ТҮСІНІК ХАТ

Бағдарламаның өзектілігі

Қазіргі заманда адамзат өмірінің барлық саласы жаһандану үдерісінің ықпалында. Ақпараттық технологиялар, халықаралық сауда, көші-қон, цифрлық экономика және құқықтық нормалардың әмбебаптануы – барлығы жаңа әлемдік жүйенің негізін құрайды.
Осындай жағдайда құқық пәні тек заң баптарын үйрету құралы ғана емес, оқушыны жаһандық экономикалық, әлеуметтік және мәдени кеңістікте өмір сүре алатын құқықтық сауатты тұлға етіп қалыптастырудың негізгі тетігіне айналды.

Ұсынылып отырған «Жаһандану және әлемдік шаруашылық» атты авторлық бағдарлама – жаһандану дәуіріндегі экономикалық, құқықтық және әлеуметтік қатынастардың өзара байланысын терең түсінуге бағытталған.
Бағдарлама мазмұны білім алушыларды тек ақпарат алушы емес, оны заң мен мораль тұрғысынан талдай алатын, сын тұрғысынан ойлайтын азамат ретінде тәрбиелеуді мақсат етеді.

Жаһандану – экономикалық мүмкіндік пен құқықтық жауапкершіліктің қатар жүретін құбылысы. Сол себепті бағдарлама оқушылардың құқықтық дүниетанымын кеңейтіп, ұлттық мүдде мен әлемдік дамудың арасындағы тепе-теңдікті түсінуге жол ашады.

Ғылыми-әдістемелік негізі

Бағдарлама заманауи білім беру парадигмасына — құзыреттілікке, сыни ойлауға және пәнаралық байланысқа негізделген оқыту жүйесіне сүйенеді.
Мұнда экономикалық география, құқық, саясаттану және әлеуметтану элементтері кіріктірілген.

Оқушылар сабақ барысында:

• Жаһандану үдерістерінің құқықтық және экономикалық аспектілерін талдайды;

• Әлемдік ұйымдар мен халықаралық құқық жүйесінің жұмыс принциптерін зерттейді;

• Қазақстанның жаһандану жағдайындағы экономикалық және құқықтық саясатын сараптайды;

• Интернет, цифрлық экономика, халықаралық көші-қон, еңбек нарығы сияқты өзекті тақырыптарды нақты өмір мысалдарымен байланыстырады.

Бағдарламаның ерекшеліктері

• Интеграциялық бағыт: Бағдарлама құқық, экономика, география және информатика пәндерімен тығыз байланыста құрастырылған.

• Құқықтық көзқарас: Барлық тақырыптарда жаһанданудың құқықтық салдары, халықаралық құқық нормалары және ұлттық мүддені қорғау мәселелері қарастырылады.

• Өмірмен байланыс: Әр сабақ өмірлік жағдайлар мен заманауи экономикалық мысалдарға сүйенеді (трансұлттық корпорациялар, электрондық сауда, жаһандық нарықтар, еңбек көші-қоны).

• Зерттеу әдістері: Кесте, диаграмма, экономикалық талдау, құқықтық салыстыру тәсілдері пайдаланылады.

• Жобалық және дебаттық тәсіл: Әр модульде оқушылар өз зерттеуін жүргізіп, презентация немесе пікірталас түрінде қорғайды.

Бағдарламаның мақсаты мен міндеттері

Мақсаты:

Жас ұрпақтың жаһандану дәуіріндегі құқықтық, экономикалық және азаматтық сауаттылығын дамыту; әлемдік шаруашылық жүйесін құқықтық тұрғыдан түсіндіру және өз елінің ұлттық мүддесін қорғауға бағытталған көзқарас қалыптастыру.

Міндеттері:

1. Жаһандану ұғымын, түрлерін және оның құқықтық салдарын түсіндіру;

2. Әлемдік шаруашылық құрылымы мен халықаралық ұйымдардың қызметін таныстыру;

3. Қазақстанның жаһандану үрдісіндегі рөлін құқықтық тұрғыда талдау;

4. Цифрлық экономика, еңбек көші-қоны, халықаралық құқық, экологиялық қауіпсіздік мәселелерін пәнаралық тұрғыдан зерттеу;

5. Әлемдік және ұлттық құқықтық нормалар арасындағы тепе-теңдік ұғымын қалыптастыру.

