкені
жөн)
.
Пайдалану мөлшеріжағ
дайғ
а қарай болады.Түйе сүт
і
ні
ң
құрамындамай,
белок,
т
ү
рлі
вит
аминдержәнеқантбар.
Түйе сүт
і
ні
ң емді
к қасиет
і
 
мол болғ
андықт
ан, халық
емші
лері жану
ар сүт
і
не шомылдырып, қант
амыр, желқұз
ау
ру
ларын
емдег
ен. Ағ
заны
жасарт
у
мақсат
ында
і
шкен.
 
Шұбат
т
ың құрамында 
калций, мыс, т
емі
р, маг
незий,
мырыш секі
лдімикроэлемент
т
ержәнефосформенкүкі
ртбар.
Құрамы осындаймакрожәнемикроэлемент
т
ерг
ебайшұбат
т
ы
қазақт
ыңхалықемі
ндесозылмалы т
үрлідерт
т
ерденәлсі
рег
ен
ағ
заны қайт
а қалпына келт
і
ру үші
н қолданғ
ан және ағ
за
у
ланғ
анда да емг
е пайдаланғ
ан.Әсі
ресе,шұбат т
үрліөкпе
дерт
і
ні
ңбарлықт
үрі
нешипа.
Еларасындашұбат
т
ықымырандепт
еат
айды.Шұбат— 
олжаңа
сау
ылғ
ан сау
мал деу
ші
лер де бар.Ал кейбі
ріқымыранды
ашыт
ылып, бапт
алғ
ан т
үрі дейді
. Сі
з шұбат
т
ың мұндай
ат
ау
ларынест
і
пкөрі
ппееді
ңі
з?
2.
2Түйені
ңсүтөні
мді
лі
г
і
Түйені
ңеңмазды т
ағ
амдықөні
мі–бұлт
үйесүт
і
,яғ
нишұбат
.
І
нг
енні
ңсүт
і
нт
үркі
мен,қазақ,қарақалпақжәнебасқадаОрт
а
Азия халықт
ары аса жұғ
ымды т
ағ
ам рет
і
нде пайдаланады.
Ғалымдардың зерт
т
еу
лерібойынша т
үйе сүт
ідәмді
лі
к және
жұ
ғ
ымдылыққасиет
т
еріжөні
ненсүт
т
ібағ
ыт
т
ағ
ы сиырсүт
і
нен
әлдеқайдаасып т
үседі
,сонымен қат
ар і
нг
еннен сау
ылғ
ан сүт
жерг
і
лі
кт
ісиырт
ұқымдарынансау
ылат
ынсүтмөлшері
ненарт
ып
т
үседі
. Қазі
р Орт
а Азия мен қазақст
анда сүт
т
і т
үйе
шару
ашылығ
ы т
ұрақт
ы қалыпт
асқан шару
ашылық саласы
болыпт
абылады.
 
Түйесүт
і
ні
ңт
үсібасқамалдың сүт
і
мен салыст
ырғ
анда
ерекше ақ,дәміт
ұщылау
,т
әт
т
інемесе т
әт
т
іт
ұздылау болып
келеді
.Консист
енциясы қою,сапырғ
ан кезде көпі
реді
.Түйе
сүт
і
ндег
іжекелег
ен компонент
т
ері
ні
ң болу
ы т
ұрақсыз,ол сүт
шығ
у кезеңі
не,жыл мезг
і
лі
не,азықт
андыру
ына,
 малдың т
үрі

және т
ұқымдық айырмашылықт
арына байланыст
ы ау
ыт
қып
от
ырады.Түйесүт
і
ні
ңқұрамы 15,
5%құрғ
ақзат
т
анжәне84,
5%су
құрайды.Құрғ
ақзатқұрамынамыналаркі
реді
:жалпы белок–
3,
803,
50%,оның 3,
22% казеин,0,
71% альбу
мин,0,
46% г
лобу
лин
құрайды жәнет
үйесүт
і
ні
ңбелог
ыні
ңсапалыққұрамы сиырсүт
і
(
3,
33%)менжылқы сүт
і
нен(
2,
20%)елеу
ліөзг
еше;сүтқант
ы -5,
10
және4,
95%,
май5,
39-4,
47%жәнет
ұз0,
69–0,
70%(
кест
е1)
.
Кест
е1-Түйесүт
і
ні
ңқұрамы
Жалпыбелок
Казеин
Альбу
мин
Сүтқант
ы
Май
Тұз

