Жасанды интеллект және геномдық зерттеулер

Тақырып бойынша 15 материал табылды

Жасанды интеллект және геномдық зерттеулер

Материал туралы қысқаша түсінік

Қазіргі таңда геномдық зерттеулер – медицина мен биотехнологияның болашағы. ЖИ көмегімен ДНҚ-ны талдау, генетикалық ауруларды болжау, мутацияларды анықтау және жаңа препараттарды әзірлеу мүмкіндігі артып отыр. Оқушылардың білімін өмірмен байланыстыра алмауы, ғылыми деректерді талдау дағдысының төмендігі – қазіргі білім беру жүйесіндегі негізгі қиындықтардың бірі. Халықаралық зерттеулер (PISA, TIMSS) функционалдық сауаттылық пен деректерді талдау қабілетіне басымдық береді, ал бұл бағыттағы білім ЖИ мен геномика тақырыптарымен тығыз байланысты. ЖИ мен геномдық зерттеулерді мектепте пәнаралық негізде (биология + информатика) оқыту оқушыларға болашақ мамандық таңдауда бағыт береді, ғылымға деген қызығушылығын арттырады

Материалдың қысқаша нұсқасы

«АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ БІЛІМ БАСҚАРМАСЫНЫҢ

ЖАМБЫЛ АУДАНЫ БОЙЫНША БІЛІМ БӨЛІМІ» ММ

«ҰЗЫНАҒАШ АУЫЛЫНДАҒЫ ОРТА МЕКТЕБІ» КММ

«Жасанды интеллект және геномдық зерттеулер»

(10 сыныпқа арналған оқу құралы, Сағат саны: 34 сағат

(аптасына 1 сағат)

Алматы облысы Жамбыл ауданы

«Ұзынағаш ауылындағы орта мектебі» КММ

Биология пәнінің мұғалімі

Байботаева Зульфия Нурсагатовна

Эл.почта: zulfia.1985@mail.ru

Телефон:8 707 947 07 75

Ұзынағаш 2025

Түсінік хат

Қазіргі заманда жасанды интеллект (ЖИ) технологиялары барлық ғылым саласына, соның ішінде биология мен медициналық геномдық зерттеулерге қарқынды енгізілуде. Геномдық деректердің көлемі күн сайын еселеп артуда және оларды талдау үшін дәстүрлі әдістер жеткіліксіз. Бұл жағдайда ЖИ алгоритмдері генетикалық ақпаратты өңдеуде, ауруларға бейімділікті болжауда және жаңа емдеу тәсілдерін табуда маңызды рөл атқарады.Алайда мектеп деңгейінде ЖИ мен геномикаға байланысты тақырыптар жан-жақты қамтылмайды. Нәтижесінде оқушылардың тек теориялық білімі қалыптасқанымен, практикалық тұрғыдан, деректерді талдау және ғылыми нәтижелерді бағалау дағдылары жеткіліксіз болып қалады.Осыған байланысты ұсынылып отырған авторлық бағдарлама ЖИ технологияларын биологиямен кіріктіріп оқытуды көздейді. Бағдарламада оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттыруға, ғылыми мәліметтерді өмірлік жағдаяттарда қолдануға бағытталған практикалық тапсырмалар, зертханалық жұмыстар және жобалық зерттеулер ұсынылады.

Өзектілігі

Оқушылардың білімін өмірмен байланыстыра алмауы, ғылыми деректерді талдау дағдысының төмендігі – қазіргі білім беру жүйесіндегі негізгі қиындықтардың бірі.

Халықаралық зерттеулер (PISA, TIMSS) функционалдық сауаттылық пен деректерді талдау қабілетіне басымдық береді, ал бұл бағыттағы білім ЖИ мен геномика тақырыптарымен тығыз байланысты.

ЖИ мен геномдық зерттеулерді мектепте пәнаралық негізде (биология + информатика) оқыту оқушыларға болашақ мамандық таңдауда бағыт береді, ғылымға деген қызығушылығын арттырады.

Бағдарламаның мақсаты

Оқушылардың жасанды интеллект пен геномдық зерттеулерге қатысты білімін тереңдету, пәнаралық байланыстарды түсіндіру.

Генетикалық ақпаратты өңдеу және талдау барысында ЖИ құралдарын қолдану дағдыларын қалыптастыру.Оқушыларды ҰБТ, PISA, TIMSS форматындағы тапсырмаларға дайындау, функционалдық сауаттылық пен сыни ойлау қабілетін дамыту.Ғылыми мәліметтерді бағалай отырып, оқушылардың өмірлік жағдаяттарға негізделген шешім қабылдау дағдысын қалыптастыру.

Бағдарламаның міндеттері.

Жасанды интеллект (ЖИ) негіздері мен геномдық зерттеулер саласындағы негізгі ұғымдарды меңгерту және оларды өмірмен байланыстыра білуге үйрету.

Оқушылардың геномдық деректерді талдау, салыстыру және ЖИ құралдары арқылы өңдеу дағдыларын дамыту.ҰБТ, PISA, TIMSS форматындағы тапсырмалар арқылы оқушылардың функционалдық сауаттылығын жетілдіру.

Цифрлық платформалар мен зертханалық тәжірибелерді пайдалану арқылы ғылыми-зерттеушілік қабілеттерін қалыптастыру.

ЖИ мен геномиканың медицинадағы, экологиядағы және ауыл шаруашылығындағы рөлін түсіндіре отырып, оқушыларда саналы азаматтық ұстаным қалыптастыру.

Бағдарламаның жаңашылдығы.

Бағдарламада жасанды интеллект пен геномдық зерттеулер тек теориялық тұрғыда емес, өмірлік жағдаяттармен, нақты ғылыми деректермен ұштастырылып беріледі.

Оқушылардың білімін бағалау ҰБТ, PISA, TIMSS үлгісіндегі тапсырмалар мен ЖИ арқылы жасалған тапсырмалар арқылы жүзеге асады.

Зертханалық жұмыстар, биоинформатика элементтері және цифрлық платформаларды (Python, Biopython, Colab) қолдану арқылы оқушылардың зерттеушілік қабілеті дамытылады.

Ұлттық құндылықтар мен биотехнологиядағы заманауи жетістіктер қатар қамтылады. Бұл оқушылардың пәндік білімін арттырумен қатар, сыни ойлау, функционалдық сауаттылық және практикалық дағдыларын жетілдіреді.

Бағдарламаның өзгешелігі

Бұл бағдарлама мектеп бағдарламасын қайталамай, оны толықтырушы әрі тереңдетуші бағытта жасалған.

ЖИ мен геномика тақырыптары оқулық аясында ғана емес, халықаралық зерттеулер форматындағы тапсырмалармен ұштастырылады.

Ұлттық құндылықтар мен қазіргі ғылым жетістіктерін кіріктіру арқылы оқушының азаматтық көзқарасы мен ғылыми ойлауын қатар дамытады.

Сабақтарда теория мен практиканың үйлесімі бірінші орынға қойылып, оқушының өмірлік мәселелерді шешу дағдысына бағытталады.

Бағдарламадан күтілетін нәтижелер

Оқушылар меңгереді:

Жасанды интеллекттің негізгі ұғымдары мен жұмыс принциптерін;

Геномика және генетикалық зерттеу әдістерін;

ЖИ-дің медицинадағы, ауыл шаруашылығындағы және экологиядағы қолданылуын;

ҰБТ, PISA, TIMSS форматындағы тапсырмалардың құрылымын және оларды орындау тәсілдерін.

Оқушылар орындай алады:

ЖИ құралдарының көмегімен геномдық деректерді талдауды;

Нәтижелерді диаграмма, кесте түрінде ұсынуды;

Зертханалық тәжірибелер мен цифрлық эксперименттерді жоспарлап, нәтижелерін талдап, қорытынды жасауды;

Ғылыми ақпаратты салыстыру, талдау және өмірлік жағдаяттарда қолдануды;

Функционалдық сауаттылыққа бағытталған тапсырмаларды орындауды.

«Жасанды интеллект және геномдық зерттеулер»

авторлық бағдарламаның мазмұны мен құрылымы

(Барлығы – 34 сағат, аптасына – 1 сағат)

І бөлім «Жасанды интеллект негіздері»

Тақырыптар:

ЖИ-ге кіріспе
Машиналық оқыту негіздері
Нейрондық желілер
ЖИ қолданылу салалары
Зертханалық жұмыс: «ChatGPT-пен жұмыс»
Деректерді өңдеу
ЖИ этикасы

2-бөлім: Геномика және жасанды интеллекттің биологиядағы қолданылуы

Тақырыптар:

ДНҚ және геном
Секвенирлеу әдістері
Генетикалық деректер базасы
Геномдық мутациялар
Зертханалық жұмыс: «Геном деректерін іздеу»
Генетикалық аурулар
Геномды редакциялау

3-бөлім: Жасанды интеллект және геномдық зерттеулер

Тақырыптар:

ЖИ+геномика интеграциясы
Мутацияларды болжау
Мутациялар
Селекция әдістері
Хромосомалық аурулар
Генетикалық ауруларды болжау
Дәрі-дәрмек ашудағы ЖИ
Геномдық Big Data
Зертханалық жұмыс: «ЖИ-мен деректер талдау»

4-бөлім: Жасанды интеллект: ғылым, этика және қоғам

Тақырыптар:

ЖИ медицинада
Геномикадағы этикалық мәселелер
ЖИ және заң
ЖИ мен қоғам
«Этика талдауы»
Ғылыми жетістіктер
Қорытынды дөңгелек үстел

Оқыту әдістері:

Топтық және жұптық жұмыс;
Интерактивті тапсырмалар;
Рөлдік ойындар және ситуациялық тапсырмалар;
Диалог арқылы оқыту;
Сын тұрғысынан ойлау стратегиялары (INSERT, RAFT, Жигсо, PMI).

