Жаратылыстану дегеніміз не?
Жаратылыстану – бұл табиғат туралы ғылым. Ол өсімдіктер мен жануарлар, ауа мен су, жер мен аспан денелері сияқты табиғаттағы барлық құбылыстарды зерттейді. Жаратылыстану пәні бізді қоршаған орта туралы терең білім алуға, табиғат құбылыстарын түсінуге және оны қорғауға үйретеді.

Жаратылыстану пәнінің маңызы:

• Табиғаттың құрылымын, оның заңдылықтарын түсіндіреді.

• Бізді қоршаған ортаға ғылыми көзқараспен қарауға үйретеді.

• Табиғат құбылыстарын зерттеуге және олардың шешімін табуға мүмкіндік береді.

• Экологиялық мәселелерді шешу үшін білім мен дағдыларды қалыптастырады.

Жаратылыстанудың негізгі салалары:

1. Физика – табиғаттағы қозғалыс, энергия және заттар туралы ғылым.

2. Химия – заттардың құрамы, олардың қасиеттері мен өзгерістерін зерттейді.

3. Биология – тірі ағзалар мен олардың тіршілік әрекеттерін зерттейді.

4. География – Жердің құрылысы, оның беткі қабаты және табиғи құбылыстар туралы ғылым.

Жаратылыстанудың басты әдістері:

• Бақылау: Табиғаттағы құбылыстарды бақылау арқылы ақпарат жинау.

• Тәжірибе: Табиғат құбылыстарын арнайы жағдайларда зерттеу.

• Талдау: Жиналған деректерді жүйелеу және қорытынды шығару.

Қорытынды:
Жаратылыстану пәні табиғат туралы білім береді және оны қорғау үшін әрекет етуге мүмкіндік жасайды. Бұл пән табиғатқа деген қызығушылықты арттырып, оны сақтауға деген жауапкершілік сезімін қалыптастырады.

Тапсырмалар:

1. Жаратылыстану пәнінің үш саласын атаңыз және олардың зерттеу нысандарын жазыңыз.

2. Төмендегі құбылыстарды қандай ғылым зерттейтінін анықтаңыз:

   • Жануарлардың тіршілігін зерттеу

   • Топырақ құрамы мен қасиеттерін анықтау

   • Жылудың заттарға әсері

3. Бақылау мен тәжірибенің айырмашылығын 3 мысалмен түсіндіріңіз.

4. Табиғаттың үш негізгі компонентін атаңыз және олардың өзара байланысын сипаттаңыз.

5. Төмендегі сұрақтарға жауап беріңіз:

   • Су не үшін маңызды?

   • Ауа құрамында қандай газдар бар?

   • Өсімдіктердің негізгі қызметі қандай?

6. Құбылыстарды жіктеңіз:

   • Желдің пайда болуы

   • Жер сілкінісі

   • Оттегінің көмірқышқыл газына айналуы

   • Қардың еруі

7. Жаратылыстану пәнін неге маңызды деп санайсыз? Өз пікіріңізді 3 дәлелмен негіздеңіз.

8. Өз қалаңызда немесе ауылда жаратылыстану пәніне байланысты қандай зерттеу жүргізуге болады? Жоспар құрыңыз.

9. Табиғатты зерттеудің қандай әдістерін білесіз? Әр әдіске мысал келтіріңіз.

10. Табиғат заңдылықтарын түсіну адамдарға қалай көмектеседі? Мысал келтіріңіз.

Дескрипторлар

• Жаратылыстану пәнінің негізгі салаларын және олардың ерекшеліктерін анықтайды.

• Табиғаттағы құбылыстарды зерттеуге бағытталған сұрақтарға жауап береді.

• Жаратылыстану пәнінің әдістерін түсініп, оларды нақты мысалдармен сипаттайды.

• Табиғат пен оның компоненттері туралы білімдерін логикалық түрде ұсынады.

• Оқушылардың экологиялық және ғылыми көзқарасын қалыптастырады.

Сабақты қорытындылауға арналған сұрақтар

• Жаратылыстану дегеніміз не?

• Жаратылыстану пәні қандай салаларды қамтиды?

• Табиғатты зерттеудің қандай әдістері бар?

• Жаратылыстану пәні бізге не үшін маңызды?

• Сіз жаратылыстану пәнінде қандай жаңа нәрсе үйрендіңіз?

Су айналымы дегеніміз не?
Су айналымы – бұл табиғаттағы судың үздіксіз қозғалысы. Ол күн сәулесінің әсерінен жер бетінде және атмосферада жүреді. Су айналымы табиғаттағы барлық тіршілік иелері үшін өте маңызды процесс.

Су айналымының кезеңдері:

1. Булану: Күн сәулесінің әсерінен су буланып, буға айналады.

2. Конденсация: Су буы салқындап, бұлттар түзеді.

3. Жауын-шашын: Бұлттардан су жерге жаңбыр, қар немесе бұршақ түрінде түседі.

4. Судың жер бетімен ағысы: Су өзендер, көлдер арқылы теңіздер мен мұхиттарға қайтып оралады.

5. Жерге сіңу: Жерге түскен су топыраққа сіңіп, жер асты суларына айналады.

Су айналымының маңызы:

• Су айналымы табиғаттағы су тепе-теңдігін сақтайды.

• Атмосфераны ылғалмен қамтамасыз етеді.

• Өсімдіктер мен жануарлардың тіршілігі үшін қажетті су көзін қалыптастырады.

Қызықты дерек:
Табиғаттағы су айналымы кезінде бір тамшы су мұхиттан бұлтқа, содан қайта жерге оралу үшін шамамен 10 күн қажет.

Суды үнемдеудің жолдары:

• Қажетсіз суды ағызбау.

• Су тұтыну мөлшерін азайту.

• Қайта пайдалануға болатын суды тиімді пайдалану.

Тапсырмалар

1. Су айналымының негізгі кезеңдерін тізбектеп жазыңыз және әр кезеңнің табиғаттағы рөлін сипаттаңыз.

2. Төмендегі процестерді дұрыс ретпен орналастырыңыз:

   • Жауын-шашынның түсуі

   • Бұлттардың түзілуі

   • Жер бетіндегі судың теңізге қайтуы

   • Судың булануы

3. Су айналымының бір күні қалай өтетінін елестетіп, осы процесті сипаттайтын қысқаша әңгіме жазыңыз.

4. Суретте бұлт, жаңбыр, өзендер мен мұхиттарды пайдаланып, су айналымының схемасын сызыңыз.

5. Егер су айналымы тоқтаса, табиғатта қандай өзгерістер болатынын сипаттаңыз.

6. Жер асты сулары қалай пайда болатынын және оның адам өміріне тигізетін әсерін түсіндіріңіз.

7. Қалалардағы судың табиғи айналымын сақтау үшін қандай шаралар қолдануға болады? Өз ұсыныстарыңызды жазыңыз.

8. Төмендегі сөйлемдерді толықтырыңыз:

   • Су буланған кезде ...

   • Бұлттар пайда болғанда ...

   • Жаңбыр жауған кезде ...

9. Су айналымының климатқа әсерін түсіндіріңіз.

10. Су айналымының қандай бөлігі адам әрекетінен ең көп зардап шегеді деп ойлайсыз? Жауабыңызды түсіндіріңіз.

Дескрипторлар

• Су айналымының негізгі кезеңдерін ажыратады және олардың рөлін сипаттайды.

• Су айналымының маңызын талдап, оны қоршаған ортада қолдана алады.

• Табиғаттағы процестердің байланысын түсінеді және логикалық түрде жеткізеді.

• Практикалық тапсырмаларды орындап, шығармашылық қабілетін көрсетеді.

• Судың үнемделуінің және табиғи айналымының маңызын түсінеді.

Сабақты қорытындылауға арналған сұрақтар

• Су айналымы дегеніміз не және ол қалай жүреді?

• Су айналымының табиғаттағы рөлі қандай?

• Судың булану және жауын-шашын түсу кезеңдерін сипаттаңыз.

• Адамдар суды үнемдеу арқылы су айналымына қалай әсер ете алады?

• Табиғаттағы су айналымының қандай бөліктері сізді ерекше қызықтырды?

Ауа дегеніміз не?
Ауа – бұл бізді қоршаған, көрінбейтін, иіссіз және түссіз газ қоспасы. Ол атмосфераны құрайды және Жердегі тіршіліктің негізі болып табылады. Ауасыз адамдар, жануарлар және өсімдіктер тіршілік ете алмайды.

Ауаның құрамында қандай газдар бар?

1. Азот (78%) – ауаның негізгі бөлігі. Ол тыныс алу процесіне қатыспайды, бірақ өсімдіктер үшін маңызды.

2. Оттегі (21%) – тіршілік үшін ең маңызды газ. Адамдар мен жануарлар оттегіні тыныс алу үшін пайдаланады.

