КІРІСПЕ

Топырақ табиғатта және адамзат қоғамында үлкен рөл атқарады. Адамның экономикалық белсенділігінің нәтижесінде топырақтың ластануы, тіпті оның жойылуы орын алады. Микроорганизмдердің және басқа тірі организмдердің топырақтың жақсаруына әсері өте үлкен, мысалы, құрт топырақтың құнарлылығын арттыратын қарашірік түзілуіне қатысады. Олардың саны тыңайтқыштар мен пестицидтерді шамадан тыс пайдалану, ағаштар мен бұталарды кесу, малды асыра пайдалану әсерінен азаюда. Бірнеше рет олар жеткіліксіз жерлерде әртүрлі типтегі құрттарды көшіру және акклиматизациялау сәтті әрекеттері жасалғаны белгілі. Мұндай іс-шаралар зоологиялық мелиорация деп аталады.

Жауынқұрттар – тамаша организмдердің бірі болып табылады. Олар ауырмайды, инфекцияның қоздырғышы емес, олар қалдықтармен қоректенеді, ал ең бастысы – олар қарашірік шығарады. Бір таңқаларлығы, 1 кг, құрт күніне 1 кг вермикомпост шығарады, ал 1 кг вермикомпосттан сіз 10 – нан 20 кг-ға дейін нағыз экокөкөністер, шөптер мен жемістер өсіре аласыз.

Бұл тақырыпты таңдау кездейсоқ емес, біз жетекшіммен бірге өсімдіктерде өңірімізде жақсарту бағытында не істеуге болады, топырақ құнарлылығын қалай арттыруға болады деген сұрақтар төңірегінде ойландық. Әлемдік деңгейде қолданылып жатырған әртүрлі әдіс-тәсілдерге шолу жасадық. Соның ішінде әсіресе басты назарды климаты мен топырағының құрамы біздің өңірге ұқсас келетін мемлекеттердің және көгалдандыру бойынша оң нәтижелерге ие болып отырған көрші мемлекеттердің жетістіктеріне аудардық. Ол Сауд Аравиясы, Израйль, Өзбекстан. Түрменстан, Ресей мемлекеттері. Нәтижесінде ең пайдалы және тиімді әдісті анықтадық. Ол калифорниялық шылаушынды өсіру арқылы топырақ құнарлылығын арттыру әдісі. Топырақ құнарлылығын зерттеп, бизнесті дамыту дағдыларын игердік. Егер біздің өңірде вермикультивация дамитын болса, онда оның негізінде әртүрлі жобалық-зерттеу жұмыстарын жүргізуге, оны тұрғындардың экологиялық құзіреттілігін дамыту үшін пайдалануға болады.

Сонымен, жоба бойынша жұмыс жасай отырып, біз болашақта қоғамда сәтті әлеуметтену үшін пайдалы болатын көптеген қызықты және пайдалы нәрселерді білеміз деп үміттенеміз.

Өзектілігі мен жаңалығы мыналармен негізделген: әлемнің көптеген елдерінде құрттар өндірісі мен ауылшаруашылығында "құрт" компостын қолданудың нақты қарқыны байқалады. Мамандардың айтуынша, бұл бірден үш өзекті мәселені шешуге мүмкіндік береді:

-органикалық қалдықтарды кәдеге жарату,

-экологиялық таза органикалық тыңайтқыштар алу

-көкөністер мен жемістерден астыққа дейін сапалы ауылшаруашылық өнімдерін өсіру.

Биогумус - жауынқұрттармен көңді өңдеуге негізделген экологиялық таза органикалық тыңайтқыш.

Ол жылыжай фермалары мен гүл сататын дүкендерде әмбебап тыңайтқыш ретінде үлкен сұранысқа ие.

Жобаның қатысушылары бола отырып, біз өзімізді әртүрлі әлеуметтік рөлдерде сынап көреміз, бұл қоғамда сәтті әлеуметтенуге ықпал етеді.

Біздің ойымызша, жоба кез келген Маңғыстаулық тұрғынға бизнесін бастап өздерін көрсетуге, сенімділікке ие болуға және алған білімдерін тәжірибеде қолдануға көмектеседі, өйткені таңдалып отырған тақырып біздің өңір үшін өте маңызды болып табылады.

Жобаның мақсаты: вермикультивацияны Маңғыстау өңірінде дамыту, биогумусты алу және пайдалы бизнесті жүзеге асыру әдістерін зерттеу.

Жобаның міндеттері:

-вермикультвацияны дамыту жоспарын әзірлеу;

-жобалық қызметті жүзеге асыру бойынша жұмыс тәжірибесі бар әдебиеттерді, ақпарат көздерін зерттеу;

-вермикультивацияны дамытудың бизнес жоспарын әзірлеу

Зерттеу объектісі: биогумус өндірісіне бөлінген үй-жай және «Калифорния шылаушыны»

Осы мәселенің өңіріміз үшін өзектілігін анықтап, осы жоба барысында шешілетін мақсаттар мен міндеттерді қойып, әрі қарай біз өз жоспарларымызды іс жүзінде жүзеге асыруды шештік. Осы кезеңді әзірлеу барысында біз жиналған ақпаратты талдап қана қоймай, бұл мәселені қалай шешуге болатынын есептедік.

Практикалық маңызы: алынған нәтижелер халықты калифорния шылаушындарын қолдана отырып вермикультивация және биогумус өндірісі туралы хабардар етуге және бизнес ашуға мүмкіндік береді.

Қолданылу аясы: ауыл шаруашылығы, үй шаруышылығы, кәсіпкерлік.

Гипотеза: Егер ауыл шаруашылығымен айналысып отырған тұрғындардың барлығы биогумусты өндіру кәсібін бастайтын болса мол табыс табады және топырақтың тозуы тоқтап, еліміз жасыл желекке айналады.

І. НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1.1. Топырақтың тозуы және биогумустың маңызы

Соңғы жылдарда топырақтың тозу мәселелерін бүкіләлемде белсенді талқылауда. Себебі көбінесе химиялық тыңайтқыштарды өте көп мөлшерде қолдану жүріп жатыр. Осы химиялық заттарды пайдаланбай топырақ құнарлылығын арттыру қажет. Мәселенің ең тиімді шешімдерінің бірі-жауынқұрттар. Әртүрлі елдерде тіршілік әрекеті нәтижесінде алынған органикалық тыңайтқыштар да қолданылуда. Көпшілігі биогумустың тиімді екендігін айтуда. Оны екі түрде атайды: Биогумус және вермикомпост. Бұл органикалық қалдықтарды құрттармен өңдеу нәтижесінде пайда болатын субстрат(қоспа). Оның мәні неде? Кез келген органикалық тыңайтқыш сияқты, биогумус топырақ құрылымын және оның физикалық қасиеттерін едәуір жақсартады. Ол құрылымында ерекше: фосфор, калий және азоттың суда еритін түрлеріндегі биогумуста жоғары мөлшері болады.

Биогумус-химиялық қоспаларсыз жүз пайыз органикалық тыңайтқыш. Бұл өте қауіпсіз. Оң нәтиже биогумусты жерге салғаннан кейін бірнеше жыл ішінде байқалады. Сынақтар бірқатар елдерде, соның ішінде АҚШ пен Ресейде жүргізілді, онда егістіктегі өнімділік 10-15 есе жоғары болды [1].

Біз көріп отырған қарқынды ауыл шаруашылығы топырақтың қатты тозуына әкеліп соғады және олардағы өмірлік маңызды органикалық заттардың мөлшерін азайтады. Топырақты механикалық өңдеу нәтижесінде дақылмен бірге олардағы органикалық заттардың едәуір бөлігі шығарылады, бұл өз кезегінде минералдардың үлесін арттырады. Топырақтың минералдануы соншалықты қарқынды жүреді, сондықтан процесс қайтымсыз болады және топырақ құнарлы қасиеттерін мәңгіге жоғалтады. Осы себепті ауылшаруашылық кәсіпорындары мен фермалары топырақтың құнарлылығын сақтаудың жаңа жолдарын іздеуге мәжбүр болып отыр. Тыңайтқыштардың негізі болып табылатын дәстүрлі түрлеріне, атап айтқанда көңге ең жақсы балама-биогумус болып табылады. Биогумус-әмбебап табиғи тыңайтқыш, оның құрамында өсімдіктерге қажетті барлық антибиотиктер, дәрумендер мен минералдар бар. Биогумус қолдануға өте ыңғайлы, ең бастысы өте арзан тыңайтқыш. Біздің ойымызша жақын арада биогумусқа деген сұраныс артатыны сөзсіз!

1.2. Биогумус артықшылықтары

Биогумустың дәстүрлі тыңайтқыш түрлеріне қарағанда бірқатар артықшылықтары бар:

-топырақта ылғалды жақсы ұстайды;

-көкөністер мен жемістердің сапасын едәуір жақсартады;

- өсімдіктердің өнімділігін арттырады және гүлдену уақытын ұзартады; — құрамында патогендік микроорганизмдер жоқ (көңнен айырмашылығы);

- өсімдік ауруларының пайызын азайтады [2].

Сонымен қатар, биогумустың тыңайтқыш ретіндегі қолданудағы басты артықшылықтарының бірі – төмен баға. Агрохимияның дәстүрлі әдістерімен бірдей нәтижеге жету үшін фермерге айтарлықтай инвестицияны қажет етеді. Биогумусты қолдану бұл шығындарды бірнеше есе азайтуға арналған. Биогумус тыңайтқыш ретінде барлық жерде қолданыла алады: Бақтарда, көкөніс өсіруде, сәндік өсімдіктерді қоректендіру үшін, фермаларда және өнеркәсіптік масштабта. Биогумусты ыңғайлы қаптау жеке және коммерциялық мақсаттар үшін тыңайтқыш сатып алуға мүмкіндік береді. Биогумустың сақтау мерзімі шектелмейді! Биогумус көктемде өсімдіктерді отырғызу алдында 1 га-ға 3-5 тоннадан бастап енгізіледі, өнімділіктің өсуі: дәнді дақылдар бойынша бір гектардан 15 центнерге дейін, картоп бойынша бір гектардан 60-80 центнерге дейін, көкөністер бойынша бір гектардан 70% - ға дейін артады. Егер сіз биогумус дозасын көбейтсеңіз, одан да көп өнімділікке қол жеткізуге болады. Бұл жағдайда топырақты биогумуспен артық қоректендірудің еш зияны жоқ екенін айта кеткен жөн. Араб Әмірліктерінде құмдардан басқа ештеңе жоқ, биогумустың арқасында олар үш немесе одан да көп экологиялық таза өнім жинайтыны белгілі. Осылайша, бұл ел импорттаушы емес, көкөністер мен жемістерді экспорттаушы болып табылады [3].

1.3. Әлемдегі биогумус өндірісі және сұраныс нарығы

2021 жылы 27 наурызда әлемдік биогумус нарығының жаһандық қайта бөлінуіне әкелетін оқиға болды. Сауд Арабиясының мұрагер ханзадасы Мұхаммед бен Салман Аль Саудтың ауқымды «жасыл» бастамасы вермикомпостқа (вермикомпост) сұранысты ондаған миллион тоннаға арттырады.