3,
803,
50%
3,
22%
0,
71%
5,
10
5,
39-4,
47%
0,
69–0,
70%

 
 
 
 
 
 Түйе сүт
і
ндег
імай құрамы оның т
ұқымына,т
үрі
не,жыл
мезг
і
лі
не,азықт
ану
ынажәнебасқадафакт
орларғ
абайланыст
ы.
Мысалы, қос өркешт
іт
үйелерді
ң сүт
і
ні
ң майлылығ
ы жаз
мезг
і
лі
нде4,
7%,қысмезг
і
лі
нде6% дейі
нау
ыт
қиот
ырып,орт
аша
сүтшығ
укезеңі
нде5,
2%құрайды.Түйесүт
і
ні
ңмайы 4345г
раду
с
т
емперат
у
радаериді
және–24–28г
раду
ст
ат
оңазиды.
 
 Сүтқант
ысау
ылат
ынмалдардыңжелі
ні
ндежинақт
алады.Сүт
т
е
қантмайменбелокқақарағ
андат
ұрақт
ысақт
алады.Түйесүт
і
нде
орт
аша5%сүтқант
ыболады.
Түйе сү
т
ідәру
мендерг
е де бай келеді
.Бі
рақ т
үйе сүт
і
ні
ң
дәру
менді
к құрамы әлі т
олық зерт
т
елмег
ен. Ғалымдардың
зерт
т
еу
лері бойынша қос өркешт
іт
үйелерді
ң сүт
і
нде 0,
38
миллиг
рамм -А дәру
мені
,58,
2 миллиг
рамм -С дәру
мені
,2,
72
миллиг
рамм -Вдәру
меніболса,ау
ру
ханалардат
иі
сі
нше0,
951,
86
мг
,
57,
479мгжәне0,
660,
75мгқұрайдыекен.
Жаңа сау
ылғ
ан т
үйе сүт
і
ні
ң қышқылдылығ
ы орт
аша 21,
5
г
раду
сқат
еңнемесе20–дан25кедейі
нау
ыт
қу
ымүмкі
н.
 
 
 
 
 
Түйе сүт
і
н ашыт
уарқылы шұбат алады.Шұбат деп – сүт
қышқылды су
сынды айт
ады. Сүт қышқылы мен спирт
т
і
ашыт
у
дың ұзақт
ығ
ына және шұбат
т
ың пі
су
і
не байланыст
ы,
қымызсияқт
ышұбат
т
а3т
үрг
ебөлі
неді
:
1 
 
 
 
 
 әлсі
з–т
әу
лі
кбойығ
анапі
скеншұбат
2 
 
 
 
 
 орт
аша–т
әу
лі
кжарымдапі
скеншұбат
3 
 
 
 
 
 күшт
і
–үшт
әу
лі
кбойыпі
скеншұбат
.
Ашыт
қының әсері
нен т
үйе сүт
і
ндег
і қант ыдырап, сүт
қышқылының,
спирт
т
і
ң,
көмі
рқышқылыныңжаңақосылыст
ары
т
үзі
леді
.Вит
аминдерді
ң мөлшерімолаяды.Оны т
өмендег
і2
–кест
еденкөру
г
еболады.

Кест
е2-Шұбатқұрамындағ
ы май,әрт
үрлівит
аминдермен
т
ұздаркөрсет
кі
шт
ері
Химиялыққұрамы
Қышқылдық
Майлылық
Лакт
оза
Құрғ
ақ зат
ы, майдың
басқасы 
 
 
 
 
Минералдызат
т
ар
Эт
илспирт
і
Аскорбинқышқылы

Түйені
ңсүт
і
18°
4.
3%
2.
75%

Шұбат
28°
4.
3%
1.
32%

8.
2%
0.
86%
1.
1%
5.
6%

6.
6%
0.
75%
 
0%
4.
8%

 
 
 
 
  Шұбат дайындау т
ехнолог
иясы қымыз дайындау
т
ехнолог
иясына ұқсас.Шұбат ашыт
у
ғ
а ашыт
қы рет
і
нде ащы,
бөг
де иі
сі
,не бөг
де дәміжоқ шұбаталынады.Оны ашыт
қы
рет
і
нде пайдаланады.Мау
сымның басында,әліжақсы шұбат
жоқкезде,т
үйесүт
і
нашыт
уүші
нсүтқышқылы бакт
ериалары
(
болг
арлықшыбық)жәнеашыт
қы(
т
ору
ла)пайдаланылады.
2.
3Шұбатдайындаут
ехнолог
иясы
 