Бағалау түрлері:

Формативті бағалау: күнделікті тапсырмалар, сұрақтар мен жауаптар;
Суммативті бағалау: бөлім соңындағы тест, жоба жұмысы.

Ресурстар:

Ғылыми мақалалар мен жаңалықтар (ЖИ мен геномика саласындағы соңғы зерттеулер туралы);
Генетикалық деректерге арналған инфографика мен кестелер;
Онлайн деректер базалары (мысалы, NCBI, Ensembl);
Жасанды интеллект пен медицина тақырыбындағы бейнематериалдар;
Қазіргі зерттеу орталықтарының мысалдары (DeepMind, Genentech, Illumina).

КҮНТІЗБЕЛІК - ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАРЫ

Реті	Тақырыбы	Сабақ мақсаты	Қысқаша мазмұны	Теория	Практика
1-тоқсан Барлығы : 8 Теория -7 Практика-1 І бөлім «Жасанды интеллект негіздері»
1	ЖИ-ге кіріспе	ЖИ ұғымын түсіндіреді	ЖИ тарихы, түрлері (weak/strong AI)	1
2	Машиналық оқыту негіздері	Алгоритм түрлерін ажыратады	Supervised, unsupervised, reinforcement learning	1
3	Нейрондық желілер	Нейрондық желінің жұмыс принципін түсіндіреді	Қарапайым жасанды нейрон моделі	1
4	ЖИ қолданылу салалары	Медицина, биологиядағы ЖИ рөлін сипаттайды	Геномика, диагноз қоюдағы қолданысы	1
5	Зертханалық жұмыс: «ChatGPT-пен жұмыс»	ЖИ құралымен тәжірибе жасайды	Сұрақ қою, жауап талдау		1
6	Деректерді өңдеу	Big Data және биологиялық деректер	Геномдық деректердің көлемі мен ерекшелігі	1
7	ЖИ этикасы	ЖИ қолданудағы қауіптерді талдайды	Этикалық және құқықтық мәселелер	1
8	Қорытынды пікірталас	ЖИ-дің қоғамға ықпалы туралы пікір білдіреді	Ғылыми дәлелдермен талдау	1
2-тоқсан Барлығы : 8 Теория -7 Практика-1 ІI бөлім «Геномика және жасанды интеллекттің биологиядағы қолданылуы»
9	ДНҚ және геном	Геном ұғымын түсіндіреді	ДНҚ құрылымы, геном көлемі	1
10	Секвенирлеу әдістері	Секвенирлеу түрлерін ажыратады	Sanger, NGS технологиялары	1
11	Генетикалық деректер базасы	Қолдануды меңгереді	GenBank, Ensembl	1
12	Геномдық мутациялар	Түрлерін түсіндіреді	SNP, indel, хромосомалық өзгерістер	1
13	Зертханалық жұмыс: «Геном деректерін іздеу»	NCBI базасында іздеу жасайды	Гендік ақпаратты табу		1
14	Генетикалық аурулар	Генетикалық ауруларды сипаттайды	BRCA1, муковисцидоз мысалдары	1
15	Геномды редакциялау	CRISPR-Cas9 технологиясын сипаттайды	Медицинадағы қолданылуы	1
16	Қорытынды талқылау	Геномиканың болашағы туралы пікірталас	Ғылыми көзқарас	1
3-тоқсан Барлығы: 10 Теория -9 Практика-1 ІII бөлім «Жасанды интеллект және геномдық зерттеулер»
17	ЖИ+геномика интеграциясы	ЖИ қолдану үлгілерін түсіндіреді	Деректерді болжау, диагноз қою	1
18	Мутацияларды болжау	ЖИ алгоритмдері арқылы мутация талдайды	ML үлгілері	1
19	Мутациялар	Мутация түрлерін сипаттайды	Гендік, хромосомалық, геномдық мутациялар ажыратылады. Мысалдар келтіріледі. Қоршаған орта әсері қарастырылады.	1
20	Селекция әдістері	Селекция әдістерін түсіндіреді	Өсімдік, жануар селекциясының түрлері қарастырылады. Мысалдармен дәлелденеді.	1
21	Хромосомалық аурулар	Хромосомалық аурулардың себеп-салдарын талдайды	Генетикалық бұзылыстардың салдары түсіндіріледі. Медициналық мысалдар зерттеледі. Алдын алу жолдары талқыланады.	1
22	Генетикалық ауруларды болжау	ЖИ қолданысын сипаттайды	Қатерлі ісік диагностикасы	1
23	Дәрі-дәрмек ашудағы ЖИ	ЖИ рөлін түсіндіреді	Drug discovery мысалдары	1
24	Геномдық Big Data	Деректерді өңдеуді меңгереді	Геномдық мәліметтерді визуализация	1
25	Зертханалық жұмыс: «ЖИ-мен деректер талдау»	Python/Biopython тәжірибесі	Тізбектерді салыстыру		1
26	Қорытынды пікірталас	ЖИ мен геномиканың шектеулерін талдайды	Ғылыми сын	1
4-тоқсан Барлығы: 8 Теория -7 Практика-1 ІV бөлім «Жасанды интеллект: ғылым, этика және қоғам»
27	ЖИ медицинада	Қолдану салаларын түсіндіреді	Диагностика, хирургия, терапия	1
28	Геномикадағы этикалық мәселелер	Этикалық дилеммаларды талдайды	Генетикалық құпиялылық	1
29	ЖИ және заң	Құқықтық негіздерді түсіндіреді	Деректерді қорғау	1
30	ЖИ мен қоғам	Әлеуметтік әсерін талдайды	Болжамдар, трендтер	1
31	«Этика талдауы»	Іс-жүзіндегі кейс талдау	Этикалық шешім қабылдау	1
32	Ғылыми жетістіктер	ЖИ+геномикадағы жаңа ашуларды сипаттайды	Соңғы зерттеулерге шолу	1
33	Қорытынды дөңгелек үстел	Болашағы мен қауіптері жөнінде пікір білдіреді	Оқушылар пікірі	1
34	Қорытынды тест	Барлық бөлім бойынша білімін бағалау	Тест, жазбаша жұмыс		1

1 сабақ

Педагогтің аты-жөні:
Күні:
Сыныбы:	10
Пәні:	Биология
Қатысқандар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы:	ЖИ-ге кіріспе
Сабақтың мақсаты	Оқушылар жасанды интеллект ұғымымен танысады, түрлерін және қолданылу салаларын біледі, өмірмен байланысты мысалдар келтіре алады.

Сабақтың кезеңі

Мұғалімнің әрекеті

Оқушының әрекеті

Бағалау

Ресурстар

Сабақтың басы
10 мин

Ұйымдастыру кезеңі.

Сәлемдесу, психологиялық ахуал қалыптастыру.

Қызығушылықты ояту кезеңі

«ЖИ» сөзіне ассоциация жасату

Өз ойларын стикерге жазып, тақтаға ілед

«Бас бармақ» әдісі.

Стикер, тақта

Сабақтың ортасы
30 мин

Жаңа сабақ.

Мұғалімнің түсіндіру:

Жасанды интеллект (ЖИ) — адамның ойлау, талдау және шешім қабылдау қабілетін еліктейтін компьютерлік жүйе.
ЖИ көп мәліметті тез өңдеп, қорытынды немесе болжам жасай алады.

ЖИ қалай жұмыс істейді?

ЖИ жұмысы үш бөліктен тұрады:

Деректер (input) — жүйеге енгізілетін ақпарат (мысалы, ДНҚ деректері);

Модель (model) — сол ақпаратты өңдейтін ережелер мен есептеу жүйесі;

Нәтиже (output) — алынған қорытынды немесе болжам (мысалы, ауру қаупін болжау).

ЖИ бағыттары:

Машиналық оқыту (Machine Learning) – деректер арқылы үйрену;

Нейрондық желілер (Neural Networks) – адам миының жұмысын модельдеу;

Табиғи тілді өңдеу (NLP) – мәтінді түсініп, жауап беру;

Компьютерлік көру (CV) – суреттер мен бейнелерді талдау.

ЖИ геномикада не үшін қолданылады?

Адамның ДНҚ-сын талдау үшін;

Генетикалық аурулардың қаупін болжау үшін;

Жаңа дәрі-дәрмек табуға көмектесу үшін;

Мутацияларды анықтау және зерттеу үшін.

ЖИ қалай үйренеді?

Бақыланатын оқыту – дайын мысалдар арқылы үйренеді;

Бақылаусыз оқыту – деректерден өзі заңдылық табады;

Нығайтылған оқыту – дұрыс шешім үшін «марапат» алады.

Қорытынды:
ЖИ мен геномика бірігіп, медицинада жаңа мүмкіндіктер ашады — ауруларды ерте анықтау, жеке ем жоспарларын құру және адам денсаулығын жақсарту сияқты үлкен жетістіктерге жол ашады.

ЖИ қасиеттері:

Үлкен көлемдегі ақпаратты өңдейді;

Үйрену арқылы жетіледі;

Болжам жасай алады;

Қоғамның әр саласында қолданылады (медицина, транспорт, білім, робототехника).