Сауд Арабиясы жаһандық климаттың өзгеруіне қарсы тұру үшін алдағы онжылдықтарда 10 миллиард ағаш отырғызуды жоспарлап отырғаны ресми түрде жарияланды. Шөлді көгалдандыру, көмірқышқыл газын азайту, ластану мен жердің деградациясын жеңу мақсаттары қойылды. Сонымен бірге, мұрагер ханзада «араб ағайындардың көмегімен» «жасыл Таяу Шығыс» бағдарламасын іске қоспақшы, ол бүкіл аймаққа 40 миллиард ағаш отырғызуды көздейді.

Барлығы алдағы онжылдықтарда 50 миллиард ағаш, жыл сайын 5 миллиард ағаш отырғызылады.

«Әлемдегі жетекші мұнай өндіруші ретінде біздің корольдік климаттың өзгеруінің салдарын еңсеру жөніндегі жауапкершіліктің бір бөлігін түсінеді және жасыл әлем құрудың жаһандық көшбасшысы болуға тырысады», - деді Мұхаммед бен Салман.

Бұл бастамалар кез келген бағамен жүзеге асырылатынына күмән жоқ - тақ мұрагер ханзадасының айтуынша, корольдіктің құмды дауылдардан жыл сайынғы шығыны 13 миллиард АҚШ долларын құрайды, ал парниктік газдардан ауаның ластануы Сауд Арабиясындағы орташа өмір сүру ұзақтығын біраз қысқартты.

«Жасыл» бастама вермикомпосттың бүкіл әлемдік нарығын өзгертеді. Өйткені, тек ағаш отырғызу жеткіліксіз, оны өсіру керек. Шөлдегі ағаштардың өмір сүруінің кепілдендірілген деңгейіне ие болу үшін әр ағашқа 15-тен 30 кг-ға дейін вермикомпост қажет, яғни жылына 5-10 млрд. Коммерциялық вермикомпост жағдайында оған деген аймақтық қажеттілік жылына кем дегенде 75 миллион тоннаны құрайды.

Айдаладағы вермикомпостты ауыстыратын ештеңе жоқ. Халықаралық конвенциялар мен елдердің ұлттық заңдары құнарлы қабатты экспорттауға тыйым салады. Шымтезек, IFOAM ережелеріне сәйкес, тыңайтқыш емес және Сауд Арабиясы «жасыл ауыл шаруашылығына» бағытталған «химияны» қолдануы екіталай.

Вермикомпост (вермикомпост) басқа мәселе. Бұл тіпті тыңайтқыш емес, бұл өсімдіктерге арналған тағамдар, ең жақсы стартерлі тамақтану. Вермикомпост өсімдіктердің өсуін ынталандырады және олардың иммунитетін күшейтеді, сонымен қатар судың көлемін оның салмағының еселенген мөлшерінде ұстап, топырақ гелі ретінде қызмет етеді.

Кез келген агроном дақылдың негізгі 4 факторы бар екенін біледі: жарық, жылу, су және құнарлылық. Егін әрдайым минималды коэффициент бойынша алынады (егер құрғақшылық болса, егін су арқылы, суық жазда - жылу арқылы және т.б. болады).

Сауд Арабиясында көптеген жарық пен жылу бар. Сауд Арабиясы бүгінде әлемдегі ең ірі су өндіруші болып табылады. Су өндірушілері тамшылатып суару жүйелері тікелей тамыр жүйесіне жеткізетін таза су шығарады. Бірақ шөлдегі құнарлылық нөлге тең, сондықтан топырақ пен қорғаныс өсімдік қабатын құру басты міндет болып табылады, оның шешімінсіз ештеңе шықпайды. Сонымен, профессор А.М.Игонин айтқандай, биогумусқа балама жоқ .

Енді ойланыңыз: Сауд Арабиясының бастамасы Қазақстандые 1 миллион жоғары ақы төленетін "Жасыл" жұмыс орындарын құруға, ЖІӨ-ні арттыруға әкелуі мүмкін.

Салмағы 15 кг (25 литр) бір қаптағы сапалы вермикомпост бағасы 25 АҚШ долларына жетуі мүмкін. Егер біздің еліміз өз мүмкіндігін жіберіп алмаса, онда Таяу Шығысқа биогумус экспорты жылына 125 миллиард долларды құрауы мүмкін, бұл еліміздің тұралап қалған және соңғы жылдары құлдырай бастаған шикі мұнайы мен мұнай өнімдерінің 2020 жылғы экспортынан көп пайда келтіреді [4].

Сонымен бірге біздің өңірдің климаты мен топырағының жағдайы жоғарыда аталған Сауд Арабиясының жағдайына өте ұқсас. Топырақтың құнарлығы төмен, ылғалды ұстап тұру деңгейі төмен, негізінен құмды болып табылады. Сондықтан да Маңғыстау өңірін жасыл желекке айналдырудың ең тиімді әдістерінң бірі бұл-биогумус қолдану. Биогумус сұранысы мемлекетіміздің ішінде де жоғары деңгейде екенін ескерсек, бұл өндірістен пайданы өз елімізде сату арқылы да табуға болатыны сөзсіз.