 
 
 
 Түйенісау
ыпалғ
аннанкейі
нсүт
і
нсүзедіде3035Сқадейі
н
салқындат
ады.Содансоң,оны еменненжасалғ
анкүбег
еқұйып,
оғ
анөнді
рі
ст
і
кашыт
қы қосады,ашыт
қыныңбі
рбөлі
г
і
н34жаңа
сүт бөлі
г
і
не құяды. Қоспаны пі
спекпен 2030 мину
т бойы
жақсылапараласт
ырадыда,
ашуүші
н34сағ
атқояды.Бұлкезде
ашыт
ылғ
ан сүт
т
е үдемеліашупроцесіжүреді
,оның нег
і
зі
нде
микрофлоралардың әсері
нен күрделі зат
т
ар анағ
ұрлым
қарапайым зат
т
арғ
аайналады.Шұбат
т
ың қышқылдығ
ы 6070
г
раду
сқадейі
нбарады,казеинұйып,т
ұнабаст
айды.Казейнні
ң
т
үйі
рлені
пкет
пеу
іү
ші
ншұбат
т
ыжақсылапараласт
ырады,
соның
нәт
ижесі
нде су
сын анық консист
енциясын сақт
айды.2025 С
т
емперат
у
радашұбат
т
ыңашупроцесі1012сағ
ат
қасозылады,
соданкейі
нсу
сындыжарт
ылит
рлі
кшөлмект
ерг
еқұйып,
ау
ызын
т
ығ
ындап, 1012 сағ
ат
т
ай ашу процесі аяқт
алғ
анғ
а дейі
н
т
оңазыт
қышқа қояды да,содан кейі
н сау
да мекемелері
не
жөнелт
еді
.
Шөлмеккеқұйылғ
аншұбат510С т
емперат
у
радаеш
бұзылмай 56 күн т
ұра алады. Дайын болғ
ан шұбат
т
ың
құрамында5%май,
6,
2%белок,
0,
86%минералдызат
т
арболады.
2.
4Шұбат
т
ыңант
аг
онист
і
кқасиет
і
нсалыст
ырмалыанықт
ау
 
 
 

Зерт
т
еу
г
еАлмат
ыоблысыҰзынағ
ашау
ылынанжәнеЖамбыл
облысыСау
дакентау
ылынанекі
шұбатсу
сыныалынды(
су
рет1)
.

Су
рет1-Зерт
т
еу
г
еалынғ
аншұбатсу
сындары
Осы екішұбатсу
сынының ант
аг
онист
і
кқасиет
ісалыст
ырмалы
т
ү
рдезерт
т
елі
нді
(
кест
е3)
.
Кест
е3-Шұбат
т
ыңант
аг
онист
і
кқасиет
і
нсалыст
ыру
Аймақ
 
Алмат
ыоблысы,
Ұзынағ
ашау
ылы

Қасиет
т
ері

Хошиі
сі
мендәмі

Қоймалжың,
бі
рт
ект
і
емес,
т
үйі
рші
кт
ер
кездеседі
,
көпі
рші
кт
ері
ні
ңт
үзі
лу
і
азмөлшерде,
т
үсі
сарғ
ышт
ау

Сүтқышқылыныңдәмі
бар,
хошиі
ст
і

 
Жамбылоблысы,
Сау
дакентау
ылы

Сұйық,
бі
рт
ект
і
,
г
аз
көпі
рші
кт
ері
ні
ңт
үзі
лу
і
көпмөлшерде,
т
үсі
сүт
т
үст
есақ

Сүтқышқылыныңдәмі
бар,
хошиі
ст
і

3шікест
еде,көрсет
і
лг
ендей,Ұзынағ
аш ау
ылынан алынғ
ан
шұбатсу
сыны Сау
дакентау
ылынаналынғ
ан шұбат
қақарағ
анда
т
үсі
сарғ
ышт
ау
,
қоймалжың,
г
азазмөлшердеболды.
Шұбатүлг
і
леріконсист
енциясына,т
үсі
не,дәмі
не,хош иі
сі
не
қарай ерекшеленеді
. Сау
дакент ау
ылынан алынғ
ан шұбат
су
сыны сұйық,т
үсісүтт
үст
есақ,г
азкөпі
рі
ші
кт
ері
ні
ңт
үзі
лу
ікөп

болды.Бұл ерекшелі
к екіау
данында шөпт
ері
не,т
абиғ
ат
ына
байланыст
ыболу
ымүмкі
н.
Сонымен қоса, шұбат
пен салыст
ыра т
үрлі су
сындарды
пайдаланукөрсет
кі
ші
нанықт
адым.