3. Көмірқышқыл газы (0,03%) – өсімдіктерге фотосинтез үшін қажет.

4. Басқа газдар (шамамен 1%) – аргон, гелий және т.б.

Ауаның негізгі қасиеттері:

1. Көрінбейтін: Ауа түссіз, оны көзбен көру мүмкін емес.

2. Иіссіз: Ауаның ешқандай иісі жоқ.

3. Сығылғыш: Ауа қысылып, аз орын алуы мүмкін.

4. Жылу өткізгіш: Ауа жылуды нашар өткізеді, сондықтан ол жылу оқшаулағыш ретінде қолданылады.

5. Көлемді: Ауа бос кеңістікті толтырады және қысым жасайды.

Ауаның маңызы:

• Тыныс алу: Барлық тіршілік иелері ауаны тыныс алу үшін пайдаланады.

• Өсімдіктердің өсуі: Өсімдіктер көмірқышқыл газын фотосинтез процесінде қолданады.

• Жердегі жылуды реттеу: Атмосфера күн сәулесінің әсерін теңестіреді, Жердің температурасын тұрақты ұстап тұрады.

• Дыбыс таралуы: Ауа дыбыстың таралуына мүмкіндік береді.

Ауаны қорғау:

• Көліктер мен өнеркәсіптерден шығатын газдардың көлемін азайту.

• Ағаш отырғызу арқылы ауа сапасын жақсарту.

• Қалдықтарды дұрыс басқару және қайта өңдеу.

Тапсырмалар

1. Ауаның негізгі қасиеттерін атаңыз және олардың күнделікті өмірде қалай қолданылатынын сипаттаңыз.

2. Ауа құрамындағы газдардың пропорциясын көрсетіп, әрқайсысының табиғаттағы рөлін түсіндіріңіз.

3. Төмендегі құбылыстарды түсіндіріңіз:

   • Ауаның қысым жасау қасиеті

   • Ауаның жылу оқшаулағыш рөлі

4. Төмендегі сұрақтарға жауап беріңіз:

   • Егер ауа болмаса, дыбыс таралуы мүмкін бе? Неге?

   • Оттегінің табиғаттағы негізгі қызметі қандай?

5. Кесте құрыңыз: Ауаның қасиеттері мен олардың мысалдарын салыстырыңыз.

6. Егер ауаның құрамындағы көмірқышқыл газы 1%-ға көбейсе, бұл табиғатқа қалай әсер етеді?

7. Тәжірибе ойлап табыңыз: ауаның қысымын қалай тексеруге болады?

8. "Ауа тіршілік үшін неге маңызды?" тақырыбында қысқаша эссе жазыңыз.

9. Суреттегі ауаның қозғалысымен байланысты табиғат құбылысын (мысалы, жел, дауыл) түсіндіріңіз.

10. Өзіңіз тұратын аймақта ауаның сапасын жақсарту үшін қандай шаралар қолдануға болады?

Дескрипторлар

• Ауаның қасиеттерін анықтайды және сипаттайды.

• Ауа құрамындағы газдардың табиғаттағы рөлін түсіндіреді.

• Тәжірибелер арқылы ауаның қасиеттерін зерттеу әдістерін ұсынады.

• Табиғаттағы ауаның маңызын және оны қорғау жолдарын сипаттайды.

• Сыни тұрғыдан ойлап, ұсыныстар жасайды.

Сабақты қорытындылау сұрақтары

• Ауа дегеніміз не және оның негізгі қасиеттері қандай?

• Ауаның құрамындағы газдардың әрқайсысы не үшін маңызды?

• Егер ауа болмаса, табиғат пен тіршілік қалай өзгерер еді?

• Ауаның сапасын жақсарту үшін не істеу керек?

• Сіз ауаның қасиеттері туралы қандай жаңа нәрсе білдіңіз?

Топырақ дегеніміз не?
Топырақ жердің үстіңгі қабаты, ол табиғи процестердің нәтижесінде пайда болады және өсімдіктер мен жануарлардың тіршілігі үшін маңызды орта болып табылады. Топырақтың негізгі ерекшелігі оның құнарлылығы, яғни өсімдіктерге қажетті қоректік заттарды қамтамасыз ету қабілеті

Топырақ қалай пайда болады?
Топырақ жылдар бойы тас пен органикалық заттардың үгілуі, ыдырауы және араласуы арқылы қалыптасады. Бұл процесс мыңдаған жылдарға созылады

Топырақтың құрамы:
Минералды бөлшектер (45%) құм, саз және лайдан тұрады. Олар топырақтың физикалық қасиеттерін анықтайды
Органикалық заттар (5%) шірінді немесе гумус, өсімдіктер мен жануарлардың ыдыраған қалдықтарынан тұрады
Су (25%) топырақтың тіршілікті қолдауы үшін қажетті ылғалдылықты қамтамасыз етеді
Ауа (25%) өсімдіктердің тамырлары мен микроағзалардың тыныс алуы үшін қажет

Топырақтың маңызы:
Өсімдіктердің өсуіне қажетті орта
Суды сақтау және сүзу қабілеті бар
Биологиялық әртүрлілікті қолдайтын мекендеу орны
Құрылыс материалдарының көзі

Топырақты қорғау жолдары:
Ағаш отырғызу арқылы эрозияны азайту
Химиялық тыңайтқыштарды шамадан тыс қолданбау
Органикалық тыңайтқыштарды пайдалану
Суармалы жерлерді тиімді пайдалану

Тапсырмалар

1 Топырақтың құрамын тізбектеп жазыңыз және әр компоненттің табиғаттағы рөлін сипаттаңыз
2 Қарашірік пен құмды топырақты салыстырыңыз. Олардың айырмашылықтары мен ұқсастықтарын жазыңыз
3 Төмендегі сұрақтарға жауап беріңіз
Топырақтың құнарлылығын арттыру үшін не істеуге болады
Сазды топырақтың қандай артықшылықтары мен кемшіліктері бар
4 Егер топырақ жойылса, табиғатта қандай өзгерістер болуы мүмкін екенін сипаттаңыз
5 Топырақты қорғау шараларының 3 тиімді жолын ұсыныңыз және олардың пайдасын түсіндіріңіз
6 Топырақтағы ылғалдың өсімдіктер үшін маңызын зерттейтін шағын тәжірибе жоспарын жазыңыз
7 Табиғи және антропогендік (адам әрекеті) әсерден болатын топырақ эрозиясын сипаттап, оның шешу жолдарын ұсыныңыз
8 Топырақ тіршіліктің негізі тақырыбында шағын эссе жазыңыз
9 Өзіңіз тұрған аймақтағы топырақтың түрін анықтап, оның артықшылықтары мен кемшіліктерін жазыңыз
10 Топырақтың құрамындағы судың және ауаның өсімдіктерге әсерін түсіндіріңіз

Дескрипторлар

Топырақтың құрамын анықтайды және әр компоненттің рөлін түсіндіреді
Топырақ түрлерінің ерекшеліктерін ажыратады
Топырақтың табиғаттағы және адам өміріндегі маңызын сипаттайды
Топырақты қорғау жолдарын ұсынады және олардың тиімділігін түсіндіреді
Сыни және шығармашылық ойлау қабілеттерін көрсетеді

Сабақты қорытындылау сұрақтары

Топырақ дегеніміз не және оның негізгі компоненттері қандай
Топырақ қалай пайда болады
Топырақтың түрлерін атаңыз және олардың ерекшеліктерін сипаттаңыз
Топырақты қорғау үшін қандай шараларды қолдану керек
Сіз өз аймағыңыздағы топырақтың сапасын қалай жақсарта аласыз

Өсімдіктер дегеніміз не?
Өсімдіктер – бұл табиғаттағы ең маңызды тіршілік иелерінің бірі. Олар фотосинтез процесі арқылы ауадан көмірқышқыл газын сіңіріп, оттегін бөліп шығарады. Өсімдіктер адам мен жануарлардың тіршілігі үшін азық, баспана және энергия көзі болып табылады

Өсімдіктердің негізгі бөліктері:

1. Тамыр:

   • Өсімдікті топыраққа бекітеді

   • Қоректік заттар мен суды топырақтан сіңіреді

2. Сабақ:

   • Өсімдіктің негізгі тірегі

   • Жапырақтарға су мен қоректік заттарды жеткізеді

3. Жапырақ:

   • Фотосинтез процесін жүргізеді

   • Ауадан көмірқышқыл газын сіңіреді және оттегін бөледі

4. Гүл:

   • Өсімдіктің көбею мүшесі

   • Тозаңдану мен тұқым түзуге қатысады

5. Тұқым:

   • Жаңа өсімдіктің бастамасы

Өсімдіктердің маңызы:

• Оттегі көзі: Өсімдіктер оттегін бөліп, атмосфераны тазалайды

• Тамақ көзі: Адамдар мен жануарлар өсімдіктерден азық алады

• Баспана және материал көзі: Ағаштар құрылыс материалдары, қағаз және жиһаз өндіру үшін қолданылады

• Энергия көзі: Көмір, мұнай және табиғи газ өсімдіктердің ежелгі қалдықтарынан пайда болған

Өсімдіктерді қорғау жолдары:

• Ағаштарды кесуді азайту

• Жаңа ағаштар отырғызу

• Өсімдіктерді зиянкестер мен аурулардан қорғау

• Табиғи қорықтар мен ұлттық парктерді көбейту

Тапсырмалар

1 Өсімдіктердің негізгі бөліктерін атаңыз және олардың қызметін түсіндіріңіз
2 Төмендегі сұрақтарға жауап беріңіз
Фотосинтез дегеніміз не және ол қалай жүреді
Тамыр өсімдіктің тіршілігі үшін неге маңызды
3 Өсімдіктердің адам өміріндегі маңызын сипаттайтын 5 мысал келтіріңіз
4 Егер өсімдіктер болмаса, табиғатта қандай өзгерістер болуы мүмкін екенін сипаттаңыз
5 Жапырақ пен гүлдің қызметтерін салыстырыңыз және олардың айырмашылықтарын жазыңыз
6 Өз аулаңызда немесе мектебіңіздің аумағында ағаш отырғызу жоспарын құрастырыңыз
7 Өсімдіктердің тіршілігін сақтау үшін қандай шаралар қолдануға болады
8 Өсімдіктер мен жануарлардың өзара байланысын сипаттап, олардың бір-біріне әсерін түсіндіріңіз
9 Фотосинтез процесінің табиғаттағы маңызын түсіндіріп, оның адамға пайдасын жазыңыз
10 Өсімдіктер әлемін қорғау туралы өз ұсыныстарыңызды жазыңыз

Дескрипторлар

Өсімдіктердің негізгі бөліктерін ажыратады және олардың қызметін түсіндіреді
Өсімдіктердің адам және табиғат үшін маңызын сипаттайды
Фотосинтез процесінің рөлін түсінеді
Өсімдіктерді қорғау жолдарын ұсынады
Ойларын логикалық және дәлелді түрде жеткізеді

Сабақты қорытындылау сұрақтары

Өсімдіктер дегеніміз не және олардың табиғаттағы рөлі қандай
Өсімдіктердің негізгі бөліктерін атаңыз және олардың қызметін сипаттаңыз
Фотосинтез дегеніміз не және оның тіршілік үшін маңызы қандай
Өсімдіктерді қорғау үшін қандай шараларды қолдану керек
Өз аймағыңызда өсімдіктер әлемін қалай сақтауға болады

Жануарлар әлемі дегеніміз не?
Жануарлар – бұл тіршілік иелерінің маңызды бөлігі. Олар табиғаттың тепе-теңдігін сақтауға көмектеседі. Жануарлар ауа, су, топырақ және өсімдіктермен тығыз байланыста болады.

Жануарлар қалай жіктеледі?

1. Үй жануарлары: Бұл жануарлар адамдардың қасында өмір сүреді және оларға қызмет етеді. Мысалы, сиыр, қой, жылқы.

2. Жабайы жануарлар: Олар табиғи ортада өздігінен тіршілік етеді. Мысалы, қасқыр, түлкі, аю.

3. Судағы жануарлар: Бұл жануарлар суда өмір сүреді. Мысалы, балықтар, медузалар, киттер.

4. Құстар: Олар ауада ұша алады және денесін қауырсындар жауып тұрады. Мысалы, қыран, қарға, тырна.

Жануарлардың табиғаттағы рөлі:

• Топырақтың құнарлылығын арттыру: Құрттар топырақты қопсытып, оны өсімдіктерге пайдалы етеді.

• Тамақ тізбегін сақтау: Жануарлар бір-біріне қорек болып, табиғаттағы тепе-теңдікті сақтайды.

• Өсімдіктерді тозаңдандыру: Аралар мен басқа да жәндіктер өсімдіктердің гүлдерінен тозаң таратады.

Жануарларды қорғау:

• Жануарлардың мекен ету ортасын сақтау.

• Сирек кездесетін жануарларды қорғау үшін қорықтар мен ұлттық парктер құру.

• Заңсыз аң аулауға тыйым салу.

• Жануарларды қорғауға арналған арнайы бағдарламаларды қолдау.

Тапсырмалар

1 Жануарларды үш топқа бөліп жазыңыз: үй жануарлары, жабайы жануарлар және суда өмір сүретін жануарлар. Әр топқа кемінде үш мысал келтіріңіз
2 Құстардың ерекшеліктерін сипаттаңыз. Олар басқа жануарлардан немен ерекшеленеді
3 Төмендегі сұрақтарға жауап беріңіз
Жануарлар табиғаттың тепе-теңдігін қалай сақтайды
Сирек кездесетін жануарларды қорғау үшін не істеу керек
4 Жануарлардың адам өміріндегі рөлін сипаттап, кемінде үш мысал келтіріңіз
5 Егер жануарлар әлемі жойылса, табиғатта қандай өзгерістер болуы мүмкін екенін ойластырыңыз
6 Жануарларды қорғау туралы қысқаша әңгіме немесе ұран ойлап жазыңыз
7 Қасқыр, түлкі, қоян сияқты жануарлардың ерекшеліктерін жазыңыз және оларды салыстырыңыз
8 Жануарлардың өсімдіктермен байланысы қандай? Олардың бір-біріне қалай көмектесетінін сипаттаңыз
9 "Жануарларсыз әлем қандай болар еді?" тақырыбында шағын эссе жазыңыз
10 Өз аулаңызда немесе мектебіңіз маңында кездесетін жануарларды сипаттаңыз. Олар туралы не білесіз?

Дескрипторлар

• Жануарларды топтарға бөліп, олардың ерекшеліктерін ажыратады

• Жануарлардың табиғаттағы және адам өміріндегі рөлін түсіндіреді

• Жануарларды қорғау қажеттілігін түсініп, нақты ұсыныстар береді

• Тапсырмалар арқылы сыни және шығармашылық ойлау қабілеттерін көрсетеді

• Табиғат пен жануарлар арасындағы байланысты сипаттайды

Сабақты қорытындылау сұрақтары

Жануарлар әлемі дегеніміз не және ол неге маңызды
Жануарлар қалай жіктеледі
Сирек кездесетін жануарларды қалай қорғауға болады
Жануарлар табиғаттағы тепе-теңдікті қалай сақтайды
Сіз жануарларды қорғау үшін қандай іс-әрекет жасар едіңіз

Экожүйе дегеніміз не?
Экожүйе – бұл тірі организмдер (өсімдіктер, жануарлар, микроорганизмдер) мен олардың өмір сүретін ортасының өзара байланысқан жиынтығы. Экожүйе ішінде барлық компоненттер бір-бірімен тығыз байланыста болып, табиғатта тепе-теңдік сақтайды.

Экожүйенің негізгі компоненттері:

1. Өндірушілер (автотрофтар): Өсімдіктер күн сәулесінің энергиясын пайдаланып, қоректік заттар түзеді.

2. Тұтынушылар (гетеротрофтар): Жануарлар, адамдар, кейбір микроағзалар өсімдіктер мен басқа жануарларды қорек етеді.

3. Бұзушылар (редуценттер): Бактериялар мен саңырауқұлақтар органикалық қалдықтарды ыдыратып, оларды топыраққа қайтарады.

Экожүйенің түрлері:

1. Орман экожүйесі: Ормандарда өсімдіктер мен жануарлардың көптеген түрлері өмір сүреді. Олар таза ауа шығарып, топырақты эрозиядан қорғайды.

2. Су экожүйесі: Өзендер, көлдер, теңіздер және мұхиттарда тіршілік ететін өсімдіктер мен жануарлар су айналымына қатысады.

3. Шөлейт экожүйесі: Құмды аймақтарда ерекше бейімделген өсімдіктер мен жануарлар өмір сүреді.

4. Тау экожүйесі: Тау аймақтарында өсімдіктер мен жануарлар биіктікке бейімделіп тіршілік етеді.