Топтық жұмыс:
«ЖИ қайда қолданылады?» постер жасату.

Топтарға мына тапсырманы береді:
1-топ – ЖИ-дің геномдық зерттеулерде (ДНҚ талдау, мутацияны анықтау) қолданылуын сипаттау.

2-топ – ЖИ-дің медицина мен биоинформатикада (ауруларды болжау, дәрі жасау) қолданылуын түсіндіру.

3-топ – ЖИ-дің экология мен биотехнологияда (қоршаған ортаны бақылау, жаңа биопродуктілер жасау) қолданылуын сипаттау.

Жаңа ақпаратты дәптерге жазады.

Топ ішінде ақпаратты талқылайды.

Постерге схемалық түрде түсіріп, түсіндіріп қорғайды.

Ауызша мадақтау

«Екі жұлдыз, бір тілек»

интерактивті тақта,

Маркер, стикер, А3 қағаз, клипборд.

Сабақты бекіту тапсырмасы

1-тапсырма Жеке жұмыс

«Шын/Жалған» тәсілі
Тұжырымның шын/жалған екенін анықта

№	Тұжырым	Ш/Ж
1	Жасанды интеллект адамның ойлау қабілетін толықтай қайталайды.
2	Машиналық оқыту – ЖИ-дің бір бағыты.
3	Нейрондық желілер биологиялық жүйеден шабыт алған.
4	ЖИ тек компьютерлік ойындарда қолданылады.
5	Табиғи тілді өңдеу – ЖИ қолданылатын салалардың бір

Дескриптор:
– шын тұжырымды анықтайды;
– жалған тұжырымды анықтайды.

2-тапсырма Жұптық жұмыс

«Сөйлемді толықтыр» тәсілі
Қажетті терминді тауып, сөйлемді толықтыр

ЖИ-дің негізгі құрылымдық бөлігі —

Машиналық оқыту үш түрге бөлінеді: ____________________,

Нейрондық желі адамның миындағы _______________________________негізінде жасалған.

Табиғи тілді өңдеу (NLP) ЖИ-дің _______________________________саласында қолданылады.

ЖИ-дің басты қасиеті — _______________________________

Дескриптор:
қажетті сөзді тауып, сөйлемді толықтырады.

3-тапсырма

Функционалдық сауаттылық тапсырма

«Жасанды интеллект – үлкен көлемдегі деректерді талдап, үйрене алатын технология. Машиналық оқыту барысында ЖИ тәжірибе жинақтап, дәлдігін арттырады. Бірақ кейде ЖИ қателесуі мүмкін. Мұндай жағдайда алгоритм қайта оқытылып, түзетіледі. Егер қателік түзелмесе, ол жүйенің нәтижесіне кері әсерін тигізеді».

Сұрақтар:

ЖИ неге маңызды?

Қате кеткен жағдайда не болады?

ЖИ-дің қолданылуына мысал келтір.

Дескриптор:

ЖИ-дің маңызын түсіндіреді;

Қате алгоритм нәтижеге кері әсер ететінін сипаттайды;

Қолданылуына мысал келтіреді (мыс: медицинада диагноз, көлікте автопилот, білімде чат-бот)

Тұжырымның шын/жалған екенін анықтайды

Сөйлемдерді оқиды.
Қажетті терминді жазады;
Жауаптарын дәптерге немесе жұмыс парағына толтырады

Мәтінді оқып, сұраққа жауап береді

Жұптық тексеру, «Бас бармақ» әдісі.

Өзін-өзі бағалау, «Екі жұлдыз, бір тілек».

Тапсырма жазылған парақтар

Сабақтың соңы
5 мин

Кері байланыс:

«Стикердегі тілек»

Үй тапсырмасы:

ЖИ-дің 3 қолданылу саласын жаз.

«ЖИ биологияға қалай көмектеседі?» тақырыбына 5 сөйлем жаз.

Стикерге бүгінгі сабақ бойынша пікірін жазады

«Стикердегі тілек»

стикерлер

2- сабақ

Педагогтің аты-жөні:
Күні:
Сыныбы:	10
Пәні:	Биология
Қатысқандар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы:	Машиналық оқыту негіздері
Сабақтың мақсаты	Машиналық оқытудың мәнін түсіндіру; Қолданылу салаларына мысалдар келтіру

Сабақтың кезеңі	Мұғалімнің әрекеті	Оқушының әрекеті	Бағалау	Ресурстар
Сабақтың басы 10 мин	Ұйымдастыру кезеңі. Сәлемдесу, түгендеу. – «ЖИ» сөз тіркесіне ассоциация жасау. – Сабақтың тақырыбы мен мақсаттарын таныстыру. Қызығушылықты ояту кезеңі	Ассоциация құрады, ой бөліседі.	Ауызша мадақтау	Стикер, тақта
Сабақтың ортасы 30 мин	Жаңа сабақ. Мұғалімнің түсіндіру: Машиналық оқыту (МО) – компьютердің деректерден үйреніп, заңдылықтарды табу қабілеті. – Биологиядағы МО түрлерін сипаттайды: Бақыланатын оқыту (Supervised learning) – белгілі диагнозы бар генетикалық деректер арқылы ауруды болжау. Бақылаусыз оқыту (Unsupervised learning) – геномдық деректерді талдап, ұқсас гендерді немесе жасуша түрлерін топтастыру. Нығайтылған оқыту (Reinforcement learning) – дәрі молекулаларын сынап көру арқылы ең тиімдісін таңдау (дәрі ашуда қолдану). Топтық жұмыс «Постер қорғау» тәсілі Әр топқа бір РНҚ түрі беріледі. 1-топ: Бақыланатын оқыту (Supervised learning) қызметін постерге түсіндіреді; 2-топ: Бақылаусыз оқыту (Unsupervised learning) қызметін постерге түсіндіреді; 3-топ: Нығайтылған оқыту (Reinforcement learning) қызметін постерге түсіндіреді. Әр топ постерін сынып алдында қорғайды, мысалдар келтіреді (мыс: ауруды болжау, геном талдау, дәрі ашу)..	Жаңа ақпаратты дәптерге жазады. Топ ішінде ақпаратты талқылайды. Постерге схемалық түрде түсіріп, түсіндіріп қорғайды.	Ауызша мадақтау «Екі жұлдыз, бір тілек»	интерактивті тақта, Маркер, стикер, А3 қағаз, клипборд.
Сабақтың ортасы 30 мин	Сабақты бекіту тапсырмасы 1-тапсырма Жеке жұмыс «Сәйкестендір» тапсырмасы Машиналық оқыту түрін анықтамасымен сәйкестендір: Бақыланатын оқыту Бақылаусыз оқыту Нығайтылған оқыту А. Жүйе дұрыс жауап көрсетілген деректермен үйренеді. Ә. Жүйе деректер ішіндегі жасырын заңдылықтарды өзі табады. Б. Жүйе қате мен марапат арқылы үйренеді. Жауабы: 1–А, 2–Ә, 3–Б Дескриптор: Бақыланатын оқытуды дұрыс анықтамамен сәйкестендіреді; Бақылаусыз оқытуды дұрыс анықтамамен сәйкестендіреді; Нығайтылған оқытуды дұрыс анықтамамен сәйкестендіреді. 2-тапсырма Жұптық жұмыс «Сөйлемді толықтыр» тәсілі Қажетті терминді жазып сөйлемді толықтыр Бақыланатын оқыту _____________________________________ Бақылаусыз оқыту _____________________________________ Нығайтылған оқыту _____________________________________ Дескриптор: қажетті терминді жазып сөйлемді толықтырады; 3-тапсырма Функционалдық сауаттылық тапсырма Жағдаяттық сұрақ: Ғалымдар ДНҚ-ны талдау арқылы тұқымқуалаушылық ауруларды болжау үшін жасанды интеллект пен машиналық оқытуды пайдаланады. Егер жүйе деректерден заңдылықтарды өзі таба алса, бұл қандай машиналық оқыту түріне жатады? Мұндай тәсілдің биологиядағы пайдасы қандай болуы мүмкін? Дескриптор: Машиналық оқыту түрін дұрыс анықтайды (бақылаусыз оқыту). Жағдаятқа байланысты ЖИ-дің биологиядағы маңызын сипаттайды (ауруларды ерте болжау, генетикалық зерттеу).	Тұжырымның шын/жалған екенін анықтайды Қажетті терминді жазып сөйлемді толықтырады Мәтінді оқиды, жауап жазады.	Өзін-өзі бағалау, «Басбармақ» әдісі Жұптық тексеру, «Бас бармақ» әдісі. Өзін-өзі бағалау, «Екі жұлдыз, бір тілек»	Тапсырма жазылған парақтар Тапсырма жазылған парақтар Тапсырма жазылған парақтар
Сабақтың соңы 5 мин	Кері байланыс: «Стикердегі тілек» тәсілі Үй тапсырмасы: Машиналық оқытудың 3 түрін жазып, әрқайсысына биологиядан 1 мысал келтір.	Стикерге кері байланыс жазады	жазбаша	стикерлер

3- сабақ

Педагогтің аты-жөні:
Күні:
Сыныбы:	10
Пәні:	Биология
Қатысқандар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы:	ЖИ-ге кіріспе
Сабақтың мақсаты	Оқушылар жасанды интеллект ұғымымен танысады, түрлерін және қолданылу салаларын біледі, өмірмен байланысты мысалдар келтіре алады.