Су
рет 2 - Оқу
шылардың т
үрлі су
сындарды
көрсет
кі
шт
ері

пайдалану

Зерт
т
еу
г
еалынғ
ансу
сындарі
ші
нде100% -ғ
ашаққанда,шәйең
көп і
ші
лет
і
ні
,3 -су
рет
т
ег
ідиаг
раммада көрі
ні
пт
ұр,яғ
ни 44%
алып от
ыр. Ал екі
нші г
аздалғ
ан т
әт
т
і су
сындар көп
пайдаланылады,42%,яғ
ни шаймен 2% ғ
ана айырмашылық
жасайды.Алоқу
шылардың10%-ыкофеі
шеді
,
көбі
нет
үндеұйқы
ашардег
енмақсат
т
а.Ал,кофенікөпі
шу
,жүйкежүйесі
некері
әсер ет
еді
.Құрамында әрт
үрлімикро,макроэлемент
т
ерібар,
әрт
үрлі
вит
аминдерг
е,
кальцийг
ебайсүтнебары1%ғ
ана.

Су
рет3-Оқу
шылардыңг
аздалғ
ант
әт
т
ісу
сындарды пайдалану
көрсет
кі
ші
3 су
рет
т
е 65% оқу
шы г
аздалғ
ан т
әт
т
ісу
сындарды үнемі
,күн
сайыні
шедіекен.Оқу
шыларі
ші
ндег
аздалғ
ант
әт
т
ісу
сындарды
і
шпеймі
ндег
ендері5% ғ
ана.Алсирекболсадаі
шет
і
ндері30%.
ГаздЫлғ
ан т
әт
т
ісу
сындарды пайдалану
дабалалардажет
кі
лі
ксі
з
салмақ пен арт
ық салмақ пайда болады. Және олардың
физиолог
иялық белсенді
лі
г
іт
өмендейді
.Сонымен қат
ар адам
ағ
засыназияныкөп.

Қорыт
ынды
1.
Шұбат-т
үйеден өндi
рi
лг
ен бұл су
сын қазақ аспаздығ
ында
кеңi
нен қолданылады; т
үйені
ң сүт
і
н ашыт
у арқылы
дайындалынат
ын су
сын. Шұбат құрамында май, әр т
үрлі
вит
аминдермент
ұздаркөпболады.
 
Зерт
ханалықсарапт
аманың
көмег
і
мен ғ
алымдардың шұбат
т
ың құрамында сиыр сүт
і
не
қарағ
анда D дәру
мені
 
15 есе 
көп екені
н анықт
ағ
ан. Бұрын
қазақт
арқою т
үйесүт
i
ншәйғ
ақосыпi
шкен,оныңүст
i
нет
үйе
сүт
i
н олар сиыр сүт
iрет
i
нде пайдаланғ
ан.Шұбат
т
ан басқа,

қазақт
арт
үйесүт
i
небасқадажану
арлардыңсүт
i
нқосаот
ырып
т
үрлi сүт т
ағ
амдарын өндi
рi
п шығ
арғ
ан. Мысалы:
 
сүзбе
(
қат
ық)
,
 
құрт
.
 