Экожүйенің маңызы:

• Табиғаттағы зат айналымын қамтамасыз етеді

• Ауа мен судың тазалығын сақтайды

• Жануарлар мен өсімдіктерге мекендеу ортасын қалыптастырады

• Адамдарға азық-түлік пен ресурстар береді

Экожүйелерді қорғау жолдары:

• Табиғи қорықтар мен ұлттық парктер құру

• Ластануды азайту және қалдықтарды дұрыс басқару

• Ағаштарды кесуді шектеу және қайта отырғызу

• Сирек кездесетін өсімдіктер мен жануарларды қорғау

Тапсырмалар

1 Экожүйенің негізгі компоненттерін атаңыз және олардың табиғаттағы рөлін сипаттаңыз
2 Төмендегі экожүйелерді сипаттаңыз
Орман экожүйесі
Су экожүйесі
Шөлейт экожүйесі
3 Экожүйелердің адамдар үшін маңызын түсіндіріңіз
4 Егер экожүйенің тепе-теңдігі бұзылса, табиғатта қандай өзгерістер болуы мүмкін екенін сипаттаңыз
5 Өзіңіз тұрған аймақтағы экожүйені сипаттап, оның ерекшеліктерін атаңыз
6 Экожүйелерді қорғау үшін қандай шаралар қолдану қажет? Өз ұсыныстарыңызды жазыңыз
7 Төмендегі сөйлемдерді толықтырыңыз
Өндірушілер экожүйеде ... рөл атқарады
Тұтынушылар ...
Бұзушылар ...
8 Экожүйенің түрлерін кесте түрінде жазыңыз және әрқайсысына мысал келтіріңіз
9 Экожүйелердің адамдар өміріне тигізетін 3 пайдалы жағын сипаттаңыз
10 Экожүйелердің тепе-теңдігін сақтау туралы қысқаша эссе жазыңыз

Дескрипторлар

Экожүйенің негізгі компоненттерін және олардың рөлін анықтайды
Экожүйелердің түрлерін ажыратып, олардың ерекшеліктерін сипаттайды
Экожүйелердің табиғаттағы және адам өміріндегі маңызын түсінеді
Экожүйелерді қорғауға арналған нақты ұсыныстар береді
Оқушылар өз аймағының экожүйесін зерттеп, шығармашылық қабілетін көрсетеді

Сабақты қорытындылау сұрақтары

Экожүйе дегеніміз не және оның негізгі компоненттері қандай
Экожүйелердің қандай түрлерін білесіз
Экожүйелер табиғатта қандай рөл атқарады
Экожүйелерді қорғау үшін не істеу қажет
Өз аймағыңыздағы экожүйенің ерекшеліктері қандай

Табиғат құбылыстары дегеніміз не?
Табиғат құбылыстары – бұл жер бетінде, ауада немесе суда жүретін табиғи процестер мен өзгерістер. Олар бізді қоршаған ортада тұрақты түрде болып жатады және табиғаттың әртүрлі заңдылықтарына негізделеді.

Табиғат құбылыстарының түрлері:

1. Атмосфералық құбылыстар:

   • Жаңбыр, қар, бұршақ

   • Жел, дауыл

   • Бұлттылық, тұман

2. Геологиялық құбылыстар:

   • Жер сілкінісі

   • Жанартау атқылауы

   • Жердің эрозиясы

3. Астрономиялық құбылыстар:

   • Күннің шығуы мен батуы

   • Айдың фазалары

   • Жұлдыздардың қозғалысы

4. Гидрологиялық құбылыстар:

   • Су тасқыны

   • Толқындар мен ағыстар

   • Мұздықтардың еруі

Табиғат құбылыстарының пайда болу себептері:

• Жердің айналуы және Күннің сәулеленуі

• Атмосферадағы қысым мен температураның өзгеруі

• Жер қыртысындағы қозғалыстар

• Судың айналымы

Табиғат құбылыстарының маңызы:

• Табиғат құбылыстары Жердегі тіршілікке тікелей әсер етеді

• Жаңбыр өсімдіктердің өсуіне және су қорының толықтырылуына көмектеседі

• Жел энергия өндіруге қолданылады

• Жер сілкінісі мен жанартау атқылауы жер бедерін өзгертеді

Табиғат құбылыстарын бақылау:

• Ауа райын бақылау арқылы болашақтағы климат өзгерістерін болжауға болады

• Жер сілкінісі мен жанартау атқылауын алдын ала анықтау адамдарды қорғауға көмектеседі

• Астрономиялық құбылыстарды зерттеу ғарыш кеңістігін түсінуге мүмкіндік береді

Тапсырмалар

1 Табиғат құбылыстарының төрт түрін жазыңыз және әрқайсысына екі мысал келтіріңіз
2 Атмосфералық құбылыстардың пайда болу себептерін түсіндіріңіз. Мысалы, жаңбырдың жауу процесін сипаттаңыз
3 Геологиялық құбылыстардың адам өміріне тигізетін әсерін сипаттап, мысал келтіріңіз
4 Төмендегі сұрақтарға жауап беріңіз
Күннің шығуы мен батуы қандай құбылысқа жатады
Жер сілкінісін алдын ала болжау не үшін маңызды
5 Табиғат құбылыстарының адам өміріне тигізетін 3 жағымды және 3 жағымсыз әсерін жазыңыз
6 Егер табиғат құбылыстары болмаса, тіршілік қандай болар еді деген сұраққа жауап беріңіз
7 Жел мен жаңбырдың табиғат пен адамға әсерін салыстырыңыз
8 Астрономиялық құбылыстардың бізге қандай пайдасы бар екенін сипаттаңыз
9 Өз аймағыңыздағы ең жиі кездесетін табиғат құбылысын сипаттап, оның пайда болу себебін жазыңыз
10 Табиғат құбылыстары туралы "Біздің әлемнің өзгерістері" тақырыбында шағын эссе жазыңыз

Дескрипторлар

• Табиғат құбылыстарының түрлерін дұрыс анықтайды

• Әр құбылыстың пайда болу себептерін түсіндіреді

• Табиғат құбылыстарының адам өміріне әсерін сипаттайды

• Тапсырмалар арқылы өз аймағындағы табиғат құбылыстарын түсінеді

• Шығармашылық және сыни ойлау қабілеттерін көрсетеді

Сабақты қорытындылау сұрақтары

Табиғат құбылыстары дегеніміз не
Табиғат құбылыстарының қандай түрлерін білесіз
Жаңбыр, жел және жер сілкінісі қалай пайда болады
Табиғат құбылыстарын бақылаудың қандай пайдасы бар
Сіздің аймағыңыздағы ең ерекше табиғат құбылысы қандай?

Өсімдіктер қалай өседі?
Өсімдіктердің өсуі – бұл тұқымның өнуінен бастап үлкен өсімдікке айналғанға дейінгі процесс. Өсімдік өсу үшін белгілі бір жағдайлар қажет.

Өсімдіктердің өсуіне әсер ететін негізгі факторлар:

1. Су: Су өсімдіктің барлық бөліктеріне қажетті ылғал мен қоректік заттарды тасымалдайды. Тұқым су жеткілікті болғанда ғана өне бастайды.

2. Жарық: Жарық өсімдікке фотосинтез процесін жүргізуге көмектеседі. Бұл процесс кезінде өсімдік қорек жинайды және өседі.

3. Температура: Өсімдіктердің әрқайсысы белгілі бір температуралық ортада жақсы өседі.

4. Топырақ: Құнарлы топырақ өсімдіктерге қажетті минералдар мен қоректік заттарды береді.

5. Ауа: Өсімдіктер тыныс алу және фотосинтез үшін көмірқышқыл газын сіңіріп, оттегін бөліп шығарады.

Өсімдіктердің өсу кезеңдері:

1. Тұқымның өнуі: Тұқым су мен жылу жеткілікті болғанда өсе бастайды.

2. Сабақ пен жапырақтардың дамуы: Сабақ ұзарып, жапырақтар пайда болады.

3. Гүлдену: Өсімдік гүл ашып, тозаңдану жүреді.

4. Тұқым түзу: Гүлдер тұқымға айналып, жаңа өсімдіктердің өсуіне мүмкіндік береді.

Неге өсімдіктерге тәжірибелер жүргізу маңызды?

• Өсімдіктердің қандай ортада жақсы өсетінін анықтау

• Табиғи жағдайлардың өсімдікке әсерін зерттеу

• Өсімдіктерді өсіру және қорғау әдістерін үйрену

Тапсырмалар

1. Өсімдіктердің өсуіне әсер ететін төрт негізгі факторды атаңыз және олардың әрқайсысы не үшін маңызды екенін түсіндіріңіз.

2. Төмендегі сұрақтарға жауап беріңіз:

   • Су жеткіліксіз болса, өсімдікке қандай әсері болады?

   • Жарықтың болмауы өсімдіктің өсуіне қалай әсер етеді?

3. Өсімдіктердің өсуін зерттеу үшін тәжірибе жоспарын жасаңыз. Өсімдікті екі түрлі ортада өсіріп (жарық пен қараңғы), олардың өсуін салыстырыңыз.

4. Егер өсімдік құнарсыз топырақта өссе, ол қалай өзгереді деп ойлайсыз? Жауабыңызды түсіндіріңіз.

5. Өсімдіктердің өсу процесін сипаттайтын кесте жасаңыз (тұқымның өнуінен бастап тұқым түзуіне дейін).