Күтілетін нәтижелер

Бағдарлама нәтижесінде білім алушы:
✅ Жаһандану ұғымын және оның негізгі белгілерін түсіндіреді;
✅ Халықаралық ұйымдардың (БҰҰ, ДСҰ, ХВҚ, ЮНЕСКО) қызметін сипаттай алады;
✅ Әлемдік шаруашылықтың құрылымын және экономикалық байланыстарды түсінеді;
✅ Цифрлық экономика мен халықаралық құқықтың байланысын көрсетеді;
✅ Әлемдік мәселелерді (климат, көші-қон, қауіпсіздік) құқықтық тұрғыдан талдай алады;
✅ Қазақстанның жаһандану жағдайындағы ұлттық саясатын құқықтық тұрғыда бағалай алады;
✅ Халықаралық құқық нормаларының адам құқықтарын қорғаудағы рөлін түсінеді;
✅ Жаһандану дәуірінде құқықтық мәдениет пен жауапкершіліктің маңызын ұғынады.

Бағалау тәсілдері

Бағалау қалыптастырушы сипатта жүргізіледі:

• Дебат, талдау, диаграмма, жоба, эссе түрінде;

• Өзара және өзін-өзі бағалау парақтары;

• Практикалық зерттеу жұмыстары;

• Кейс-тапсырмалар және пікірталас нәтижелері;

• Қорытынды презентация және портфолио.

Педагогикалық негіздеме

Бағдарлама 9–11 сынып оқушыларына арналған.
Олар заманауи ақпараттық қоғамда өмір сүріп жатқандықтан, жаһандық экономикалық процестер мен құқықтық қатынастарды түсіну қабілетін дамыту аса маңызды.
Сабақтарда әр оқушы белсенді пікір білдіреді, ақпаратты талдайды, өз ұстанымын дәлелдеуді үйренеді.
Мұғалім тек ақпарат беруші емес, бағыт беруші, модератор рөлін атқарады.

Теориялық маңыздылығы

Бағдарлама халықаралық құқық, экономика және саясаттану тоғысында жасалған.
Ол оқушыларға жаһандық үрдістерді құқықтық тұрғыда түсінуге мүмкіндік береді.
Жаһандану заңнаманың, халықаралық келісімдердің және ұлттық құқықтық жүйенің өзара тәуелділігін көрсетеді.
Сол арқылы оқушылар «заң – экономикалық тұрақтылықтың және әділетті әлемнің негізі» екенін ұғынады.

Практикалық маңыздылығы

Бағдарлама оқушыларға нақты өмірлік дағдылар береді:

• халықаралық ақпаратты сараптау және дұрыс дереккөздерді таңдау;

• келісімшарттар мен келісімдердің құқықтық мазмұнын түсіну;

• цифрлық экономикадағы қауіпсіздік пен этиканы сақтау;

• жаһандық экономикалық шешімдердің әлеуметтік әсерін бағалау;

• жеке пікірін заң және этика тұрғысынан дәлелдеу.

Оқушы жаһандану үдерісінде өз орнын айқындап, ұлттық мүддені әлемдік ортада қорғай алатын тұлға ретінде қалыптасады.

Апробациялау

Бағдарлама пилоттық түрде бірнеше мектептің құқық және экономика сабақтарында қолдануға бейімделеді.
Алғашқы апробация нәтижесінде байқалды:

• оқушылардың жаһандық мәселелерге қызығушылығы артты;

• экономикалық және құқықтық байланыстарды талдау қабілеті күшейді;

• ұлттық сана мен құқықтық жауапкершілік деңгейі өсті.

Нәтижесінде бағдарлама жоғары сынып оқушыларының құқықтық және экономикалық сауаттылығын арттырудың тиімді құралы ретінде кеңінен қолдануға ұсынылады.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Астана: ҚР Парламенті, 2022. – 68 б.

2. Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі. – Астана: Әділет министрлігі, 2023. – 112 б.

3. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы және Ерекше бөлімдер). – Астана: «Әділет», 2023. – 420 б.

4. «Қазақстан – 2050» стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. – Астана, 2012. – 40 б.

5. Назарбаев, Н. Ә. Әлемнің жаңа өркениеттік даму кезеңі және Қазақстанның болашағы. – Астана: Елбасы кітапханасы, 2019. – 272 б.