Сабақтың кезеңі

Мұғалімнің әрекеті

Оқушының әрекеті

Бағалау

Ресурстар

Сабақтың басы
10 мин

Ұйымдастыру кезеңі.

Сәлемдесу, психологиялық ахуал қалыптастыру.

Қызығушылықты ояту кезеңі

«ЖИ» сөзіне ассоциация жасату

Өз ойларын стикерге жазып, тақтаға ілед

«Бас бармақ» әдісі.

Стикер, тақта

Сабақтың ортасы
30 мин

Жаңа сабақ.

Мұғалімнің түсіндіру:

ЖИ – адамның ойлау қабілетін еліктейтін, деректерді өңдеп, талдай алатын және шешім қабылдайтын компьютерлік жүйе.

ЖИ-дің негізгі құрылымдық бөлігі – алгоритм. Әрбір алгоритм 3 элементтен тұрады:

Деректер (input) – жүйеге енгізілетін ақпарат;

Модель (model) – деректерді өңдейтін ережелер мен құрылымдар (мысалы, нейрондық желілер);

Шығыс (output) – талдау нәтижесі немесе болжам.

ЖИ бағыттары:

Машиналық оқыту (Machine Learning) – тәжірибе арқылы үйрену;

Нейрондық желілер (Neural Networks) – биологиялық нейрондарға ұқсас модельдер;

Табиғи тілді өңдеу (NLP) – мәтінді түсіну, сөйлеуді тану;

Компьютерлік көру (CV) – сурет пен бейнені талдау.

Негізгі қағида – «үйрену» заңдылығы:

Бақыланатын оқыту (Supervised Learning) – дайын жауап арқылы үйрену;

Бақылаусыз оқыту (Unsupervised Learning) – деректер ішіндегі заңдылықтарды табу;

Нығайтылған оқыту (Reinforcement Learning) – қателер мен марапаттар арқылы үйрену.

ЖИ қасиеттері:

Үлкен көлемдегі ақпаратты өңдейді;

Үйрену арқылы жетіледі;

Болжам жасай алады;

Қоғамның әр саласында қолданылады (медицина, транспорт, білім, робототехника).

Топтық жұмыс:
«ЖИ қайда қолданылады?» постер жасату.

2-топ – ЖИ-дің медицина мен биоинформатикада (ауруларды болжау, дәрі жасау) қолданылуын түсіндіру.

Жаңа ақпаратты дәптерге жазады.

Топ ішінде ақпаратты талқылайды.

Постерге схемалық түрде түсіріп, түсіндіріп қорғайды.

Ауызша мадақтау

«Екі жұлдыз, бір тілек»

интерактивті тақта,

Маркер, стикер, А3 қағаз, клипборд.

Сабақты бекіту тапсырмасы

1-тапсырма Жеке жұмыс

«Шын/Жалған» тәсілі
Тұжырымның шын/жалған екенін анықта

№	Тұжырым	Ш/Ж
1	Жасанды интеллект адамның ойлау қабілетін толықтай қайталайды.
2	Машиналық оқыту – ЖИ-дің бір бағыты.
3	Нейрондық желілер биологиялық жүйеден шабыт алған.
4	ЖИ тек компьютерлік ойындарда қолданылады.
5	Табиғи тілді өңдеу – ЖИ қолданылатын салалардың бір

Дескриптор:
– шын тұжырымды анықтайды;
– жалған тұжырымды анықтайды.

2-тапсырма Жұптық жұмыс

«Сөйлемді толықтыр» тәсілі
Қажетті терминді тауып, сөйлемді толықтыр

ЖИ-дің негізгі құрылымдық бөлігі —

Машиналық оқыту үш түрге бөлінеді: ____________________,

Нейрондық желі адамның миындағы _______________________________негізінде жасалған.

Табиғи тілді өңдеу (NLP) ЖИ-дің _______________________________саласында қолданылады.

ЖИ-дің басты қасиеті — _______________________________Дескриптор:
қажетті сөзді тауып, сөйлемді толықтырады.

3-тапсырма

Функционалдық сауаттылық тапсырма

Сұрақтар:

-ЖИ неге маңызды?

-Қате кеткен жағдайда не болады?

-ЖИ-дің қолданылуына мысал келтір.

Дескриптор:

ЖИ-дің маңызын түсіндіреді;

Қате алгоритм нәтижеге кері әсер ететінін сипаттайды;

Қолданылуына мысал келтіреді (мыс: медицинада диагноз, көлікте автопилот, білімде чат-бот)

Тұжырымның шын/жалған екенін анықтайды

Сөйлемдерді оқиды.
Қажетті терминді жазады;
Жауаптарын дәптерге немесе жұмыс парағына толтырады

Мәтінді оқып, сұраққа жауап береді

Жұптық тексеру, «Бас бармақ» әдісі.

Өзін-өзі бағалау, «Екі жұлдыз, бір тілек».

Тапсырма жазылған парақтар

Сабақтың соңы
5 мин

Кері байланыс:

«Стикердегі тілек»

Үй тапсырмасы:

ЖИ-дің 3 қолданылу саласын жаз.

«ЖИ биологияға қалай көмектеседі?» тақырыбына 5 сөйлем жаз.

Стикерге бүгінгі сабақ бойынша пікірін жазады

«Стикердегі тілек»

стикерлер

4-сабақ

Педагогтің аты-жөні:
Күні:
Сыныбы:	10
Пәні:	Биология
Қатысқандар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы:	ЖИ қолданылу салалары
Сабақтың мақсаты	Медицина, биологиядағы ЖИ рөлін сипаттайды

Сабақтың кезеңі	Мұғалімнің әрекеті	Оқушының әрекеті	Бағалау	Ресурстар
Сабақтың басы 10 мин	Ұйымдастыру кезеңі. Оқушылармен сәлемдесу, психологиялық жағымды орта қалыптастыру. Оқушыларды сабақ тақырыбына қатысты суреттер арқылы (мысалы, нан, сүт өнімдері, антибиотиктер) 3 топқа бөлу. Қызығушылықты ояту кезеңі Әдіс: «Ой шақыру» Мұғалім оқушыларға күнделікті қолданылатын суреттерді (смартфондағы бет тану, Google Maps, онлайн-аудармашы, медицинадағы рентген суреті, автопилотты көлік) көрсетеді. Сұрақтар қояды: Бұл суреттерде қандай ортақ нәрсе бар? Олардың қайсысын өз өмірлеріңде қолдандыңдар? Осының бәрі қандай технологияға негізделген деп ойлайсыңдар? Оқушылар өз ойларын айтады.	Мұғаліммен сәлемдеседі, сабаққа назар аударады. Суреттер бойынша топтарға бөлінеді. Суреттерді талдап, өз болжамдарын айтады. Тақырыпқа қатысты ойларын ортаға салады.	Оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын қадағалау және жауаптары үшін ауызша мадақтау.	Стикер, тақта
Сабақтың ортасы 30 мин	Жаңа сабақ. Мұғалімнің түсіндіруі: Жасанды интеллекттің (ЖИ) қысқаша тарихы мен қазіргі маңызы туралы айтылады. ЖИ-дің негізгі қолданылу салаларына тоқталады (мысалы, медицина, көлік, білім, тұрмыс, экология). Топтық жұмыс Әр топқа жеке тақырыптар бойынша тапсырма беріледі. Топтар постер жасап, қорғайды. 1-топ: Медицинадағы ЖИ. (Мысалы: ауруларды ерте анықтау, геномдық талдау, дәрі жасау, рентген суреттерін оқу). 2-топ: Көлік және тұрмыстағы ЖИ. (Мысалы: автопилот, жол қозғалысын басқару, смарт-үй құрылғылары, виртуалды көмекшілер). 3-топ: Білім және экологиядағы ЖИ. (Мысалы: онлайн оқыту платформалары, тілдерді автоматты аудару, ауа сапасын бақылау, климаттық өзгерістерді болжау).	Жаңа ақпаратты дәптерге жазып алады, түсініксіз сұрақтарын қояды. Берілген тақырыпты топта талқылайды, ақпарат жинақтап, постер жасайды және оны қорғайды	Ауызша мадақтау «Екі жұлдыз, бір тілек» әдісі арқылы топтар бірін-бірі бағалайды. Әр топ өзге топтың жұмысынан екі жақсы жағын және бір ұсынысын айтады.	интерактивті тақта, Маркер, стикер, А3 қағаз, клипборд.
Сабақтың ортасы 30 мин	Сабақты бекіту тапсырмасы 1-тапсырма Жеке жұмыс 1. Жеке жұмыс Тапсырма: «Сөйлемді толықтыр» ЖИ медицинада _______________________________ ЖИ көлік саласында ____________________________. ЖИ білім беруде ______________________________. Дескриптор: ЖИ қолданылатын салаларды дұрыс жазады; Сөйлемдерді толық әрі мағыналы аяқтайды. 2. Жұптық жұмыс Тапсырма: «Сәйкестендір» ЖИ қолданылу саласын мысалымен сәйкестендір: Медицина Көлік Білім Экология А. Ауруларды ерте анықтау Ә. Автопилот жүйесі Б. Онлайн оқыту платформалары В. Климаттық өзгерістерді болжау Дескриптор: Әр саланы дұрыс мысалмен сәйкестендіреді; ЖИ-дің нақты қолданылуын түсіндіреді. 3. Функционалдық сауаттылық тапсырма Жағдаят: Дәрігерлер ЖИ-ді пайдаланып рентген суреттерін талдайды. Жүйе адамның өкпесіндегі қауіпті өзгерістерді анықтап, дәрігерге хабар береді. Сұрақтар: Бұл жағдайда ЖИ-дің қандай пайдасы бар? Егер жүйе қателессе, оның салдары қандай болуы мүмкін? Мұндай ЖИ жүйесін жетілдіру үшін не істеу керек деп ойлайсың? Дескриптор: ЖИ-дің пайдасын сипаттайды; Қателік салдарын түсіндіреді; Жетілдіру жолына ұсыныс айтады.	Тұжырымның шын/жалған екенін анықтап, жалған болса, оны дұрыстап жазыңыз. Мәтінді оқып,сұраққа жауап береді	Өзін-өзі бағалау, «Екі жұлдыз, бір тілек» Жұптық тексеру, «Бас бармақ» әдісі. «Басбармақ» тәсілі	Тапсырма жазылған парақтар Тапсырма жазылған парақтар Тапсырма жазылған парақтар
Сабақтың соңы 5 мин	Кері байланыс: «Бір сөзбен айтсам...» тәсілі Үй тапсырмасы: «ЖИ болашағы біздің өмірімізді қалай өзгертеді?» тақырыбына 5–6 сөйлемдік шағын ойтолғау жаз..