6. Сіз тұратын жерде өсетін өсімдіктерге қандай климаттық факторлар әсер етеді? Жауабыңызды жазыңыз.

7. Табиғатта өсімдіктердің өсуіне зиян келтіретін үш факторды атаңыз және оларды шешу жолдарын ұсыныңыз.

8. "Өсімдіктердің өсуін бақылау арқылы біз не үйренеміз?" тақырыбында шағын эссе жазыңыз.

9. Өсімдіктердің өсуіне жасанды әсер ететін әдістерді атаңыз (мысалы, жылыжайлар, тыңайтқыштар) және олардың артықшылықтарын сипаттаңыз.

10. Үйіңіздегі өсімдіктердің бірін таңдап, оның өсуін жеті күн бойы бақылаңыз. Күнделікті өзгерістерді жазып, қорытынды жасаңыз.

Дескрипторлар

• Өсімдіктердің өсуіне әсер ететін негізгі факторларды дұрыс анықтайды.

• Өсімдіктердің өсу процесін сипаттап, тәжірибе жүргізу үшін жоспар құрады.

• Табиғи жағдайлардың өсімдіктерге әсерін түсінеді және шешу жолдарын ұсынады.

• Ғылыми ойлау дағдыларын көрсетіп, нақты дәлелдер келтіреді.

• Өсімдіктерді күту және қорғау әдістерін біледі.

Сабақты қорытындылау сұрақтары

Өсімдіктердің өсуіне қандай факторлар әсер етеді?
Өсімдіктер өсуі үшін ең маңызды шарттар қандай?
Тәжірибе арқылы өсімдіктердің өсуін қалай бақылауға болады?
Сіз өз үйіңізде немесе мектебіңізде өсімдіктердің өсуін қалай жақсарта аласыз?
Өсімдіктердің өсуін бақылау арқылы қандай жаңа нәрселер үйрендіңіз?

Ауа райы дегеніміз не?
Ауа райы – белгілі бір уақыт аралығында белгілі бір жерде атмосферада болып жатқан құбылыстардың жиынтығы. Ауа райы әрдайым өзгеріп тұрады және оны бірнеше факторлар анықтайды.

Ауа райының негізгі элементтері:

1. Температура: Ауа температурасы атмосфераның жылулық күйін көрсетеді.

2. Жауын-шашын: Жаңбыр, қар, бұршақ сияқты атмосферадан түсетін су түрлері.

3. Жел: Ауаның бір жерден екінші жерге қозғалуы. Желдің күші мен бағыты ауа райына әсер етеді.

4. Бұлттылық: Аспандағы бұлттардың мөлшері мен түрі.

5. Ауа қысымы: Ауаның Жер бетіне түсіретін салмағы.

Ауа райын қалай бақылауға болады?
Ауа райын бақылау үшін арнайы құралдар пайдаланылады:

• Термометр: Температураны өлшейді.

• Барометр: Ауа қысымын анықтайды.

• Анемометр: Желдің жылдамдығын өлшейді.

• Гигрометр: Ауаның ылғалдылығын өлшейді.

• Плювиометр: Жауын-шашын мөлшерін өлшейді.

Ауа райын бақылаудың маңызы:

• Адамдарға ауа райының өзгерістеріне дайын болуға көмектеседі.

• Ауыл шаруашылығы үшін егін егу және жинау уақытын анықтауға мүмкіндік береді.

• Табиғи апаттарды алдын ала болжап, олардың зиянын азайтуға көмектеседі.

Ауа райын болжау:
Ауа райын болжау үшін метеорологтар арнайы құралдардан алынған деректерді талдап, компьютерлік модельдер көмегімен ауа райының өзгерісін болжайды.

Тапсырмалар

1. Ауа райының негізгі элементтерін атаңыз және олардың табиғатқа әсерін сипаттаңыз.

2. Төмендегі құралдарды олардың атқаратын қызметімен сәйкестендіріңіз:

   • Термометр

   • Барометр

   • Гигрометр

   • Анемометр

   • Плювиометр

3. Сіздің бүгінгі ауа райыңызды бақылаңыз және төмендегі кестені толтырыңыз:

   • Температура

   • Желдің күші және бағыты

   • Жауын-шашын мөлшері

   • Бұлттылық деңгейі

4. Егер бір апта бойы ауа райы өзгермесе, табиғатқа және адамдарға қандай әсері болуы мүмкін?

5. Ауа райының адам өміріне тигізетін үш жағымды және үш жағымсыз әсерін жазыңыз.

6. Ауа райын бақылау арқылы табиғи апаттарды қалай болжауға болады? Жауабыңызды түсіндіріңіз.

7. "Менің ауа райын бақылау тәжірибем" тақырыбында шағын әңгіме жазыңыз.

8. Жел мен жауын-шашынның табиғат пен адамдарға әсерін салыстырыңыз.

9. Өз аулаңыздағы немесе мектебіңіз маңындағы ауа райын 5 күн бойы бақылаңыз және өзгерістерді күнделік түрінде жазыңыз.

10. Сіз тұратын аймақ үшін ауа райын бақылаудың маңыздылығын сипаттаңыз.

Дескрипторлар

• Ауа райының негізгі элементтерін және олардың табиғат пен адам өміріне әсерін дұрыс анықтайды.

• Ауа райын бақылауға арналған құралдарды дұрыс атайды және олардың қызметін түсіндіреді.

• Ауа райын бақылау дағдыларын көрсетеді және өз ойларын қисынды жеткізеді.

• Ауа райының адам өміріне тигізетін әсерін сипаттайды және табиғи апаттарды болжау жолдарын түсінеді.

• Ұзақ мерзімді бақылау нәтижесінде қорытынды жасайды.

Сабақты қорытындылау сұрақтары

Ауа райы дегеніміз не және оның негізгі элементтері қандай
Ауа райын бақылау үшін қандай құралдар қолданылады
Ауа райын бақылау не үшін маңызды
Табиғат пен адам өміріне ауа райы қандай әсер етеді
Сіз ауа райын бақылау арқылы не үйрендіңіз

Энергия дегеніміз не?
Энергия – бұл жұмыс істеуге, қозғалыс жасауға немесе өзгерістер енгізуге мүмкіндік беретін күш. Табиғаттағы энергия көптеген процестерді қамтамасыз етеді және тіршілік үшін өте маңызды.

Энергияның табиғаттағы көздері:

1. Күн энергиясы:

   • Күн – табиғаттағы ең басты энергия көзі.

   • Күннің энергиясы өсімдіктердің фотосинтез процесінде, судың булануында және желдің пайда болуында маңызды рөл атқарады.

2. Су энергиясы:

   • Өзендер мен көлдердегі судың қозғалысы электр энергиясын өндіруге мүмкіндік береді.

   • Су электр станциялары арқылы таза энергия алынады.

3. Жел энергиясы:

   • Жел диірмендері және жел турбиналары арқылы электр энергиясы өндіріледі.

   • Жел табиғаттағы ауаның қозғалысынан пайда болады.

4. Жер асты энергиясы:

   • Жер астындағы жылу энергиясы (геотермалды энергия) жердің ішкі жылуынан алынады.

   • Бұл энергия жер асты сулары арқылы бетке шығады.

5. Биомасса:

   • Ағаштар, өсімдік қалдықтары және органикалық материалдар арқылы алынатын энергия түрі.

   • Отын ретінде қолданылады.

Энергияның табиғаттағы маңызы:

• Өсімдіктер үшін: Энергия фотосинтез процесін қамтамасыз етеді.

• Жануарлар үшін: Жануарлар энергияны қозғалу, тамақ табу және өмір сүру үшін пайдаланады.

• Адамдар үшін: Энергия электр жарығын, жылуды, көлік қозғалысын және өнеркәсіп жұмысын қамтамасыз етеді.

Энергияны үнемдеу жолдары:

• Қажет емес жарықты сөндіру

• Электр құрылғыларын үнемді пайдалану

• Қалдықтарды қайта өңдеу арқылы энергияны үнемдеу

• Жаңартылатын энергия көздерін пайдалану

Тапсырмалар

1. Табиғаттағы энергияның бес негізгі көзін атаңыз және олардың қалай пайда болатынын сипаттаңыз.

2. Жел мен су энергиясының айырмашылықтары мен ұқсастықтарын салыстырыңыз.

3. Құбылыстарды ажыратыңыз:

   • Күн сәулесінен жылу пайда болуы

   • Өзеннің ағысын пайдаланып электр энергиясын өндіру

   • Жер астындағы жылу энергиясын қолдану

4. Табиғаттағы энергия көздерін қалай тиімді пайдалану керектігі туралы үш ұсыныс жазыңыз.

5. Күн энергиясының өсімдіктер мен жануарлар үшін маңызын түсіндіріңіз.