6. Токаев, Қ. К. Сындарлы қоғамдық диалог – Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуінің негізі. – Астана: Елорда баспасы, 2020. – 96 б.

7. «Ақпараттандыру туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. – Астана: Әділет, 2015. – 58 б.

8. «Дербес деректер және оларды қорғау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. – Астана, 2013. – 42 б.

9. «Халықаралық шарттар туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. – Астана: ҚР СІМ, 2019. – 36 б.

10. Жаһандану дәуіріндегі халықаралық құқық: оқу құралы. / Құраст. Т. К. Айтмұханова, С. Ә. Баймұратов. – Алматы: «Жеті Жарғы», 2021. – 248 б.

11. Байдельдинов, Д. Л. Қазіргі халықаралық құқық. – Алматы: «Жеті Жарғы», 2020. – 304 б.

12. Қайыржанов, Е. И. Құқық және қоғам: философиялық талдау. – Алматы: Қазақ университеті, 2019. – 220 б.

13. Дулатова, Г. М. Экономикалық құқық негіздері. – Астана: Фолиант, 2022. – 268 б.

14. Сағадиев, Т. А. Әлемдік экономика және жаһандану. – Алматы: Экономика, 2018. – 312 б.

15. Мәмбетқазиев, Е., Әбдіразақова, Л. Әлемдік шаруашылық және халықаралық қатынастар. – Алматы: Қазақ университеті, 2017. – 256 б.

НОРМАТИВТІ БӨЛІМІ

Күнтізбелік тақырыптық жоспары

(аптасына – 1 сағат, барлығы – 34 сағат

Бағдарламаның мазмұны:

1–2 сабақтар. Жаһандану ұғымы және оның негізгі белгілері

Бұл тақырыпта білім алушылар жаһандану ұғымының мәнін, оның тарихи қалыптасу кезеңдерін және қазіргі қоғамдағы көрінісін зерттейді.
Жаһандану – адамзат өркениетінің дамуындағы заңды әрі қайшылықты құбылыс екенін түсінеді.
Тақырыпта жаһанданудың экономикалық, ақпараттық, мәдени және құқықтық түрлері талданады.
Оқушылар мысалдар арқылы жаһанданудың ұлттық мемлекеттердің егемендігіне, тіл мен мәдениетке, әлеуметтік теңдік пен құқықтық қатынастарға ықпалын саралайды.

Нәтиже:
Оқушылар жаһандану ұғымын анықтайды, оның негізгі белгілерін (ақпарат ағынының жылдамдығы, халықаралық сауда, көші-қон, мәдени ықпал, құқықтық унификация) түсіндіреді және өмірмен байланысты мысалдар келтіреді.

3–4 сабақтар. Экономикалық жаһандану және халықаралық сауда

Тақырыпта халықаралық еңбек бөлінісі, әлемдік нарықтардың бірігуі және еркін сауда принциптері қарастырылады.
Оқушылар Дүниежүзілік сауда ұйымының (ДСҰ) қағидаттарымен танысып, халықаралық сауда келісімдерінің құқықтық негізін талдайды.
Экономикалық жаһанданудың артықшылықтары (инвестиция, жаңа технологиялар, өндірістің тиімділігі) мен қауіптері (тәуелділік, монополия, теңсіздік) салыстырылады.

Нәтиже:
Оқушылар экономикалық жаһанданудың мазмұнын түсінеді, халықаралық сауда жүйесінің жұмыс механизмін сипаттай алады және сауда еркіндігі мен ұлттық мүдде арасындағы тепе-теңдікті талдайды.

5–6 сабақтар. Құқық және жаһандану үдерісі

Бұл сабақтарда құқықтың жаһандану жағдайындағы рөлі мен халықаралық құқық жүйесінің құрылымы қарастырылады.
Оқушылар халықаралық құқық нормаларының мемлекет заңнамасына әсерін, жаһандану барысында туындайтын құқықтық үйлесім мен қайшылықтарды талдайды.
Мысал ретінде БҰҰ, Еуропалық одақ, ТМД елдерінің құқықтық тәжірибелері келтіріледі.

Нәтиже:
Оқушылар жаһандану мен құқықтың өзара байланысын түсіндіреді, ұлттық заңнама мен халықаралық құқықтың айырмашылығын біледі және жаһандық құқықтық реттеу идеяларын талдай алады.