1.4. Биогумус өндіруде құрттың қызметі

Биогумды құрудағы басты рөл танымал құрттарға тиесілі. Калифорниялық қызыл құрты (лат. Eisenia foetida) – сақина тәрізді құртының Lumbricidae тұқымдасына жататын шылаушын (қосымша №1). Латыншадан аударғанда "foetida" деген сөз "сасық" деген мағынаны білдіреді. Калифорниялық қызыл құрттың ұзындығы 10 см, диаметрі 3-5 мм, дене салмағы шамамен 1г тартады. Өмір сүру ұзақтығы – 16 жыл. Кәдімгі жауын құртына қарағанда 150 есе тез көбейеді. 21 күнде жаңа ұрпақ пайда болады. 90-120 күнде ересек күйге өтеді. Екі шұбалшаңның ұрпағы жылына 1,5 мыңға дейін жетеді. Бұл құрттың түрі Калифорния университетінде 1956 жылы лабараториялық жолмен алынған. Өзге ұқсас құрттарға қарағанда олардың артықшылығы кез келген органикалық қалдықтармен қоректене беруінде. Калифорниялық қызыл құрт – үй жануары сияқты зияны жоқ жәндік. Оны өсірудің еш қиындығы жоқ, мұнымен арнайы жәшіктерді немесе ені 1-2 метр болатын, бүйір қабырғалары мен түбі бар науаларды қолданып, бау-бақша учаскесінде айналысуға болады. Тамақты көп талғамайды. Екі шаршы метрден жылына бір тонна биогумусқа дейін алуға болады. Жәшікті дайындағанда астына дренаж қызметін атқаратын құм салады. Сосын 1-2 см топырақ, сосын 3-5 см тамақ қалдықтары, олан сoң қайтадан 1,2 см топырақ салады. Арасына жұмыртқа қабығының ұнтағын салу керек. Себебі, құрттар қышқылдық ортаны ұнатпайды. Қыста жылы жерде ұстап күн жылынған кезде бауға немесе бақшаға жіберуге болады. Өсімдік қалдықтарының барлығымен қоректеніп, оны қара шіріндіге айналдырады. Шұбалшынның өнімі - биогумус кез келген егін мен бау-бақшаны жайқалтып жібереді, диқан өнімді еселеп алады. Әсіресе жылыжай егіндері мен гүлге беру өте пайдалы. Мұндай тыңайтқыш берілген жер төрт жылға дейін өзінің жоғары құнарлылығын сақтайды [5]. Олардың топырақ сапасына әсері көпшілікке белгілі. Мысалы, құрттар органикалық қалдықтар арқылы жапырақ қалдықтарымен қоректенеді. Олардың ішектерінен өтеді де қалдықтар шығарылады. Бұл жағдайда шығарылған қалдықтың көп мөлшері сумен жуылмайтын топырақтың ұсақ бөлшектерімен байланысады да биогумус түзіледі.

Құрттар жасаған жұмыс ауқымы 1 гектар жерде 50 тонна топыраққа дейін ішектері арқылы өтуге қабілетті екендігі жөніндегі кейбір фактілерді көруге болады.

1.5. Биогумустың құрамы

Құрғақ биогумус тыңайтқыштарға және белгілі органикалық қосылыстарға қарағанда 10 есе тиімді. Ол топырақ үшін толығымен қауіпсіз және зиянсыз, сондықтан оны тыңайтқыш орнына пайдалануға болады. Төменде көрсетілгендей қатты биогумус құрамы:

Қарашірік-25-тен 35-ке дейін%;

Фосфор-2-ге дейін%;

азот - 2%;

магний-0,5%;

калий-1,2%;

кальций-3 дейін% ;

Гумин және фулвик қышқылдары.

Сонымен қатар, биогумуста минералды тыңайтқыштар мен шымтезек сияқты улы заттар жоқ екенін атап өткен жөн.

1.6. Биогумусты қолдану не үшін қажет?

Биогумус-деген не және қалай қолдану керек? Бұл сұрақ биогумус туралы естіген әрбірімізде туындайтыны сөзсіз.  Қысқаша айтқанда биогумус-бұл компост және көңнен алынатын өнім (қосымша №2). Құрттың көмегімен биогумус ферменттер, топырақ антибиотиктерімен, дәрумендерімен, өсу гормондарымен байытылады. Әсері 5-6 жылға дейін сақталады. Әсер етуі мен сіңірілуі бойынша да жәй тыңайтқыштарға қарағанда тез жүреді де өсімдіктердің, бау-бақша дақылдарының өсуіне жақсы әсер етіп, пісіп жетілу мерзімін 1-2 аптаға дейін қысқартады.

1.7. Биогумусты қолдану мөлшері.

-Картоп, помидор, баклажан, болгар бұрышы үшін:

Әрбір көшет түбіне 100-200гр. биогумус салу.

-Құлпынай (клубника) үшін:

Әрбір көшет түбіне 150-200 гр. биогумус салу.

-Қысқы сарымсақ (чеснок) үшін:

0.5 кг. биогумусты топыраққа араластырып, 10 см. тереңдікте көму.

-Бұталы өсімдіктер үшін: Бұталы өсімдіктерді (малина, смородина т.б.) көшіріп, отырғызғанда 1.5 кг биогумусқа су құйып, топыраққа араластырып, өсімдік астына көміледі.

-Жеміс ағаштары үшін:

Жеміс ағаштарының (алма, өрік т.б.) түбіне әр 6 айда шамалап сеуіп тұру керек.

-Өсімдіктерді вегетация кезеңінде азықтандыру үшін:

0.5 кг. биогомусты су және топыраққа араластырып, көшеттің айналасына 1 кв.м көлемде салу.

-Жеміс ағаштары мен аласа бұталы ағаштар үшін:

Әр ағаштың түбінің 1 кв.м көлемдегі айналасына 5 кг. биогумус себу.

- Ашық алаңқайдағы гүлдер мен декорациялық өсімдіктер үшін:

Ай сайын әрбір гүлдің түбіне 150-200 гр. көму немесе 1.5 кв.м көлем айналасына себу.

-Үй қожалығы өсімдіктері үшін:

Әрбір өсімдіктің түбіне 2-3 шай қасық биогумус салу керек [6].

1.8. Биогумус өндірісіне қажетті компоненттер.

Биогумус өндірісін үй жағдайында бастау үшін өндіруге қажетті шикізаттың қорын жинақтап алу керек. Қажетті шикізатқа келесі нәрселер жатады: Ірі қараның қиы немесе құс шаруашылығының саңғырығы, шөптердің қалдықтары, жеміс-жидек, көкөніс, бақша дақылдарының қалдықтары, ағаш қаңқалары, ағаш ұнтақтары( опилка), жапырақтар, дәнді дақылдарды жинағаннан кейін қалған масақтары. Биогумус құрамын жақсарту үшін топырақ пен әк қосады, ол жалпы құрамның массасының 2%-ын құрайды.