6. Егер табиғатта энергия болмаса, тіршілікке қандай әсері болатынын сипаттаңыз.

7. Ауылды жерде жаңартылатын энергия көздерін пайдаланудың үш артықшылығын жазыңыз.

8. Төмендегі сөйлемдерді толықтырыңыз:

   • Күн энергиясы табиғат үшін ...

   • Жел энергиясы ...

   • Су энергиясы ...

9. "Энергияны үнемдеу – болашақты сақтау" тақырыбында шағын эссе жазыңыз.

10. Табиғаттағы энергияны қорғау және үнемдеу үшін өз аймағыңызда қандай шаралар қолдануға болады?

Дескрипторлар

• Табиғаттағы энергия көздерін дұрыс анықтайды және олардың пайда болуын сипаттайды.

• Энергия көздерінің түрлерін салыстырып, айырмашылықтары мен ұқсастықтарын анықтайды.

• Энергияның табиғат пен адам өміріндегі маңызын түсінеді.

• Энергияны үнемдеу және қорғау жолдарын ұсынады.

• Ойларын дәлелді түрде жеткізіп, шығармашылық қабілеттерін көрсетеді.

Сабақты қорытындылау сұрақтары

Табиғаттағы энергия көздері қандай
Энергия көздері қалай пайда болады
Күн энергиясы табиғатта қандай рөл атқарады
Энергияны үнемдеу не үшін маңызды
Сіз өз үйіңізде немесе мектебіңізде энергияны қалай үнемдей аласыз

Су ресурстары дегеніміз не?
Су ресурстары – бұл жер бетінде және жер астында орналасқан, адам мен табиғатқа қажет су көздері. Су ресурстары Жердегі барлық тіршілік үшін өте маңызды.

Су ресурстарының түрлері:

1. Беткі сулар:

   • Өзендер, көлдер, теңіздер және мұхиттар

   • Бұл су көздері адам мен жануарлар тіршілігі үшін қолжетімді

2. Жер асты сулар:

   • Құдықтар мен бұлақтардан алынатын сулар

   • Бұл су көздері таза әрі ауыз су ретінде пайдаланылады

3. Мұздықтар:

   • Жер бетіндегі тұщы судың үлкен бөлігі мұздықтарда сақталады

4. Атмосферадағы су:

   • Жауын-шашын, қар және тұман түрінде кездесетін су

Су ресурстарының маңызы:

• Тіршілік үшін негізгі орта

• Ауыл шаруашылығында егін суаруға пайдаланылады

• Электр энергиясын өндіруде қолданылады

• Табиғи тепе-теңдікті сақтайды

Су ресурстарының мәселелері:

• Судың ластануы (өнеркәсіп қалдықтары, тұрмыстық қоқыстар)

• Су тапшылығы

• Судың дұрыс пайдаланылмауы

Су ресурстарын қорғау жолдары:

• Суды үнемдеу және оны тиімді пайдалану

• Қалдықтарды суға төкпеу

• Жаңбыр суын жинау және оны қайта пайдалану

• Өзендер мен көлдерді ластанудан қорғау

Тапсырмалар

1. Судың жер бетінде кездесетін үш түрін атаңыз және олардың ерекшеліктерін түсіндіріңіз.

2. Төмендегі сұрақтарға жауап беріңіз:

   • Судың тіршілік үшін қандай маңызы бар?

   • Судың ластануы табиғатқа қалай әсер етеді?

3. Сіз тұратын аймақтағы ең маңызды су ресурстарын атаңыз және олардың адам өміріндегі рөлін сипаттаңыз.

4. Су ресурстарының адам өміріне тигізетін үш жағымды және үш жағымсыз әсерін сипаттаңыз.

5. Егер су ресурстары ластанса, тіршілікке қандай қауіп төнуі мүмкін екенін сипаттаңыз.

6. Судың үнемделуіне өз үлесіңізді қосу үшін қандай әрекеттер жасар едіңіз?

7. Табиғаттағы су айналымын қысқаша сипаттаңыз.

8. Төмендегі сөйлемдерді толықтырыңыз:

   • Су ресурстарының негізгі мәселесі ...

   • Өзендерді таза сақтау үшін ...

   • Адамдар суды үнемдеу үшін ...

9. "Су ресурстарын қорғау – болашақтың кепілі" тақырыбында шағын эссе жазыңыз.

10. Судың сапасын жақсарту үшін қандай шаралар қолдану қажет? Өз ойыңызды жазыңыз.

Дескрипторлар

• Су ресурстарының түрлерін дұрыс анықтайды және сипаттайды

• Судың табиғат пен адам өміріндегі маңызын түсінеді

• Су ресурстарын қорғау жолдарын ұсынады

• Тапсырмалар арқылы судың мәселелерін түсініп, шешу жолдарын ұсынады

• Шығармашылық және сыни ойлау қабілеттерін көрсетеді

Сабақты қорытындылау сұрақтары

Су ресурстары дегеніміз не және олардың түрлерін атаңыз
Су ресурстарының адам өміріндегі маңызы қандай
Судың ластануы табиғатқа қандай қауіп төндіреді
Су ресурстарын қорғау үшін қандай шаралар қолдану керек
Сіз өз аймағыңыздағы су ресурстарын қорғау үшін не істер едіңіз

Экологиялық проблемалар дегеніміз не?
Экологиялық проблемалар – бұл табиғаттың ластануы, табиғи ресурстардың азаюы және табиғаттағы тепе-теңдіктің бұзылуы нәтижесінде пайда болатын мәселелер. Бұл проблемалар адамның әрекеттеріне тікелей байланысты.

Негізгі экологиялық проблемалар:

1. Ауаның ластануы:

   • Өнеркәсіп және көлік шығарындылары ауаны ластайды.

   • Бұл адам денсаулығына және табиғатқа кері әсер етеді.

2. Судың ластануы:

   • Өзендер мен көлдерге қалдықтардың тасталуы су сапасының төмендеуіне әкеледі.

   • Тіршілік иелерінің өмір сүру ортасы бұзылады.

3. Топырақтың ластануы:

   • Химиялық тыңайтқыштар мен тұрмыстық қалдықтар топырақ құнарлылығын азайтады.

4. Ормандардың жойылуы:

   • Ағаштарды кесу және ормандарды өрттеу табиғи ортаның бұзылуына әкеледі.

5. Климаттың өзгеруі:

   • Көмірқышқыл газының атмосферада көбеюі жаһандық жылынуға әкеледі.

Экологиялық проблемалардың салдары:

• Таза ауыз судың тапшылығы

• Ауа мен су арқылы таралатын аурулардың көбеюі

• Жануарлар мен өсімдіктердің түрлерінің жойылуы

• Климаттың өзгеруі және табиғи апаттардың көбеюі

Экологиялық проблемаларды шешу жолдары:

1. Табиғатты қорғау заңдарын қатаң сақтау

2. Қалдықтарды қайта өңдеу және сұрыптау

3. Жаңартылатын энергия көздерін пайдалану

4. Ағаш отырғызу және ормандарды қалпына келтіру

5. Қоғамдық көлікті пайдалану және көміртегі шығарындыларын азайту

6. Экологиялық білім беру және табиғатты қорғауға тәрбиелеу

Тапсырмалар

1. Экологиялық проблемалардың бес негізгі түрін атаңыз және олардың пайда болу себептерін түсіндіріңіз.

2. Төмендегі сұрақтарға жауап беріңіз:

   • Ауаның ластануы адамның денсаулығына қалай әсер етеді?

   • Климаттың өзгеруі табиғатқа қандай қауіп төндіреді?

3. Сіздің аймағыңызда кездесетін экологиялық проблемаларды атаңыз және оларды шешу жолдарын ұсыныңыз.

4. Егер табиғаттағы тепе-теңдік бұзылса, тіршілікке қандай әсері болуы мүмкін екенін сипаттаңыз.

5. Экологиялық проблемаларды шешу үшін үкімет пен қоғам қандай шаралар қолдануы керек деп ойлайсыз?

6. Экологияны қорғауға арналған "Табиғатты сақтайық" тақырыбында қысқаша ұран ойлап жазыңыз.

7. Ормандарды қалпына келтірудің табиғатқа тигізетін пайдасын сипаттаңыз.

8. Табиғатты қорғау үшін сіз өз үйіңізде немесе мектебіңізде қандай әрекеттер жасай аласыз?

9. Ауаның және судың ластануын болдырмау үшін нақты үш ұсыныс жазыңыз.

10. "Экологиялық мәселелерді шешу – болашақ үшін маңызды" тақырыбында шағын эссе жазыңыз.

Дескрипторлар

• Экологиялық проблемалардың түрлерін дұрыс анықтайды және сипаттайды.

• Экологиялық мәселелердің табиғат пен адам өміріне әсерін түсінеді.