5 сабақ

Педагогтің аты-жөні:
Күні:
Сыныбы:	10
Пәні:	Биология
Қатысқандар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы:	Зертханалық жұмыс: «ChatGPT-пен жұмыс»
Сабақтың мақсаты	ЖИ құралымен тәжірибе жасайды

Сабақтың кезеңі	Мұғалімнің әрекеті	Оқушының әрекеті	Бағалау	Ресурстар
Сабақтың басы 10 мин	Ұйымдастыру кезеңі. Сәлемдесу, түгендеу. Топқа бөлу Қызығушылықты ояту кезеңі «Стоп кадр» әдісімен бейнероликтен кадр көрсетіп, «Бұл әдіс не үшін қажет?» деген сұрақ қояды.	Сәлемдеседі, топқа бөлінеді. - Кадрды талдайды, болжам жасайды.	Ауызша мадақтау	Стикер, тақта
Сабақтың ортасы 30 мин	Жаңа сабақ. Мұғалімнің түсіндіру: Бүгін біз зертханалық жұмыс ретінде ChatGPT жасанды интеллект моделін қолданамыз. ChatGPT – мәтіндік деректерді өңдеп, сұрақтарға жауап беретін, мәтін құрастыратын нейрондық желіге негізделген жүйе.Бұл зертханалық жұмыстың мақсаты – оқушыларға ЖИ-дің нақты жұмысын көрсетіп, оны дұрыс әрі тиімді пайдалану жолдарын үйрету. ChatGPT қалай жұмыс істейді: Пайдаланушы мәтіндік сұрақ немесе тапсырма енгізеді. Жүйе өзінің үйренген деректеріне сүйеніп, ықтимал дұрыс жауаптарды есептейді. Жауапты мәтін түрінде береді. Қолданылу мысалдары: Сұрақтарға жауап беру; Мәтінді қысқарту немесе толықтыру; Шығармашылық тапсырмалар орындау; Код жазу мен қателерді түзету. Маңызды ескерту: ChatGPT кейде қателесуі мүмкін, сондықтан берілген ақпаратты әрқашан тексеріп, сыни тұрғыдан бағалау қажет.	Жаңа ақпаратты дәптерге жазады. Постер жасап, қорғайды	Ауызша мадақтау «Жетістік баспалдағы» әдісі	интерактивті тақта, Маркер, стикер, А3 қағаз, клипборд.
Сабақтың ортасы 30 мин	Сабақты бекіту тапсырмасы 1. Жеке жұмыс Тапсырма: ChatGPT-ке бір ғылыми сұрақ қойып (мысалы, «ДНҚ репликациясы қалай жүреді?»), оның берген жауабын қысқаша жаз. Жауаптың дұрыстығын оқулықпен салыстыр. Дескриптор: ChatGPT-ке сауатты сұрақ қояды; Жауапты қысқаша жазып алады; Жауаптың дұрыстығын тексереді. 2. Топтық жұмыс Тапсырма: Әр топқа бір бағыт беріледі. ChatGPT-ті пайдаланып постер жасаңыздар: 1-топ: ChatGPT-тің білім берудегі пайдасы. 2-топ: ChatGPT-тің ғылымдағы қолданылуы. 3-топ: ChatGPT-тің күнделікті өмірдегі маңызы. Дескриптор: Топ мүшелері ChatGPT-тен ақпарат жинайды; Ақпаратты талқылап, постерге түсіреді; Постерді сынып алдында қорғайды. 3-тапсырма Функционалдық сауаттылық тапсырма Қылмыс орнынан табылған шаш талынан алынған ДНҚ үлгісі аз болғандықтан, ПТР арқылы үлкейтіліп, қылмыскер анықталды. Сұрақтар: 1) ПТР не үшін қолданылды? 2) Қандай мәселе шешілді? 3) Криминалистикадағы маңызын түсіндір. Дескриптор: мәтіннен қолдану мақсатын, нәтижесін, маңызын анықтай Қорытындылау тапсырмасы Тапсырма: «ChatGPT-ті қолданғанда қандай сақтық шараларын сақтау қажет?» деген сұраққа жеке-жеке 3–4 сөйлеммен жауап жаз. Жауаптарыңды топ ішінде талқылап, ортақ 2 негізгі ережені сыныпқа ұсыныңдар. Дескриптор: ChatGPT-тің шектеулерін дұрыс сипаттайды (мысалы: кейде қате ақпарат беруі мүмкін); Ақпаратты сыни тұрғыдан бағалау қажеттігін түсіндіреді; Топ ішінде пікір алмасып, ортақ ереже ұсынады.	Дұрыс жауапты таңдайды Мәтінді оқып, сұраққа жауап береді	Өзін өзі бағалау Жұптық тексеру, «Бас бармақ» әдісі. Өзін-өзі бағалау, «Екі жұлдыз, бір тілек».	Тапсырма жазылған парақтар Тапсырма жазылған парақтар Тапсырма жазылған парақтар
Сабақтың соңы 5 мин	Кері байланыс: Бағдаршам» әдісімен Үй тапсырмасы: ChatGPT-дің болашақтағы қолданылуы» тақырыбында эссе (6–7 сөйлем).

6- сабақ

Педагогтің аты-жөні:
Күні:
Сыныбы:	10
Пәні:	Биология
Қатысқандар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы:	Деректерді өңдеу
Сабақтың мақсаты	Big Data және биологиялық деректер. Геномдық деректердің көлемі мен ерекшелігі

Сабақтың кезеңі

Мұғалімнің әрекеті

Оқушының әрекеті

Бағалау

Ресурстар

Сабақтың басы
10 мин

Ұйымдастыру кезеңі.

Сәлемдесу, психологиялық ахуал қалыптастыру.

Топқа бөлу

Қызығушылықты ояту кезеңі

«Гендерді тасымалдау мүмкін бе?» сұрағын қойып, қысқа бейнеролик көрсету.

Сәлемдеседі, сабаққа назар аударады.

Топқа бөлінеді.

Өз ойымен бөліседі.

Ауызша мадақтау

Стикер, тақта

Сабақтың ортасы
30 мин

Жаңа сабақ.

Мұғалімнің түсіндіру:

Big Data ұғымы: көлемі өте үлкен, жылдам өзгеретін және құрылымы күрделі деректер жиынтығы.

Биологиялық деректер мысалы: ДНҚ тізбектері, ақуыз құрылымдары, геномдық мәліметтер.

Геномдық деректердің ерекшелігі:

Өте үлкен көлем (адам геномында ≈ 3 млрд. нуклеотид).

Арнайы сақтау мен өңдеуді қажет етеді.

Ғылыми-зерттеу, медицина, биоинформатикада қолданылады.

Жаңа ақпаратты дәптерге жазады.

Постер жасап, қорғайды.
- Өз ойларын дәлелдейді.

Ауызша мадақтау

«Жетістік баспалдағы» әдісі

интерактивті тақта,

Маркер, стикер, А3 қағаз, клипборд.

Сабақты бекіту тапсырмасы

1-тапсырма Жеке жұмыс

«Тапсырма:
Big Data ұғымына анықтама беріп, биологиялық деректердің 2 мысалын жазыңыз.

Дескриптор:

Big Data ұғымын дұрыс түсіндіреді.

Биологиялық деректердің кемінде 2 мысалын келтіреді.

2-тапсырма Жұптық жұмыс

Тапсырма:

ДНҚ деректерінің ерекшеліктерін сипаттап, қарапайым кесте құрыңыз.

Ерекшелігі	Түсіндірме
Көлемі	...
Қолданылуы	...

Дескриптор:

ДНҚ деректерінің 2–3 ерекшелігін жазады.

Мысалмен түсіндіреді.

Кестені дұрыс толтырады.

Топтық тапсырма

Тапсырма:
Сынып 3 топқа бөлінеді.

1-топ: Big Data қолданылатын салаларды постер түрінде көрсетеді (медицина, биология, бизнес).

2-топ: Геномдық деректерді сақтаудың және өңдеудің қиындықтарын жазады.

3-топ: Генетикалық ақпаратты талдаудың болашағын сипаттайды.

Дескриптор:

Тақырыпты талқылайды.