Бүг
і
ндехалықт
ың сұранысқа сай шұбатөні
ді
рі
сі
өркендепкеледі
.
2.Жамбыл облысының Сау
дакент ау
ылынан және Алмат
ы
облысы Ұзынағ
аш ау
ылынан екішұ
бат су
сыны алынды.Екі
облысыныңшұбатүлг
і
лері
нсалыст
ыраот
ырып,
олардыңжалпы
қасиет
і
нзерт
т
еді
к.Ұзынағ
аш ау
ылынаналынғ
ан шұбатсу
сыны
Сау
дакентау
ылынаналынғ
аншұбат
қақарағ
андат
үсі
сарғ
ышт
ау
,
қоймалжың, г
аз аз мөлшерде болды. Шұбат үлг
і
лері
консист
енциясына,
т
үсі
не,
дәмі
не,
хошиі
сі
неқарайерекшеленеді
.
Сау
дакентау
ылынан алынғ
ан шұбатсу
сыны сұйық,т
үсісүт
т
үст
есақ,г
азкөпі
рі
ші
кт
ері
ні
ңт
үзі
лу
ікөпболды.Бұлерекшелі
к
екі
ау
данындашөпт
ері
не,
т
абиғ
ат
ынабайланыст
ыболу
ымүмкі
н.
3.Түйесүт
і
ні
ңқорект
і
к,емді
кқасиет
т
еріежелденбелг
і
лі
.Шұбат
жеңі
л қорыт
ылады, асқазан жолының бездері
нен сөл
шығ
арат
ын қасиет
ібар.Қарын сөлі
ні
ң қорыт
қыш қасиет
і
н
кү
шейт
і
п,і
шект
і
ңқызмет
і
нжақсарт
ады.Тәбеташып,қарындағ
ы
ау
ру
ды басады.Олқанныңқұрамдасбөлі
кт
ері
нежәнеқанның
т
үзі
лу
і
неқолайлыәсерет
еді
.Қанныңқызылжәнеақт
үйі
рші
кт
ері
арт
ады. Бау
ырдағ
ы зат алмасу қалпына келеді
. Шұбат
созылмалы г
аст
рит ау
ру
ына шалдыққан кі
сі
лерді
ң осы
нау
қаст
ан айығ
у
ына жақсы әсер ет
еді
. Қарын сөлі
ні
ң
қышқылдығ
ыт
өменкі
сі
лердешұбат
пенемделі
пжазылаалады.
Шұбат
т
ың құрамында белок,май,т
.
б.қорект
і
к зат
т
ар сүт
т
ен
ашыт
ылат
ын басқа өні
мдерг
е қарағ
анда мол болады.
 
Ау
ада
бат
ериялармен виру
ст
арт
олып жүр.Бі
зді
ң ағ
замызолармен
секу
нд сайын күресі
п бағ
у
да. Ендеше, денсау
лығ
ымызды
нығ
айт
у
ды ойласақ,шұбаті
шу
діәдет
кеайналдырайық.Алайда
шұбат
т
анжасалғ
анөні
мдердіәлемді
кнарыққашығ
арып,
ұлт
т
ық
бренді
мі
зг
еайналдыруүші
нқыру
арқаржы,көлемдіинвест
иция
қажет екені анық. Дү
ниежүзі
лі
к денсау
лық сақт
ау ұйымы
сау
ықт
ырат
ын медициналық су
сын деп бағ
алап от
ырғ
ан
шұбат
т
ың пайдасын ерт
еденақ бі
лг
ен дана халқымызқазі
рг
і
нарықт
ық заманда да дәст
үрлі су
сынымыздың қаржылық
пайдасынан қағ
ылмаса екен деймі
з. Өзг
еден бұрын өз
кәсі
пкерлері
мі
з бен фермерлері
мі
зт
үйе шару
ашылығ
ына ден
қойса,халқымыздыңденсау
лығ
ы дажақсарып,экономикамыз

Іаі
лг
ері
лейт
үсереді
.

ұСЫНЫС
Шұбатөні
мі
н балабақшадакүнделі
кт
і1ретт
амақ рационына
қоссаденсау
лыққаөт
епайдалыболареді
депұсынысайт
амын.

Пайдаланылғ
анәдебиет
т
ерт
і
зі
мі
1 Тасов А.
А.
,Омбаев А.М.
,Сайду
льдина А.
А.Новые
т
ехнолог
ииверблюжьег
омолока/
/Тезисы докл.межд.конф.
«
Аг
роэкономические аспект
ы развит
ия верблюдоводст
ва»
.–
Алмат
ы,
2000.–С.2627.