• Мәселелерді шешу жолдарын ұсынады және олардың тиімділігін сипаттайды.

• Тапсырмалар арқылы шығармашылық және сыни ойлау қабілеттерін көрсетеді.

• Экологияны қорғауға арналған нақты ұсыныстар жасайды.

Сабақты қорытындылау сұрақтары

Экологиялық проблемалар дегеніміз не
Экологиялық проблемалардың қандай түрлерін білесіз
Судың және ауаның ластануы табиғатқа қандай зиян келтіреді
Экологиялық мәселелерді шешу үшін қандай шаралар қолдану керек
Сіз табиғатты қорғау үшін қандай үлес қоса аласыз

Жергілікті табиғатты бақылау дегеніміз не?
Жергілікті табиғатты бақылау – бұл өз аймағыңыздағы өсімдіктер, жануарлар, ауа райы және басқа да табиғи құбылыстарды зерттеу. Бақылау арқылы біз табиғаттағы өзгерістерді байқап, оның жағдайын жақсарту үшін қажетті шаралар қабылдай аламыз.

Неге табиғатты бақылау маңызды?

1. Өзгерістерді байқау: Табиғаттағы маусымдық және экологиялық өзгерістерді қадағалауға мүмкіндік береді.

2. Экологиялық проблемаларды анықтау: Табиғаттың ластану деңгейін немесе басқа да мәселелерді анықтауға көмектеседі.

3. Білімді тереңдету: Өсімдіктер мен жануарлардың тіршілігін зерттеуге мүмкіндік береді.

4. Табиғатты қорғау: Бақылау арқылы табиғатты қорғау шараларын жүзеге асыруға болады.

Табиғатты бақылау әдістері:

1. Бақылау: Табиғат құбылыстарын бақылау үшін күнделікті бақылау жүргізу.

2. Тіркеу: Ауа райының, өсімдіктер мен жануарлар санын жазып отыру.

3. Суретке түсіру: Өзгерістерді бейнелеу үшін суреттер мен бейнематериалдар жасау.

4. Тәжірибе жүргізу: Табиғат элементтерінің өзара әрекеттесуін зерттеу.

Жергілікті табиғатты бақылау нені қамтиды?

• Өсімдіктердің өсуі мен өзгерісі

• Жануарлардың қозғалысы мен тіршілігі

• Ауа райының ерекшеліктері

• Су көздерінің жағдайы

Жергілікті табиғатты бақылау нәтижелерін қалай қолдануға болады?

• Экологиялық жағдайды жақсарту үшін ұсыныстар жасау

• Жергілікті табиғатты қорғауға арналған шаралар ұйымдастыру

• Зерттеу нәтижелерін сыныпта немесе мектеп жобаларында пайдалану

Тапсырмалар

1. Өз аулаңызда немесе мектебіңіз маңында өсетін өсімдіктерді бақылап, олардың түрлерін жазыңыз.

2. Өзіңіз байқаған жануарлар немесе құстардың мінез-құлқын сипаттаңыз.

3. Ауа райының соңғы үш күндегі өзгерістерін бақылап, кесте жасаңыз.

   • Температура

   • Желдің бағыты

   • Жауын-шашын

4. Табиғатты қорғауға арналған үш нақты ұсыныс жазыңыз.

5. Егер сіздің аймағыңызда экологиялық проблема бар болса, оны сипаттап, оны шешу жолдарын ұсыныңыз.

6. "Менің табиғаттағы бақылауым" тақырыбында қысқаша эссе жазыңыз.

7. Ағаштардың жапырақтарының түсі немесе формасының өзгерісін зерттеп, ол туралы есеп дайындаңыз.

8. Табиғатты қорғау үшін сыныпта немесе мектепте қандай іс-шара ұйымдастыруға болады? Жоспар құрастырыңыз.

9. Су көздерінің жағдайын бақылап, олардың тазалығына баға беріңіз.

10. Жергілікті табиғатты бақылаудың маңызын түсіндіретін 5 дәлел келтіріңіз.

Дескрипторлар

• Жергілікті табиғатты бақылау әдістерін түсінеді және қолданады.

• Табиғат элементтерін бақылап, оларды сипаттайды.

• Табиғаттың өзгерістерін анықтайды және оларды тіркейді.

• Экологиялық проблемаларды шешу жолдарын ұсынады.

• Табиғатты қорғауға арналған іс-шаралар ұйымдастыру бойынша шығармашылық ойларын жеткізеді.

Сабақты қорытындылау сұрақтары

Жергілікті табиғатты бақылау дегеніміз не
Табиғатты бақылау арқылы қандай өзгерістерді байқауға болады
Сіз өз аймағыңыздағы табиғатты қорғау үшін не істей аласыз
Табиғатқа қатысты қандай жаңа нәрсе білдіңіз
Жергілікті табиғатты бақылау нәтижесін қалай қолдануға болады

Ғылыми әдіс дегеніміз не?
Ғылыми әдіс – бұл табиғат құбылыстарын зерттеуге арналған жүйелі тәсілдер жиынтығы. Ол зерттеу сұрақтарын қою, бақылау жүргізу, тәжірибелер жасау және қорытынды шығару арқылы жүзеге асады.

Ғылыми әдістің негізгі кезеңдері:

1. Мәселені анықтау: Зерттеуге қажет сұрақ немесе мәселені таңдау.

2. Бақылау: Табиғаттағы құбылыстарды зерттеп, ақпарат жинау.

3. Гипотеза құру: Мәселенің шешімін болжау.

4. Тәжірибе жүргізу: Болжамды тексеру үшін тәжірибелер жасау.

5. Нәтижелерді талдау: Жиналған мәліметтерді өңдеп, қорытынды жасау.

Бақылау дегеніміз не?
Бақылау – табиғаттағы процестерді арнайы құралдар немесе жай көзбен қарап зерттеу. Бақылау ешбір өзгеріс енгізбестен, бар нәрсені сол қалпында зерттеуді қамтиды.
Мысалы: Өсімдіктің күн сәулесінде қалай өсетінін бақылау.

Тәжірибе дегеніміз не?
Тәжірибе – бұл табиғат құбылыстарының заңдылықтарын зерттеу үшін арнайы жағдай жасау. Тәжірибеде зерттелетін объектіге белгілі бір өзгеріс енгізіледі.
Мысалы: Екі өсімдікті жарық пен қараңғыда өсіріп, олардың өсуін салыстыру.

Бақылау мен тәжірибенің айырмашылығы:

• Бақылау: Табиғи жағдайларды өзгеріссіз зерттейді.

• Тәжірибе: Арнайы жасалған жағдайларда зерттеу жүргізеді.

Неге бақылау және тәжірибе маңызды?

• Олар табиғаттың құпияларын ашуға көмектеседі.

• Ғылыми болжамдардың дұрыс-бұрыстығын тексереді.

• Жаңа білім алуға және оны өмірде қолдануға мүмкіндік береді.

Тапсырмалар

1. Бақылау мен тәжірибенің анықтамасын жазыңыз және олардың бір-бірінен айырмашылығын түсіндіріңіз.

2. Төмендегі мысалдарды бақылау немесе тәжірибе екенін анықтаңыз:

   • Жаңбырлы күндерде өсімдіктердің өсуін қарау

   • Бір өсімдікті тыңайтқышпен, ал екіншісін тыңайтқышсыз өсіру

3. Өзіңіз бақылау жүргізе алатын табиғат құбылысын таңдап, бақылау жоспарын құрыңыз.

   • Не бақылайсыз?

   • Қалай бақылайсыз?

   • Қандай нәтижелер күтесіз?

4. "Судың температурасы өсімдіктің өсуіне әсер етеді ме?" сұрағын зерттеу үшін тәжірибе жоспарын жасаңыз.

5. Егер сіз құстардың қыстауы туралы бақылау жүргізсеңіз, қандай ақпарат жинай аласыз?

6. Бақылау мен тәжірибе арқылы адамдарға қандай пайдалы мәліметтер алуға болатынын сипаттаңыз.

7. Ғылыми әдісті қолдана отырып, жергілікті табиғаттан қандай мәселені зерттеп шешуге болады деп ойлайсыз? Жазып түсіндіріңіз.

8. Төмендегі сөйлемдерді толықтырыңыз:

   • Бақылау жүргізу арқылы біз ... біле аламыз.

   • Тәжірибе жасау ... түсінуге көмектеседі.

9. "Ғылыми әдіс бізге не береді?" тақырыбында шағын эссе жазыңыз.

10. Бақылау және тәжірибе жүргізу кезінде кездесуі мүмкін үш қиындықты атаңыз және оларды шешу жолдарын ұсыныңыз.

Дескрипторлар

• Бақылау мен тәжірибенің анықтамасын түсінеді және олардың айырмашылығын сипаттайды.

• Ғылыми әдіс кезеңдерін дұрыс қолданады.