Аргументпен 3–4 факт келтіреді.

Топтық постер/жазбаша жұмыс жасайды.

Қорғайды.

Терминдерді сипаттамасымен сәйкестендіреді

Мәтінді оқып, сұраққа жауап береді

Өзін-өзі бағалау,

Жұптық тексеру, «Бас бармақ» әдісі.

Өзін-өзі бағалау, «Екі жұлдыз, бір тілек».

Тапсырма жазылған парақтар

Сабақтың соңы
5 мин

Кері байланыс:

«Бағдаршам» әдісімен кері байланыс жасатады.

Үй тапсырмасы:

Интернеттен «Адам геномы жобасы» (Human Genome Project) туралы ақпарат тауып, қысқаша конспект жазу (10–12 сөйлем).

«Бағдаршам» әдісімен кері байланыс жасайды.

Өзін-өзі бағалау

7- сабақ

Педагогтің аты-жөні:
Күні:
Сыныбы:	10
Пәні:	Биология
Қатысқандар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы:	ЖИ этикасы
Сабақтың мақсаты	ЖИ қолданудағы қауіптерді талдайды Этикалық және құқықтық мәселелер

Сабақтың кезеңі

Мұғалімнің әрекеті

Оқушының әрекеті

Бағалау

Ресурстар

Сабақтың басы
10 мин

Ұйымдастыру кезеңі.

Сәлемдесу, психологиялық ахуал қалыптастыру.

Қызығушылықты ояту кезеңі

ЖИ этикасы деген не?

Сәлемдеседі, сабаққа назар аударады.

Өз болжамын айтады.

Ауызша мадақтау

Стикер, тақта

Сабақтың ортасы
30 мин

Жаңа сабақ.

Мұғалімнің түсіндіру:

Жасанды интеллект (ЖИ) қарқынды дамып келеді, бірақ оның этикаға қатысты сұрақтары да туындайды.

Жауапкершілік мәселесі: Егер ЖИ қате шешім қабылдаса, жауапты кім болады — бағдарлама жасаушы ма, әлде қолданушы ма?

Құпиялылық: ЖИ үлкен көлемдегі деректерді өңдейді. Бұл жеке мәліметтердің сақталуы мен қауіпсіздігіне әсер етеді.

Әділдік: ЖИ кейде бейтарап емес, белгілі бір топқа артықшылық немесе кемсітушілік көрсетуі мүмкін (мысалы, деректер дұрыс таңдалмаса).

Адам мен ЖИ арасындағы шекара: ЖИ адам еңбегін жеңілдетсе де, адамдық құндылықтар әрқашан бірінші орында тұруы тиіс.

Топтық жұмыс

1-топ:
ЖИ-дің жауапкершілік мәселесін түсіндіріп, мысал келтіріңіздер (мысалы, автопилоттағы көлік апаты).

2-топ:
ЖИ-дің құпиялылыққа әсерін бейнелеңдер (постер немесе схема түрінде).

3-топ:
ЖИ-дің әділдік және теңдікке ықпалын сипаттап, қысқаша презентация жасаңыздар.

Жаңа ақпаратты дәптерге жазады.

Топ ішінде ақпаратты талқылайды.

Постерге схемалық түрде түсіріп, түсіндіріп қорғайды.

Ауызша мадақтау

«Екі жұлдыз, бір тілек»

интерактивті тақта,

Маркер, стикер, А3 қағаз, клипборд.

Сабақты бекіту тапсырмасы

1-тапсырма Жеке жұмыс

«Сәйкестендір» тәсілі

Этикалық мәселелерді сипаттамасымен сәйкестендір.

№	Этикалық мәселе	Сипаттамасы
1	Жауапкершілік	А. ЖИ жеке деректерді өңдеуде қауіпсіздік пен құпиялылықты сақтау қажеттілігі
2	Құпиялылық	Ә. ЖИ қабылдаған шешім дұрыс/қате болғанда жауапты кім екені анықталмауы
3	Әділдік және теңдік	Б. ЖИ бейтарап емес мәліметтер арқылы кейбір адамдарға артықшылық немесе кемсітушілік жасауы мүмкін

Дескриптор:

Этикалық мәселелерді дұрыс сипаттамасымен сәйкестендіреді.

. 2-тапсырма Жұптық жұмыс

Этикалық мәселе	Негізгі мәні	Мысал
Жауапкершілік	…	…
Құпиялылық	…	…
Әділдік және теңдік	…	…

Дескриптор:

Әрбір мәселенің негізгі мәнін жазады.

Нақты мысал келтіреді.

3-тапсырма

Функционалдық сауаттылық тапсырма

Елестетіңіз, бір компания клиенттердің жеке деректерін (жасы, мекенжайы, денсаулығы туралы мәліметтер) жасанды интеллект жүйесі арқылы өңдейді. Жүйе қате жіберіп, құпия деректер интернетке тарап кетті.

Сұрақтар:

Бұл жағдайда қай этикалық мәселе туындады?

Мұндай жағдайдың алдын алу үшін қандай шаралар қолдану керек деп ойлайсыз?

Егер сіз осы компанияда жұмыс істесеңіз, мәселені шешу үшін қандай ұсыныс берер едіңіз?

? Дескрипторлар:

Этикаға қатысты мәселені дұрыс анықтайды (құпиялылық бұзылуы).

Қауіптің алдын алу шараларын ұсынады (қорғаныс жүйесін жетілдіру, деректерді шифрлау, қолжетімділікті шектеу).

Өзінің көзқарасын нақты және логикалық түрде жеткізеді.

Қауіп пен байланысын түсіндіреді.

Теория мен сипаттамаларын сәйкестендіреді

Кестені толықтырады, мысал жазады.

Мәтінді оқып,сұраққа жауап береді

Өзін-өзі бағалау, «Екі жұлдыз, бір тілек».

Жұптық тексеру, «Бас бармақ» әдісі.

«Басбармақ» тәсілі арқылы

Тапсырма жазылған парақтар

Сабақтың соңы
5 мин

Кері байланыс:

БББ әдісі» (Білемін – Білдім – Білгім келеді)

Білемін: Сабаққа дейін ЖИ туралы не білдім?

Білдім: Сабақта ЖИ этикасына байланысты қандай жаңа түсінік алдым?

Білгім келеді: Әлі де қандай сұрақтар қалды?

Үй тапсырмасы:

Шығармашылық (қосымша):
«ЖИ дұрыс қолданылмаса, қандай қауіптер болуы мүмкін?» деген сұраққа постер немесе инфографика жасап келу.

8- сабақ

Педагогтің аты-жөні:
Күні:
Сыныбы:	10
Пәні:	Биология
Қатысқандар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы:	Қорытынды пікірталас: Ғылыми дәлелдермен талдау
Сабақтың мақсаты	Ғылыми деректерді талдайды, пікірін дәлелдейді. ЖИ-дің қоғамға ықпалы туралы пікір білдіреді

Сабақтың кезеңі

Мұғалімнің әрекеті

Оқушының әрекеті

Бағалау

Ресурстар

Сабақтың басы
10 мин

Ұйымдастыру кезеңі.

Оқушылармен сәлемдеседі. Сабаққа жағымды атмосфера қалыптастыру үшін "Мен сізді көргеніме қуаныштымын" тәсілін қолданады. Оқушыларды сабақ тақырыбына қатысты үш топқа бөледі:

Қызығушылықты ояту кезеңі

 Мұғалім оқушыларға қысқаша бейнеролик көрсетеді:
«Жасанды интеллект – мүмкіндіктері мен қауіптері» (мысалы: роботтар, автопилот, медициналық диагностикадағы ЖИ, құпия деректердің қауіпі).

 Бейнероликтен соң, «Бұрыштар» әдісі қолданылады:

Сұрақ: «ЖИ адамзат үшін көбірек пайда әкеле ме, әлде қауіп төндіре ме?»

Оқушылар үш бұрышқа бөлінеді:

Иә (пайдасы көп)

Жоқ (қаупі басым)

Бәлкім (екеуі де мүмкін)

 Әр бұрыштағы оқушылар өз көзқарасын қысқаша дәлелдеп шығады (2–3 сөйлем):

«Иә» тобы: ЖИ медицинада, білімде, ғылымда көмек береді.

«Жоқ» тобы: ЖИ жұмыс орындарын тартып алады, құпия деректерді бұзуы мүмкін.

«Бәлкім» тобы: ЖИ-ді дұрыс қолдану адамға пайда әкеледі, ал дұрыс қолданбаса – қауіпке әкеледі.

Мұғаліммен сәлемдеседі, өз орнына жайғасады, топтарға бөлінеді.

Бейнероликті тамашалайды. Өз пікіріне сәйкес бұрышты таңдап, ойын білдіреді.

Ауызша мадақтау және белсенділікті бағалау.

Стикер, тақта

Сабақтың ортасы
30 мин

Жаңа сабақ.

Мұғалімнің түсіндіру:

Мұғалім пікірталастың негізгі ережелерін түсіндіреді:

Құрметпен тыңдау;

Өз ойын нақты жеткізу;

Дәйек пен мысал келтіру.

Әр топқа талқылау үшін негізгі сұрақтар ұсынылады:

"ЖИ мүмкіндіктері" тобы: ЖИ ғылым мен техникада қандай пайда әкеледі? (медицина, көлік, білім беру саласынан мысалдар келтіріңіздер).