7–8 сабақтар. Әлемдік шаруашылық ұғымы және құрылымы

Бұл тақырып әлемдік шаруашылықтың тарихи қалыптасуы мен құрылымдық жүйесін қамтиды.
Негізгі компоненттері – өндіріс, сауда, қаржы, еңбек және ақпараттық технологиялар байланысы.
Оқушылар әлемдік экономикалық орталықтардың (АҚШ, Еуроодақ, Қытай) ықпалын, олардың құқықтық келісімдер арқылы реттелуін зерттейді.

Нәтиже:
Оқушылар әлемдік шаруашылық құрылымын, оның элементтері мен өзара тәуелділігін түсінеді, халықаралық экономикалық қатынастарды құқықтық реттеу негізін біледі.

9–10 сабақтар. Халықаралық экономикалық ұйымдар (БҰҰ, ХВҚ, ДСҰ)

Сабақта халықаралық экономикалық ұйымдардың құрылу тарихы, мақсаттары мен қызметі қарастырылады.
БҰҰ Экономикалық және әлеуметтік кеңесінің, Халықаралық валюта қорының (ХВҚ) және Дүниежүзілік сауда ұйымының (ДСҰ) құқықтық мәртебесі мен қызметі талданады.
Қазақстанның осы ұйымдармен ынтымақтастық тәжірибесі көрсетіледі.

Нәтиже:
Оқушылар халықаралық ұйымдардың жаһандық экономикалық тәртіпті реттеудегі рөлін түсінеді және олардың шешімдерінің құқықтық сипатын айқындайды.

11–12 сабақтар. Инвестиция және капитал қозғалысы

Тақырыпта тікелей және жанама инвестиция ұғымдары, олардың ұлттық экономикадағы рөлі мен халықаралық құқықтық реттеу негізі түсіндіріледі.
Оқушылар шетел инвестицияларының Қазақстан экономикасына әсерін, инвестициялық келісімшарттар мен олардың құқықтық кепілдіктерін талдайды.

Нәтиже:
Оқушылар инвестиция ұғымын, оның түрлерін және капитал қозғалысының құқықтық нормаларын біледі; шетелдік капиталдың артықшылығы мен тәуекелін бағалай алады.

13–14 сабақтар. Қаржы жүйесі және халықаралық валюта қатынастары

Сабақта халықаралық қаржы нарығының жұмыс істеу принциптері, валюта айырбасы және халықаралық есеп айырысу тетіктері қарастырылады.
Оқушылар Халықаралық валюта қорының (IMF) және Дүниежүзілік банк қызметін зерттейді.
Қаржы қатынастарындағы құқықтық реттеу және ұлттық валютаның тұрақтылығын қорғау механизмдері түсіндіріледі.

Нәтиже:
Оқушылар халықаралық қаржы жүйесінің құрылымын біледі, валюта қатынастарын құқықтық тұрғыда талдайды және қаржы саясатының жаһандану жағдайындағы рөлін түсінеді.

15–16 сабақтар. Трансұлттық корпорациялар және олардың құқықтық мәртебесі

Бұл тақырыпта трансұлттық корпорациялардың (ТҰК) әлемдік нарықтағы ықпалы мен олардың құқықтық реттелу тетіктері қарастырылады.
ТҰК-тардың халықаралық келісімдер арқылы әрекет ету ерекшеліктері, монополияға қарсы заңнамалар мен жауапкершілік түрлері талданады.

Нәтиже:
Оқушылар ТҰК ұғымын, олардың халықаралық құқықтағы орнын түсінеді және экономикалық тәуелділіктің құқықтық салдарын талдай алады.

17–18 сабақтар. Қазақстан және жаһандану үрдісі

Бұл бөлімде Қазақстанның жаһандану үдерісіндегі орны, халықаралық ұйымдармен экономикалық және құқықтық байланысы қарастырылады.
Қазақстанның БҰҰ, Еуразиялық экономикалық одақ, ДСҰ сияқты құрылымдармен ынтымақтастық бағыттары талданады.

Нәтиже:
Оқушылар Қазақстанның жаһандану дәуіріндегі ұлттық мүддесін қорғау және халықаралық аренадағы құқықтық ұстанымын түсінеді.