• Бақылау немесе тәжірибе жоспарын құрып, оны сипаттайды.

• Табиғаттағы мәселелерді бақылау және тәжірибе арқылы зерттеудің маңызын түсінеді.

• Ғылыми әдісті қолдану арқылы шығармашылық және сыни ойлау қабілеттерін көрсетеді.

Сабақты қорытындылау сұрақтары

Ғылыми әдіс дегеніміз не
Бақылау мен тәжірибенің айырмашылығы неде
Бақылау жүргізудің маңызы қандай
Тәжірибе арқылы қандай жаңалықтар ашуға болады
Сіз өз аймағыңызда қандай бақылау немесе тәжірибе жүргізе аласыз

№31-32 САБАҚ

Табиғат байлықтары дегеніміз не?
Табиғат байлықтары – бұл табиғаттан алынатын, адам мен тіршілік үшін қажетті ресурстар. Олар жер бетінде тіршіліктің сақталуы мен дамуына тікелей әсер етеді. Табиғат байлықтарына ауа, су, топырақ, ормандар, пайдалы қазбалар, өсімдіктер мен жануарлар жатады.

Табиғат байлықтарының түрлері:

Сарқылмайтын байлықтар:

Ауа, су, күн энергиясы сияқты қайта қалпына келетін ресурстар.

Сарқылатын байлықтар:

Пайдалы қазбалар (мұнай, көмір, газ), ормандар, өсімдіктер мен жануарлар. Бұл байлықтар дұрыс пайдаланылмаса, таусылуы мүмкін.

Табиғат байлықтарының маңызы:

Тіршілік көзі: Табиғат байлықтары адамдар мен жануарларға қорек, су, таза ауа береді.

Экономикалық даму: Мұнай, газ, орман, пайдалы қазбалар экономика үшін маңызды ресурс.

Табиғи тепе-теңдік: Табиғат байлықтары экологиялық тепе-теңдікті қамтамасыз етеді.

Табиғат байлықтарын сақтау не үшін маңызды?

Табиғи ресурстардың таусылуына жол бермеу.

Адам мен жануарлардың өмір сүру ортасын сақтау.

Болашақ ұрпаққа табиғи байлықтарды қалдыру.

Табиғат байлықтарын қорғау жолдары:

Табиғатты қорғау заңдарын сақтау.

Қалдықтарды қайта өңдеу және қоқысты азайту.

Су мен энергияны үнемдеу.

Ағаш отырғызу және ормандарды қалпына келтіру.

Сирек кездесетін жануарлар мен өсімдіктерді қорғау.

Тапсырмалар

Табиғат байлықтарының екі түрін атаңыз және олардың айырмашылықтарын түсіндіріңіз.

Төмендегі сұрақтарға жауап беріңіз:

Табиғат байлықтары тіршілік үшін неге маңызды?

Сарқылатын байлықтарды қалай сақтау керек?

Өзіңіз тұратын аймақта кездесетін табиғат байлықтарын атаңыз және олардың маңызын сипаттаңыз.

Егер табиғат байлықтары дұрыс пайдаланылмаса, қандай салдарлар болуы мүмкін екенін сипаттаңыз.

Табиғатты қорғау үшін қандай іс-шара ұйымдастыруға болады? Жоспар құрастырыңыз.

"Судың маңызы және оны қорғау" тақырыбында шағын эссе жазыңыз.

Сирек кездесетін жануарлар мен өсімдіктерді сақтау үшін қандай шаралар қолдануға болады? Өз ойыңызды жазыңыз.

Табиғат байлықтарын сақтау үшін адамдардың күнделікті өмірде не істеуі керек екенін сипаттаңыз.

Табиғат байлықтарын қорғау мақсатында сыныпта қандай іс-шара өткізуге болады?

Төмендегі сөйлемдерді толықтырыңыз:

Табиғат байлықтары болашақ үшін ...

Ауаны таза сақтау үшін ...

Табиғи ресурстарды дұрыс пайдалану ...

Дескрипторлар

Табиғат байлықтарының түрлерін ажыратады және олардың маңызын түсінеді.

Табиғат байлықтарын қорғаудың тиімді жолдарын ұсынады.

Табиғатты қорғау шараларының қажеттілігін дәлелдейді.

Өз аймағындағы табиғат байлықтарын зерттеп, оларды сақтау жолдарын сипаттайды.

Тапсырмалар арқылы сыни және шығармашылық ойлау қабілеттерін көрсетеді.

Сабақты қорытындылау сұрақтары

Табиғат байлықтары дегеніміз не
Табиғат байлықтарының қандай түрлерін білесіз
Табиғат байлықтарын қорғау не үшін маңызды
Сарқылатын байлықтарды қалай сақтау керек
Сіз табиғат байлықтарын қорғауға қандай үлес қоса аласыз

Ұйымдастыру кезеңі.

Оқушылардың сабаққа дайындығы.

Сабақтың басталуына жағымды ықпал ететін көңіл күй қалыптастыру.

«Қызық екен!» әдісі
Оқушылар ай фазалары жазылған қиындылар арқылы топқа бөлінеді. Өз тобына қатысты мәліметті оқып, қызық болған тұстарын « қызық екен, бізге қызық болды, қосымша қызық мәлімет бар» деген тіркестерді қолданып айтады.

Бағдарламаны қорытындылауға арналған тапсырмалар

1. Табиғат байлықтарын сарқылмайтын және сарқылатын деп бөліп, әрқайсысына мысал келтіріңіз.

2. Судың ластануы тіршілікке қалай әсер ететінін сипаттап, оны шешу жолдарын ұсыныңыз.

3. Табиғаттағы энергияның үш түрін атаңыз және олардың пайда болу жолдарын түсіндіріңіз.

4. Өз аймағыңыздағы табиғи ресурстарды пайдалану мәселелерін зерттеп, оларды шешу бойынша ұсыныстар жазыңыз.

5. Жергілікті табиғатты қорғауға бағытталған үш шара ойлап, олардың тиімділігін сипаттаңыз.

6. Өсімдіктер мен жануарлардың бір-біріне қалай әсер ететінін талдаңыз.

7. Ауаның ластануын болдырмау үшін қандай әрекеттер жасауға болады? Өз ұсыныстарыңызды жазыңыз.

8. Экологиялық тепе-теңдікті сақтау үшін адамдардың табиғатқа деген көзқарасы қандай болу керек деп ойлайсыз?

9. Табиғатты бақылау арқылы алынған мәліметтерді қалай қолдануға болатынын сипаттаңыз.

10. Экологиялық проблемаларды шешу үшін заманауи технологияларды қолданудың артықшылықтарын жазыңыз.

11. Климаттың өзгеруі жергілікті табиғатқа қандай әсер ететінін болжаңыз және оны азайту жолдарын ұсыныңыз.

12. Табиғи ресурстарды үнемдеу үшін күнделікті өмірде не істеуге болады?

13. Сіз жүргізген бақылаулар немесе тәжірибелер арқылы қандай қызықты нәтижелер алдыңыз?

14. Ағаш отырғызу мен орманды қалпына келтірудің табиғат үшін маңызын сипаттаңыз.

15. Табиғат байлықтарын сақтау туралы шығармашылық эссе жазыңыз.

Дескрипторлар

• Табиғат байлықтарын дұрыс жіктейді және олардың маңызын түсіндіреді.

• Экологиялық проблемалардың салдарын және шешу жолдарын сипаттайды.

• Энергияның түрлерін ажыратып, олардың табиғаттағы рөлін түсінеді.

• Табиғатты қорғау және ресурстарды үнемдеу бойынша нақты ұсыныстар береді.

• Климаттық өзгерістердің табиғатқа әсерін болжайды және шешу жолдарын ұсынады.

• Тапсырмалар арқылы сыни ойлау, талдау және шығармашылық қабілеттерін көрсетеді.

Сабақты қорытындылау сұрақтары

1. Табиғат байлықтары дегеніміз не және оларды қалай қорғауға болады?

2. Адам әрекеті экологиялық тепе-теңдікке қалай әсер етеді?

3. Экологиялық проблемаларды шешу үшін біз не істей аламыз?

4. Жергілікті табиғатты қорғау үшін қандай шаралар қабылдауға болады?

5. Табиғи ресурстарды үнемдеу біздің болашағымызға қалай әсер етеді?

6. Ауаның, судың және топырақтың ластануы табиғатқа қандай зиян келтіреді?

7. Табиғаттағы энергия көздерін пайдалану не үшін маңызды?

8. Табиғатқа қамқорлық жасау адамның өмір сүру сапасын қалай жақсартады?

9. Өзіңіздің табиғатты қорғау бойынша қандай жеке үлес қосар едіңіз?

10. Табиғат байлықтарын сақтаудың маңызы туралы сіз не білдіңіз?