"ЖИ қауіптері" тобы: ЖИ-дің қандай тәуекелдері бар? (жұмыссыздық, құпиялылықтың бұзылуы, соғыс техникасында қолданылуы).

"ЖИ болашағы" тобы: ЖИ-дің болашақтағы рөлі қандай болуы мүмкін? Оның этикалық мәселелері қандай (әділдік, жауапкершілік, адам құқығы)?

? Пікірталас барысы

Әр топ өз сұрағы бойынша ойларын талқылайды.

Әр топтан 1–2 оқушы шығып, негізгі пікірді сынып алдында баяндайды.

Мұғалім қажет болған жағдайда бағыт-бағдар береді, қосымша сұрақтар қояды («Бұл пікірге қарсы көзқарас бар ма?», «Егер ЖИ шешім қабылдаса, жауапкершілік кімге жүктеледі?»).

Жаңа ақпаратты дәптерге жазады.

Топтар ішінде сұрақтарды талқылап, дәлелдер мен мысалдар жинайды.

Топ атынан сөз сөйлейді, өз пікірлерін дәлелдейді және басқа топтардың сұрақтарына жауап беред

Ауызша мадақтау

"Жұлдызшалы жапсырмалар" әдісі: Әр сөйлеген оқушыға және топтың белсенділігіне қарай жұлдызшалар беріледі.

интерактивті тақта,

Маркер, стикер, А3 қағаз, клипборд.

Сабақты бекіту тапсырмасы

1-тапсырма Жеке жұмыс

«Сәйкестендіру» тәсілі

Этикалық мәселелерді сипаттамасымен сәйкестендір.

№	Этикалық мәселе	Сипаттамасы
1	Жауапкершілік	А. ЖИ қате шешім қабылдағанда кінәні кім көтеретіні белгісіз болуы
2	Құпиялылық	Ә. ЖИ жеке мәліметтерді өңдегенде қауіпсіздіктің бұзылу қаупі бар
3	Әділдік және теңдік	Б. ЖИ кей деректерге сүйеніп адамдарды кемсітуі немесе артықшылық беруі мүмкін

Дескриптор:

Әр мәселені дұрыс сипаттамасымен сәйкестендіреді.

Дәлелді жауап береді.

2-тапсырма. Жұптық жұмыс

«Кесте толтыр» тәсілі

Этикалық мәселе	Негізгі мәні	Мысал
Жауапкершілік	…	…
Құпиялылық	…	…
Әділдік және теңдік	…	…

Дескриптор:

Әр мәселенің негізгі мәнін дұрыс жазады.

Нақты мысал келтіреді (өмірден, ғылымнан, технологиядан).

Жұпта ой бөлісіп, кестені толықтырады.

3-тапсырма. Жеке жұмыс (эссе)

Эссе тақырыбы:
«Жасанды интеллект этикасы не үшін маңызды?» (8–10 сөйлем)

Бағыттаушы сұрақтар:

ЖИ-ді қолдануда қандай артықшылықтар бар?

Қандай қауіптер бар?

Неге этикалық шектеулер қажет?

Дескриптор:

Эсседе ЖИ этикасының маңызын түсіндіреді.

Кемінде 2 мысал келтіреді (пайдасы және қаупі).

Қорытынды пікірін жазады.

Тақырыпқа байланысты терминдерді қолданады.

Берілген ұғымдар мен олардың анықтамаларын сәйкестендіреді

Берілген сұрақтарға жұпта ақылдасып , жауап береді

Талапқа сай эссе жазады

Өзін өзі бағалау

Әр дұрыс жауапқа 1 ұпайдан беріледі.

Жұптық тексеру, «Бас бармақ» әдісі.

Мазмұнына, дәлелділігіне және құрылымына қарай 5 ұпайға дейін бағаланады

Тапсырма жазылған парақтар

Сабақтың соңы
5 мин

Кері байланыс:

"Аяқталмаған сөйлемдер" әдісін қолданады
Үй тапсырмасы:

" «ЖИ-дің пайдасы мен қаупін »" туралы ақпарат жинап, оның маңызы мен болашаққа әсері туралы шағын презентация дайындау.

Сөйлемдерді аяқтап, сабақ туралы өз ойларын білдіреді.

9- сабақ

Педагогтің аты-жөні:
Күні:
Сыныбы:	10
Пәні:	Биология
Қатысқандар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы:	ДНҚ және геном
Сабақтың мақсаты	Геном ұғымын түсіндіреді ДНҚ құрылымы, геном көлемі

Сабақтың кезеңі

Мұғалімнің әрекеті

Оқушының әрекеті

Бағалау

Ресурстар

Сабақтың басы
10 мин

Ұйымдастыру кезеңі.

Сәлемдеседі, ынтымақтастық атмосферасын орнатады, топқа бөледі.

Қызығушылықты ояту кезеңі

Мұғалім қысқа бейнеролик көрсетеді:
«ДНҚ – тұқымқуалаушылық материалы. Геном – барлық гендердің жиынтығы» (құрылымы, рөлі, ғылымдағы қолданылуы).

Бейнероликтен кейін оқушыларға сұрақ қойылады:
«Адам геномында не сақталады деп ойлайсыңдар?»
«ДНҚ неге “өмір коды” деп аталады?»

Оқушылар жеке ойланады, қысқа жауаптарын жазып алады. Кейін жұпта немесе сыныппен бөліседі.

Сәлемдеседі, топтарға бөлінеді.

Өз болжамын айтады.

Ауызша мадақтау.

Стикер, тақта

Сабақтың ортасы
30 мин

Жаңа сабақ.

Мұғалімнің түсіндіру:

ДНҚ – тірі ағзалардың тұқымқуалаушылық ақпаратын сақтайтын молекула. Оның қос спиральды құрылымын 1953 жылы Уотсон мен Крик ашты.

ДНҚ-ның негізгі қызметі – генетикалық ақпаратты сақтау және ұрпаққа беру.

Геном – ағзаның барлық гендерінің және тұқымқуалаушылық ақпараттың толық жиынтығы.

Адам геномында шамамен 20–25 мың ген бар, олар ақуыз синтезін және ағза қызметін реттейді.

Геномды зерттеу медицина, биотехнология және криминалистикада қолданылады.

Топтық жұмыс

1-топ:
ДНҚ құрылымы

Нуклеотидтерден тұратынын, құрамында аденин, тимин, гуанин, цитозин барын постерге түсіндіріңдер.

Қос спираль бейнесін салыңдар.

2-топ:
Геном ұғымы және көлемі

«Геном» деген не екенін түсіндіріңдер.

Адам геномының ерекшелігін бейнелеңдер (3 млрд. нуклеотид, ≈ 20–25 мың ген).

Қай салаларда қолданылатынын (медицина, ауыл шаруашылығы, криминалистика) постерге жазыңдар.

3-топ:
ДНҚ мен геномның салыстырмалы сипаттамасы

Салыстырмалы кесте түрінде постер жасаңыздар.

Салыстыру	ДНҚ	Геном
Анықтамасы	…	…
Құрылымы	…	…
Қызметі	…	…
Мысал	…	…

Дескрипторлар

ДНҚ құрылымын және құрамын дұрыс сипаттайды.

Геном ұғымын анықтайды және мысалдар келтіреді.

ДНҚ мен геномды салыстырмалы кестеде дұрыс көрсетеді.

Постерді мазмұнды әрі көрнекі етіп жасайды.

Жаңа ақпаратты дәптерге жазады.

Топта талқылайды.

Постер/кесте жасайды.

Топ атынан қорғайды.

Ауызша мадақтау

«Екі жұлдыз, бір тілек»

интерактивті тақта,

Маркер, стикер, А3 қағаз, клипборд.

Сабақты бекіту тапсырмасы

1-тапсырма. Жеке жұмыс

«Сәйкестендір» тәсілі
ДНҚ-ның қасиеттерін сипаттамасымен сәйкестендір.

№	Қасиет	Сипаттама
1	Репликация	А. ДНҚ-ның нуклеотидтік тізбегін дәл көшіру процесі
2	Генетикалық код	Ә. Ақуыздағы аминқышқылдарының орналасу ретін анықтайды
3	Геном	Б. Ағзадағы барлық гендердің жиынтығы

Дескриптор:

ДНҚ-ның негізгі қасиеттерін дұрыс сәйкестендіреді;

Терминдердің мағынасын ажыратады.

2-тапсырма. Жұптық жұмыс

Функционалдық сауаттылық тапсырма

«Адам геномында шамамен 3 миллиард нуклеотид бар. Егер ДНҚ-да аз ғана қате кетсе, ол гендік мутацияға әкелуі мүмкін. Геномды толық зерттеу медицинада тұқым қуалайтын ауруларды ерте анықтауға мүмкіндік береді».

Сұрақтар:

Геномды зерттеу не үшін қажет?

Егер ДНҚ құрылымында қателер болса, не болады?

Бұл білімнің адам денсаулығымен байланысын мысалмен түсіндір.

Дескриптор:

Геномды зерттеудің маңызын түсіндіреді;

ДНҚ қателерінің салдарын айтады (мутация, аурулар);

Денсаулыққа әсерін мысалмен дәлелдейді.

3-тапсырма. Жеке жұмыс (қосымша)

Эссе:
«Геномды зерттеу — болашақ медицинаның кілті ме?» (5–7 сөйлем)

Дескриптор:

Геном зерттеуінің болашағы туралы ойын білдіреді;

Кемінде бір артықшылығын және бір қауіп-қатерін көрсетеді;

Қорытынды пікір жазады.