Сонымен бірге биогумусты өндірудегі келесі қажетті жабдыққа арнайы жәшіктер жатады. Жәшіктер органикалық қалдықтарды биогумусқа айналыдаратын құрттардың сыртқа шығып кетпеуін қамтамасыз ету үшін қажет. Бұл жәшіктерді ағаштан, плсатиктен жасауға болады (Қосымша №3).

1.9. Калифорниялық құрттарды өсіру ерекшеліктері

Калифорниялық құрттардың кәдімгі жауынқұрттан айырмашылығ жоқ деуге болады. Бірақ олардың биогумусты өндірудегі қызметі, яғни қалдықтардың жеу арқылы дайын пайдалы тыңайтқышқа айналдыру мерзімі қысқа уақытта болады және көбеюі жағынан да артықшылығы бар. Бұл құрттардың биогумусты өндіріу мерзімі орташа 1-1,5 аптаны құрайды. Құрттардың бағасы да әрбір аймақта әртүрлі 1 теңгеден бастап 50 теңгеге дейін бағаланады.

Биогумусты дайындау келесі ережелерді орындауды қажет етеді:

Құрттарды белгілі температура режимінде ұстау керек, себебі олар жылыны жақсы көреді. Температура режимі + 30° С-тан ең төмені +4 ° С, ал өте жоғары немесе төмен температура биологиялық материалдың, яғни құрттардың көбеюіне зиянды әсер етеді.

Қыста құрттарды арнайы ыдыстарға салып қажетті температурадағы ғимараттарда сақтау керек. Сонымен бірге таза ауаның келуі мен ылғалдылық мөлшерін де қадағалап отыру қажет, ылғалылық 70-80% болуы керек. Тағы бір ескеретін жәйт-күн сәулесінің тікелей түсуінен сақтау керек [5].

ІІ. ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІМ

2.1. Кәсібің-нәсібің тыңнан түрен салған. Қазақстандық шылаушын өсіріп пайда тауып отырған кәсіпкерлер.

«Адамдардың әр салаға, түрлі мамандыққа бейім болып келетіні заңдылық. Кейбірі мемлекеттік қызметке қызығады да, мемлекеттік мекемеде жұмыс істеудің болашағы зор деп санайды. Басқалары өз кәсібін ашқанды қалайды. Бір сөзбен, мамандық та, кәсіпшілік те көп. Шылаушын өсіру арқылы мол пайда тауып отырған біраз қазақстандықтарды айтуға болады. Оның ішінде ең бірінші бастама ретінде Шығыс қазақстандықтарды айтуға болады. Атап айтқанда Қазақстанда бұл кәсіппен 2007 жылдан бастап айналыса бастаған.

Шымкент қаласының тұрғыны Ильяс Икрамов 350 дана құртты алып 1-2 жылда 170 мыңға жеткізіп өз кәсібін жүргізіп жатыр [7].

Сыр бойындағы Қазалы ауданының төрт тұрғыны тың кәсіп түрін бастап жатыр. «Қазалы Агро KZ» жауапкершілігі шектеулі серіктестігіне топтасқан жігіттер кәдімгі шылаушын өсіруді қолға алыпты [8].

Шылаушын өсіріп сатумен айналысып отырған кәсіпкердің бірі Бақытжан Мырзанұлы айтуынша шылаушын өсіру арқылы да баюға болатын көрінеді. Оның айтуынша « Көлемді мөлшерде шылаушын сатып алуға коммерциялық ұсыныс жасалған еді. Соны бүгін жібердім. Жылына 1000 куб биогумус өндіріп жатырмыз, 3000 куб эм-компост жасаудамыз.

Жылына қызыл калифорниялық шылаушын тыңайтқыш — биогумусты сұранысқа молынан жетерлік мөлшерде өндіріп жатырмыз. Компосттың көлемі жылына бірнеше мыңдаған кубты құрайды. Бүгін Түркістаннан миллиондаған теңгеге 2500 куб биогумусқа тапсырыс түсіп жатыр. Келісімшарт енді жасалады. Сөйтіп, деп көңілімізге қуаныш ұялап тұр. Бір халыққа тың жаңалық болатын, тұрғындарды тиімді кәсіпкерлікке үндейтін, ауылдық жерлерде де мол ақша табуға болатынын көрсететін жұмыс істеп жатырмыз».

Міне, осы сияқты шылаушын өсіру арқылы миллиондап пайда тауып отырған кәсіпкерлердің саны жыл санап артып келуде және ауқымы да кеңейе түсуде. Қазіргі кезде ең алғашқы болып бастаған кәсіпкерлер құрттардың санын бірнеше миллионға жетткізіп өз өнімдерін еліміздің барлық аймақтарына және шет мемлекеттерге сату арқылы қыруар табысқа кенелуде. Жоғарыда көрсеткендей қаржысы мол мемлекеттердің бірі Сауд Аравиясына сату арқылы жақсы табыс табуға мүмкіндік бар.

2.2. Биогумус өндірісінде қанша ақша табуға болады?