19–20 сабақтар. Цифрлық экономика және құқықтық реттеу

Оқушылар электрондық коммерция, криптовалюта, дербес деректерді қорғау, онлайн келісімшарт сияқты жаңа ұғымдармен танысады.
Цифрлық экономикадағы құқықтық қауіпсіздік пен деректердің қорғалуы мәселелері зерттеледі.

Нәтиже:
Оқушылар цифрлық экономика ұғымын, оның құқықтық және этикалық қырларын түсінеді, интернет кеңістігіндегі құқықтық жауапкершілік түрлерін біледі.

21–22 сабақтар. Экологиялық құқық және жаһандану

Бұл тақырыпта жаһандық экологиялық проблемалар (климаттың өзгеруі, орман жойылуы, ластану) мен олардың құқықтық реттелуі талданады.
Халықаралық экологиялық келісімдер (Киото хаттамасы, Париж келісімі) мысал ретінде қарастырылады.

Нәтиже:
Оқушылар экологиялық құқықтың халықаралық сипатын, тұрақты даму қағидатын және экологиялық жауапкершілік нормаларын түсінеді.

23–24 сабақтар. Әлеуметтік әділет және жаһандану дәуіріндегі адам құқықтары

Оқушылар адам құқықтарының әмбебап сипаты мен жаһандану жағдайындағы теңсіздік мәселесін талдайды.
Халықаралық құқықтық құжаттар (Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы, Еуропалық конвенция) негізінде әлеуметтік әділет ұғымы түсіндіріледі.

Нәтиже:
Оқушылар адам құқықтарының жаһандану дәуіріндегі маңызын, олардың қорғалуының құқықтық тетіктерін және әлеуметтік әділет принципін талдай алады.

25–26 сабақтар. Жаһандық еңбек нарығы және еңбек көші-қоны

Бұл бөлімде халықаралық еңбек миграциясы, еңбек шарттарының құқықтық негізі және жұмыс күші қозғалысы зерттеледі.
Жаһанданудың еңбек нарығына әсері және еңбек құқығының халықаралық нормалары қарастырылады.

Нәтиже:
Оқушылар еңбек көші-қонының себептері мен салдарын түсінеді, еңбек құқықтарының халықаралық реттелуін сипаттайды.

27–28 сабақтар. Жаһандану және мәдени әртүрлілік

Сабақта мәдени алмасу, толеранттылық және мәдени бірегейлік мәселелері талданады.
Оқушылар жаһандану жағдайында ұлттық мәдениетті сақтау мен дамыту жолдарын қарастырады.

Нәтиже:
Оқушылар мәдени жаһанданудың артықшылықтары мен қауіптерін талдайды және мәдениетаралық қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырады.

29–30 сабақтар. Жаһандық қауіпсіздік және халықаралық құқық

Тақырыпта халықаралық терроризм, киберқауіпсіздік, ядролық қауіпсіздік және адамзат қауіпсіздігі ұғымдары қарастырылады.
Халықаралық құқықтағы қауіпсіздік жүйесі мен БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің қызметі талданады.

Нәтиже:
Оқушылар жаһандық қауіпсіздік ұғымын және оны қамтамасыз етудегі құқықтық механизмдерді түсінеді.

31–32 сабақтар. Әлемдік дағдарыстар және құқықтық реттеу

Экономикалық дағдарыстардың себептері мен құқықтық салдары зерттеледі.
Оқушылар әлемдік қаржы және әлеуметтік дағдарыстардың құқықтық шешу жолдарын талдайды.

Нәтиже:
Оқушылар экономикалық тұрақсыздықтың құқықтық реттеу әдістерін біледі және дағдарыс кезінде мемлекеттің рөлін түсінеді.

33–34 сабақтар. Қорытынды сабақ: Жаһандану дәуіріндегі құқықтық мәдениет

Қорытынды сабақта барлық тақырыптар бойынша білім мен дағды жүйеленеді.
Оқушылар «Мен – жаһандану дәуірінің құқықтық мәдениетті азаматы» тақырыбында жоба, эссе немесе презентация ұсынады.

Нәтиже:
Оқушылар жаһандану дәуірінде құқықтық мәдениеттің, азаматтық жауапкершіліктің және ұлттық сана мен әлемдік құндылықтардың үйлесімін түсінеді.