2 Икрамбег
ийн Р.
,Бекмаг
анбет
ов А.
,Шаменова М.
Г.
,
Байжомарт
оваМ.
,БисенбаевР.
,Пу
зыревскаяО.
,БайменовЕ.
,
Чу
баковаЗ.
К.Прот
ивовиру
снаяакт
ивност
ьфермент
ированног
о
верблюжьег
омолока/
/ДокладыАНРК.2002.№6.–С.57.
3 Ку
лиев К.Об использовании молока верблюдиц /
/
Молочнаяпромышленност
ь.1959.№3.–С.2829.
4 Киселева Н. Кисломолочный проду
кт из молоко
верблюдиц/
/Молочнаяпромышленност
ь.1956№7.–С.3133.
5
Сеит
ов З.
С.
, Сыманова К.
, Алмаг
анбет
ова А.
А.
Нат
у
ральный шу
бат из су
хих кисломолочных порошков /
/
Пишеваят
ехнолог
ияисервис.1998.№3.–С.
912.
6 Му
саевЗ.
М.
,АбчекеноваМ.
М.Новыйвидпроду
кциииз
верблюжьег
о молока /
/ Мат
ериалы. нау
чпракт
. конф.
«
Проблемынау
чног
ообеспечениясельх.РК,
СибирииМонг
олии»
.
–УланБат
ор,
2001.–С.385386.
7УрбисиноваЗ.
К.Сервежин-УалаяГ.
К.
,Изат
у
ллаевЕ.
А.
Белковыйсост
авверблюжьег
омолока/
/Вопросыпит
ания.
1981.
№6.–С.4142.
8 Шарманов Т.
С.
, Кадырова А.
К.
, Салханов Б.
А.
Эффект
ивност
ьдиет
ическоет
ерапиипепт
ическоеязвыцельным
кобыльим иверблюжьим молоком /
/Вопросы пит
ания.
1981.№3.-С.
1014.
9УрзаковН.
У.
,
БайназаровС.
Х.Перваявист
орииклиника,
применяющая для лечения лег
очног
о т
у
берку
леза кислое
верблюжьемолоко/
/Проблемы т
у
берку
леза.1974.№2.–С.8990.
10Яг
ильР.
,ВанКревальдК.Использованиеверблюжьег
о
молокавмедицинскихцелях:
фактилифант
азия?/
/Тезисыдокл.
межд. конф. «
Аг
роэкономические аспект
ы
развит
ия
вербдюдоводст
ва»
.–Алмат
ы,
2000.–С.5051.
11УразаковИ.
У.Шу
батиег
опроду
кт
ы/
/Здравоохранение
Казахст
ана.1963.№4.–С.7071.
12Му
саевЗ.
М.Производст
воку
мысаишу
бат
а/
/Пищевая
иперерабат
ывающаяпромышленност
ьКазахст
ана.2000.№2
–С.2324.
13 Сау
бенова М.
Г.
,Пу
зыревская О.
М.
,Никит
ина Е.
Т.
,
Байжомарт
ова М.
М. Перспект
ивы повышения качест
ва и
лечебнопрофилакт
ическихсвойст
вашу
бат
а/
/Вест
ник КазГУ.
Сериябиолог
ическая.2002.№1.
С.2325.
14 БабьеваИ.
Л.
, Голу
баевВ.
Н. Мет
оды выделения и
идент
ификациидрожжей.М.
:Пищ.пром.
,
1979.–С.328.
15 Скороду
мова А.
М. Практ
ическое ру
ководст
во по
т
ехнической микробиолог
иимолокаимолочныхпроду
кт
ов.М.
,
1963.–С.168186.
16 Скороду
мова А.
М. Дрожжи молока и молочных

проду
кт
овиихпроизводст
венноезначение.–М.
: Пищ.пром.
,
1969.–С.117118.
17 Нест
еренкоН.
К.Молочнокислыебакт
ериивприродеи
народном
хозяйст
ве/
/
М.
: Прикладная
биохимия
и
микробиолог
ия.1982.
Т.
18.
№ 6.С.
821823.
18 Шиг
аева М.
Х.
, Оспанова М.
Ш. Микрофлора
национальнаыхкислот
ныхкисломолочнызнапит
ков.А.
:Нау
ка.
1983.
150с.
19 Сат
ыбалдин А.
А.Нау
чное обеспечение развит
ия
верблюдоводст
ва в Респу
блике Казахст
ан /
/Мат
ериалы 2ой
межд. Конф. « Аг
роэкономические аспект
ы развит
ия
верблюдоводст
ва»
,
Алмат
ы,
200.
с.
45.
20 Херасков С.
Г. Сост
ав, свойст
ва и пит
ат
ельност
ь<