Биогумус өндірісінде екі бағыт бойынша ақша табуға болады. Бірінші бағыт - органикалық заттарды нақты өңдеу және дайын биогумусты сату. Аймақтар бойынша биогумустың көтерме бағасы тоннасына 200000-нан 500000 теңгеге дейінгі аралықта. Экономистердің есептеулеріне сәйкес өндіріс құны 200000 теңгеден аспайды (жылу, электр энергиясы, жұмысшылардың жалақысы, шикізат). Осылайша, біз бір тоннадан 180000 – 480000 теңге пайда табамыз. Екінші табыс көзі-Калифорния құрттарын сату. Негізгі клиенттер-балық аулау дүкендері және шағын көтерме саудагерлер, құс бағатын фермерлер. Есептеу шамамен келесідей: көтерме бағамен 1 дана құрт бағасы 1-15 теңге арасында, ал қорабы 100 данасы салынған орта есеппен 500 теңгені құрайды. Жарнама сайттарында жәшікке салынған 1000 данасын 5000-10000 теңге арасында сатып алуға болады. Айына бір тонна органикалық заттардан 10 мыңға дейін құрт алуға болады. Демек, қосымша айлық табыс тоннасынан орта есеппен 50000-100000 теңгені құрайды.

2.3. Биогумус өндірісін ашудың қадамдық бизнес жоспары

Биогумус бизнесін бастау үшін үш компонент қажет: бөлме, шикізат базасы (органикалық тыңайтқыштар) және Калифорния құрты – қарапайым "көңді" биогумус деп аталатын өте пайдалы тыңайтқышқа айналдыратын сиқырлы организм. Тәуекелдерді азайту және минималды шығындардан бастау үшін, жеке үйдің жертөлесін немесе қарапайым сарайды аналықтарын өсіру бөлмесі ретінде пайдалануға болады. Ең бастысы, қыста құрт қатып қалмас үшін бөлмені жылыту керек. Жаңадан бастаушыларға ұсынылатын іс-шаралар жоспары:

1. Калифорния құртының аналық басын сатып алыңыз. Интернетте құртты сату туралы көптеген хабарландырулар бар, орташа бағасы: 1000 құрт үшін 10000 теңге.

2. Жыл ішінде жылы бөлмеде бұл құртты 200 есе көбейтіңіз(көбею көрсеткіші 14-20 есеге дейін, әрбір 30 күнде 2 есеге дейін көбейеді), яғни жобамен 200000 құрт алыңыз. Егер сіз оңтайлы температураны, ылғалдылықты, қышқылдықты және жақсы тамақтануды ұстанатын болсаңыз, бұл нәтижеге міндетті түрде жете аласыз. Калифорниялық құрттар гермафродит болып табылады және ай сайын өз популяциясын екі есе көбейтетін мөлшерде көбейеді. Қажетті құртты биогумус өндірісі үшін алып қалып, қалған артық құрттардынарық бағасында сату арқылы қосымша табыс табуға болады. Алынған 200 мың құрттың жартысын орта есеппен данасын 5 теңгеден 500 мың теңгеге сатуға болады.

3. Биогумус алу үшін аулада ашық жерге шұңқыр қазып, астына және жиектеріне құртты өткізбеу үшін жабын салыңыз.

4. Содан кейін жазда өсірілген құртты дайындалған органикалық үйіндіге отырғызу-биогумус алу процесі басталады.

2.4. Биогумус өндіру технологиясы

Биогумус алу үшін кең таралған дизайн-бұл таяз науалар, олар биіктігі 30 см-ге дейін кірпішпен (немесе басқа материалмен) кесілген науаларға ашытылған көң, топырақ және сабан кесінділерінен тұратын қоспасы салып дайындау. Ортаның қышқылдығын 6,5-7,5 РН шегінде қамтамасыз ету үшін аздап әк ұтағын қосуға болады. Субстрат оңтайлы ылғалдылыққа 80% дейін ылғалдандырылады. Содан кейін Калифорния құрттары 1 м² үшін 3-5 мың данасы тығыздығына негізделген субстратпен науаларға орналастырылады. Құрттарды ұстау үшін идеал температура режимі: +18-тен +30 градусқа дейін. Ылғалдылықты тиісті деңгейде ұстап тұру үшін науалар мезгіл-мезгіл суарылады, ал науалардың өзі дем алатын материалмен жабылады. Органикалық заттарды өңдеудің және субстратты биогумусқа айналдырудың толық циклі 5 айды құрайды. Осы уақытқа дейін құрттар саны бес, он есе артады. Құрттардың көбею процесін тездету үшін ересек құрттарды әр 2 ай сайын субстраттан бөліп алу ұсынылады. Осылайша, 5 ай ішінде 5 тонна көңді өңдеу үшін шамамен 50 мың құрт қажет болады. Биогумустың шикізаттың (субстрат) жалпы массасынан шығуы шамамен 50-80% құрайды.

2.5. Қиындықтар

Өндірістің өзін ұйымдастыруда бір қарағанда ұсақ-түйек болып көрінетін бірқатар проблемалар туындауы мүмкін. Біріншіден, бұл жер учаскесі. Өндірістегі негізгі шикізат органикалық қалдықтар болғандықтан, кәсіпорынды тұрғын үй қорының жанына орналастыру мүмкін болмайды. Санитарлық аймақ кем дегенде 300 метрді құрайды, бірақ бұл ең аз. Жалпы, тұрғындардың кез-келген шағымын болдырмас үшін елді мекендердің шетінде биогумус өндірісін ұйымдастыру ұсынылады. Екінші мәселе-жартылай сұйық органикалық тыңайтқыштарды тасымалдау және сақтау. Фермалардан жартылай сұйық көңді қалай жеткізесіз, қатты қоспаларды қалай алып тастау керек, көңді қалай сақтау керек, дезинфекцияны қалай жүргізу керек және оны көң қоймаларынан қалай түсіру керек. Көп жағдайда көң әмбебап трактор тіркемелерінде жеткізіледі. Бірақ жеткізудің осы әдісімен шығындар өте үлкен екенін ескеріңіз. Үшінші мәселе-биогумусты қаптау. Егер сізде тыңайтқыштың үлкен партиясын сататын бірнеше тұрақты ірі клиенттеріңіз болса жақсы. Бірақ көп жағдайда сіз биогумусты кішкене партияларда қалай жүзеге асыру керектігін іздеуге мәжбүр боласыз. Сіздің клиенттеріңіз-фермерлік шаруашылықтар, ұсақ көтерме сауда жасаушылар, мамандандырылған дүкендер, өсімдіктер өсірушілер мен гүл павильондары. Бұл клиенттерге биогумусты ашық күйінде сатуға болмайды-тиісті қаптама қажет. Көбінесе биогумус 1, 5, 10 және 20 кг полиэтилен пакеттерге салынғаны ыңғайлы. Себебі биогумусты ірі партияда сатып алушылармен қатар ұсақ партияда сатып алушылардың болуы да мүмкін. Ол үшін сізге тиісті орау жабдықтарын сатып алу керек, бұл бастауға қосымша шығындарға алып келеді.

2.6. Шикізат базасы

Сонымен, төртінші мәселе – ол шикізат базасының болуы. Егер сіздің тұратын жерде мал, құс фермалары болмаса, органикалық заттар қайдан келеді? Бұл істе ірі қара мал өсіретін кәсіпорындар жақын аймақта болса өте жақсы. Егер кем дегенде 50 км радиуста осындай бірде – бір кәсіпорын болмаса, биогумус өндіретін бизнесті ашу таза шығынға алып келеді деп болжау қисынды. Ал егер аз мөлшерде өндіруден бастағыңыз келсе, ауылдық жерде тұру жеткілікті. Себебі ауылдық жерлерде міндетті түрде шағын фермалар, жеке үйде өсіріп жатырған ұсақ және ірі қараның, құстардың көңі жеткілікті болады. Сонымен бірге әрбір үйден шығатын органикалық қалдықтарды қолдануға да болады.

2.7. Биогумус өндірісі бойынша бизнесті ашудың қадамдық жоспары

1. Сату нарығын талдау.

2. Бизнес-жоспар құру

3. Құрттарды өсіру үшін оңтайлы жағдайлары бар контейнерлерді жабдықтау.

4. Құрт өсіру үшін жылытатын құрылымды дайындау.

5. Ірі қара малдың шіріген қиын сатып алу.

6. Піскен жапырақтарды, пішенді, сүрлемді дайындау.

7. Құрттарды сатып алу (Калифорния немесе Владимир шылаушыны).

8. Құрттарды дайындалған көңге толтыру.

Бизнесті бастау үшін қанша ақша қажет

Бизнесті бастау үшін сізге қажет:

* Биогумусты орауға арналған жабдықтар.

* Шикізат сатып алу .

* Бөлмені дайындау, жылу жүйесін орнату.

* Басқа шығындар.

Бастапқы шығындарды пайдаланылған шикізатты қайта қолдана отырып немесе көлемін біртіндеп көбейту арқылы азайтуға болады. Шикізатты үнемдеу мүмкіндігі бар жерлерде биогумус өндірісі бойынша бизнес ашқан жөн.

2.8. Дайын өнімді сату және сатып алушылармен өзара келісім

Вермикулттеудің дайын өнімі-бұл әр түрлі көлемдегі қаптамаға салынған таза биогумус, сонымен қатар өсімдіктерді отырғызуға арналған қоспалар.

Жанама өнім – құрттардың өздері балықшыларға, үй жануарлары дүкендеріне, құс фабрикаларына ет және сүйек ұнын өндіруге, сондай-ақ оларды экологиялық таза тыңайтқыш өндірушілер ретінде тікелей сатуға болады.

Әлеуетті сатып алушылар тізіміне келесі тұтынушылар топтарын қосуға болады:

* саяжай тұрғындары мен егін шаруашылығы бар үй иелері;

* үйде гүл өсіруді ұнататындар;

* негізгі қызметі жылыжай шаруашылығы немесе ашық жерде көкөністер мен жидектер өсіру болып табылатын органикалық фермалар, бау-бақша питомниктері және ауыл шаруашылық бірлестіктері, ірі сауда орталықтары (супермаркет, гипермаркеттер).

2.9. Өткізу арналары

Мақсатты аудиторияға жету және оған өз өнімін ұсыну үшін Сіз бірнеше тарату арналарын пайдалануыңыз керек.

Тікелей сату: биогумус сатып алу ұсынысымен бақша серіктестіктеріне өнім үлгілерін жеткізу.

Маркетингтік іс-шаралар:

1. фермерлер немесе саяжай тұрғындары үшін тақырыптық іс-шараларға қатысу, өз тауарларын таныстыру;

2. гүл өсірушілерге, саяжайдағы тұрғындарға және бағбандарға арналған арнайы көрме-жәрмеңкелерге қатысу;

3. өңірдің ауыл шаруашылығы өндірушілеріне және фермерлеріне коммерциялық ұсыныстар жіберу.

Қашықтан сату:

1. арнайы маманданған зоотовар сатумен айналысатын дүкендерге сату (балықшылар, құс өсірушілер үшін және саяжайға арналған);

2. вермикультивация өнімдерін интернет-дүкен арқылы сату.

Түсіндірме ақпараттық жұмыстар ұдайы жүргізілуі тиіс: біз барлық сатып алушыларға эко-тыңайтқыштың артықшылықтары туралы жеке айтуымыз, оны қолданудың әсерін суреттеуіміз, буклеттер мен брошюраларға жұмсауымыз, өз сайтымыз үшін және бейінді БАҚ үшін мақалалар жариялауымыз керек.

Біз өз ісіміздің маманы болуға және клиенттерге биогумусты пайдаланудың пайдасын дәлелдеуге тиіспіз.

Осы мақсатта сіз тәжірибелік алаң жасай аласыз, мысалы, біздің өндірісімізде шағын жылыжай, онда барлық адамдар осы тыңайтқышты көре алады. Биогумус өндіруге арналған іс-шаралар жоспары (№4 қосымша), ал жобаны жүзеге асыру бойынша сметасы (№5 қосымша) көрсетілген. Бизнесті бастау және алғашқы өнімдерді алуға кететін мерзім 5 айды құрайды. Осы мерзім ішінде шығындарды алып тастағанда түсетін таза пайданың мөлшері 921000 теңгені құрады. Бұл алғашқы кездегі көрсеткіш, келесі мерзімдерде егер барлық ережелерді дұрыс сақтай отырып жалғастыратын болсақ, әрбір келесі кезеңде түсетін пайда екі есе артып отырады. Кәсіптің ауқымын кеңейтіп, шағын түрінен ірі кәсіпкерлікке көшіп өз елімізден басқа шет мемлекеттерге өнімді шығарып табысқа жетуге болады.

Барлығы: Теңгеге есептегенде алғашқы шағын бизнесті бастауға кететін шығын орта есеппен 329000 теңге болды. Өнім алудағы ең төменгі көрсеткіш 50% -ы құрайды. Демек, 5 тонна шикізаттан 2,5 тонна биогумус өндіріруге болады. 1 кг биогумустың орташа бағасы 300 тг. Табыс=(2500*300) теңге=750000.0 теңге-329000=421000 теңге. Таза табыс 421000 теңгені құрайды. Оған қоса әр айда жобамен 4 есе көбейетінін есептесек 50000*4=200000 дана болады. Артық 100000 данасын 500000 теңгеге сатуға болады. Сонымен барлық табыс- 421000+500000 теңге=921000 теңге. Бұл алғашқы кезеңдегі шығындарды есептегендегі табыс. Ал сметада көрсетілген көптеген жабдықтар тек 1 рет алынып, ары қарай пайдаланылатынын есептесек, келесі мерзімдерде шығын тек қана қажетті шикізатты алуға және жұмысшылардың жалақысына кететін болады, ал түсетін табыстың мөлшері екі есеге дейін артады. Өндіру мерзімі 5 ай.

ҚОРЫТЫНДЫ

Сонымен, құрттар топырақ түзудің өте маңызды факторы болып табылады. Оларсыз топырақтың құнарлылығы жақсы болмайтыны белгілі. Бұл, әрине, олардың топырақ түзудегі рөлін ескеріп, тиімді пайдалануға мүмкіндік ашады. Бір жағынан адам ағзасына зиянды химиялық тыңайтқыштарды пайдаланудың мөлшерін біраз төмендетеді, ал екінші жағынан бұл жұмыссыз жүрген ауыл тұрғындары үшін тиімділігі зор бизнес бастама болып табылады.

Топырақ құрттары топырақ түзілу процесіне қосылады, топырақтың гумификациясы қазірдің өзінде қызу жүріп жатыр. Жер құрттарының маңызы қарашірік пайда болған кезде және оны топырақтың әртүрлі қабаттарына тарату, оны босату, гумификаторлардың барлық үлкен мөлшерін ауа және сумен қамтамасыз ету, қарашірікті топырақтан тез сілтіленуден қорғау, топырақ бетінен артық өсімдік қалдықтарын кетіру, қышқылдарды бейтараптандыру, өсімдіктер үшін қоректік материалдарды сақтау міндеттері туындаған кезде пайда болады.

Жоғарыда аталған барлық қиындықтарға қарамастан, вермикомпост өндірісі назар аударуға тұрарлық. Биогумусты қолдану фермада химиялық тыңайтқыштардан іс жүзінде бас тартуға мүмкіндік береді. Артық вермикомпостты қаптамаларғае салып сатуға болады. Сатуды еліміздің ішінен бастап, көрші мемлекеттер мен шет мемлекеттердің, осы аймақтағы нарық қажеттіліктерін зерттеуден бастау керек. Содан кейін сіз жылыжай фермалары, қалалық фермалар, ландшафт компаниялары, питомниктер, көгалдарды өндірушілер арасында көтерме сатып алушыларды іздей аласыз. Шылаушын өсіріп шағын бизнестен бастау алып, ары қарай дамыта отырып ірі кәсіпорын ашып, үлкен көлемдегі өндірушілердің біріне айналып, қомақты қаржыны табатын кәсіпкердің біріне айналуға әрбіріміздің мүмкіндігіміз бар деп сеніммен айта аламын.

Ұсыныстар:

1. Маңғыстауда биогумус өндірісі бойынша мүмкіндіктерді зерттеп, тұрғындарға түсінік жұмыстарын жүргізу.

2. Кәсіпкерлікті қолдау палатасына шылаушынды өндіру бизнес жоспарын ұсыну

3. Өндірілген биогумусты Маңғыстау өңірінде қолдану арқылы жасыл желектің санын арттыру.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. https://kk.unansea.com/ «Биогумус-бұл-не?»

2. Биогумус өндіру 10 мамыр 2011 https://kerekinfo.kz

3. https://kk.delachieve.com Үйде Биогумус Өндіру.

4. https://ecopolis-po.ru/news «Покупатель на 5 млрд мешков биогумуса в год» 28.03.2021 ж.

5. https://kk.wikipedia.org/wiki/ «Калифорния_шылаушыны»

6. Биогумуса - Что Это? Комнатный Для Биогумуса. Биогумус-Удобрения https://kk.unansea.com

7. «350 құрттан бастадым": Шымкенттік жас кәсіпкер шылаушын өсірумен айналысады» 12.02..2020 ж ERNUR.KZ ақпараттық порталы

8. Шылаушынның шығыны аз, пайдасы көп www.egemen.kz порталы

Қосымшалар

№1 Қосымша. Калифорния шылаушыны.

№2 Қосымша. Биогумус.

№3 Қосымша. Биогумус үшін қажетті жабдықтар.

№4 Қосымша. Биогумус өндірісіне арналған іс-шаралар жоспары

№5 Қосымша. Жобаны жүзеге асыру бойынша СМЕТА