Жасушаның бөліну кезеңдерін сипаттамасымен сәйкестендіреді

Мәтінді оқып, сұраққа жауап береді

Өзін-өзі тексеру

Жұптық тексеру, «Бас бармақ» әдісі.

Тапсырма жазылған парақтар

Сабақтың соңы
5 мин

Кері байланыс:

«Бір сөйлеммен түйіндеу»

Үй тапсырмасы: Хабарлама жазу

10-сабақ

Педагогтің аты-жөні:
Күні:
Сыныбы:	10
Пәні:	Биология
Қатысқандар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы:	Секвенирлеу әдістері
Сабақтың мақсаты	Секвенирлеу түрлерін ажыратады

Сабақтың кезеңі

Мұғалімнің әрекеті

Оқушының әрекеті

Бағалау

Ресурстар

Сабақтың басы
10 мин

Ұйымдастыру кезеңі.

Оқушылармен сәлемдеседі, сабаққа психологиялық жағымды орта қалыптастырады,топтарға бөледі.

Қызығушылықты ояту кезеңі

Мұғалім қысқа бейнеролик көрсетеді:
«ДНҚ секвенирлеу тарихы және қазіргі заманғы әдістер» (Сэнгер әдісі, жаңа буын секвенирлеу (NGS), үшінші буын технологиялары).

Бейнеролик аяқталған соң, «Екі шындық, бір жалған» әдісін қолданады. Мұғалім үш сөйлем айтады:

«Сэнгер әдісі секвенирлеудің алғашқы классикалық әдісі болып саналады».

«Жаңа буын секвенирлеу (NGS) бір уақытта миллиондаған ДНҚ фрагментін оқи алады».

«NGS әдісімен тек 10 нуклеотидтен тұратын қысқа тізбектерді ғана анықтауға болады».

Оқушылардан қай сөйлемнің жалған екенін табуды сұрайды.

Жауабы: Соңғысы жалған, өйткені NGS өте ұзақ тізбектерді де бір уақытта жылдам оқуға мүмкіндік береді.

Мұғаліммен сәлемдеседі, сабаққа зейінін аударады. Топтарға бөлінеді

Бейнероликті тамашалайды. Ұсынылған сөйлемдерді талдап, қайсысының жалған екенін анықтайды.

Ауызша мадақтау

Дұрыс жауап берген оқушыларға "Басбармақ" әдісі арқылы белгі беру.

Стикер, тақта

Сабақтың ортасы
30 мин

Жаңа сабақ.

Мұғалімнің түсіндіруі

Мұғалім слайдтарды қолданып, секвенирлеудің негізгі әдістерін түсіндіреді:

Сэнгер әдісі – алғашқы классикалық әдіс, қысқа фрагменттерді анықтауға қолданылады.

NGS (жаңа буын секвенирлеу) – бір уақытта миллиондаған ДНҚ фрагментін оқуға мүмкіндік береді.

3-буын әдістері (Nanopore және т.б.) – ұзын ДНҚ тізбектерін молекула деңгейінде оқуға мүмкіндік береді.

Әр әдістің ерекшеліктері, қолданылуы және маңызы атап көрсетіледі.

Топтық жұмыс

«Сэнгер» тобы және «NGS» тобы «Венн диаграммасы» әдісін қолданып салыстыру жүргізеді:

1-топ.«Сэнгер» тобы: Сэнгер әдісінің ерекшеліктерін сипаттап, диаграмманың өз бөлігін толтырады.

2- топ.«NGS» тобы: NGS әдісінің ерекшеліктерін сипаттап, диаграмманың өз бөлігін толтырады.

Екі топ бірігіп: Екі әдіске ортақ белгілерді анықтап, диаграмманың ортасына жазады.

Мұғалімнің түсіндірмесін тыңдайды, негізгі ұғымдарды (профаза, метафаза, анафаза, телофаза) дәптерлеріне жазып алады.

Топта жұмыс істейді, мәліметтерді талдап, Венн диаграммасын толтырады және сыныпқа таныстырады

Ауызша мадақтау

"Өзара бағалау" әдісі: Әр топ басқа топтың жұмысын критерийлер (толықтығы, дәлдігі) бойынша бағалайды.

интерактивті тақта,

Маркер, стикер, А3 қағаз, клипборд.

Сабақты бекіту тапсырмасы

1-тапсырма. Жеке жұмыс

«Сұрақ-жауап» тәсілі
Төменде берілген тұжырымдардың қайсысы дұрыс екенін анықтаңыз:

Сэнгер әдісі – жаңа буын секвенирлеудің бір түрі.

NGS әдісі ДНҚ-ның ұзын тізбектерін бірден оқи алады.

Секвенирлеудің басты мақсаты – ДНҚ нуклеотидтерінің ретін анықтау.

Дескриптор:

Сэнгер әдісінің орны мен маңызын біледі.

NGS әдісінің ерекшелігін ажыратады.

Секвенирлеудің негізгі мақсатын анықтайды.

2-тапсырма. Жұптық жұмыс

«Салыстыру кестесі» тәсілі

Көрсеткіштер	Сэнгер әдісі	NGS әдісі
Әдістің мәні	…	…
Жылдамдығы	…	…
Оқылатын фрагмент ұз.	…	…
Қолданылу аясы	…	…

Дескриптор:

Әдістердің мәнін дұрыс түсіндіреді.

Жылдамдық пен фрагмент ұзындығын салыстырады.

Қолданылу аясын жазады.

3-тапсырма. Жеке жұмыс (эссе)

Эссе тақырыбы:
«Секвенирлеу әдістерінің ғылым мен медицина үшін маңызы»

Эсседе мына сұрақтарға жауап беру ұсынылады:

Неліктен секвенирлеу биология ғылымында маңызды?

Генетикалық ауруларды анықтауда қандай рөл атқарады?

Болашақта секвенирлеудің дамуынан не күтуге болады?

Дескриптор:

Секвенирлеудің ғылымдағы рөлін сипаттайды.

Медицинадағы маңызын мысалмен түсіндіреді.

Болашағы туралы өз ойын дәйекті жеткізеді.

Тұжырымдардың қайсысы дұрыс екенін анықтаңыз

Митоз бен мейозды келесі көрсеткіштер бойынша салыстырып, кестені толтырады.

"Митоз бен мейоздың тірі ағзалар үшін айырмашылықтары мен маңызы" тақырыбында эссе жазады

Өзін-өзі бағалау, «Екі жұлдыз, бір тілек».

Жұптық тексеру, «Бас бармақ» әдісі.

Жауаптың сапасы мен дәлелділігіне қарай 5 ұпайға дейін бағалана

Тапсырма жазылған парақтар

Сабақтың соңы
5 мин

Кері байланыс:

"Бүгінгі сабақтан не түйдім?" әдісі:

Үй тапсырмасы: «Секвенирлеу әдістері болашақ медицинада қандай рөл атқарады?» тақырыбына шағын постер немесе сызба дайындаңыз.

Сабақтан алған әсерлері мен білімдерін қысқаша айтып береді.

11-сабақ

Педагогтің аты-жөні:
Күні:
Сыныбы:	10
Пәні:	Биология
Қатысқандар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы:	Генетикалық деректер базасы
Сабақтың мақсаты	Қолдануды меңгереді

Сабақтың кезеңі

Мұғалімнің әрекеті

Оқушының әрекеті

Бағалау

Ресурстар

Сабақтың басы
10 мин

Ұйымдастыру кезеңі.

Сәлемдесу, психологиялық ахуал қалыптастыру.

Қызығушылықты ояту кезеңі

«Суретті талда» тәсіл

«Генетикалық деректер базасы қалай жасалады?»

Сәлемдеседі, сабаққа назар аударады.

Өз болжамын айтады.

Ауызша мадақтау

Стикер, тақта

Сабақтың ортасы
30 мин

Жаңа сабақ.

Мұғалімнің түсіндіруі:
Генетикалық деректер базасы – адамның, жануарлардың, өсімдіктердің немесе микроағзалардың тұқым қуалаушылық ақпаратын сақтайтын электрондық жүйе. Мұндай базаларда ДНҚ тізбектері, геномдық карталар, ген мутациялары, ақуыздар туралы мәліметтер жинақталады.
Мысалы:

GenBank (АҚШ) – әлемдегі ең ірі генетикалық деректер қоры.

Ensembl (Еуропа) – геномдарды салыстыруға арналған база.

KazGenome (Қазақстанда жобаланып жатқан деректер қоры) – ұлттық деңгейде адамның денсаулығы мен ауруларға бейімділігін зерттеуге мүмкіндік береді.

Генетикалық деректер базасы медицинада (ауруларды анықтау, дәрі-дәрмек таңдау), биотехнологияда (өсімдік сорттарын жақсарту), криминалистикада (ДНҚ сәйкестендіру) кең қолданылады.

Топтық жұмыс

1-топ: Әлемдегі негізгі генетикалық деректер базаларының (GenBank, Ensembl, DDBJ) атауын, қызметін постерге түсіндіріңдер.
2-топ: Генетикалық деректер базасының медицинадағы қолданысын мысалдармен бейнелеп түсіндіріңдер.
3-топ: Генетикалық деректер базасының артықшылықтары мен қауіптерін (пайдалы жақтары – ауруларды ерте анықтау; қауіптері – жеке деректердің құпиялығы) салыстырмалы кесте түрінде постерге түсіндіріңдер.

Жаңа ақпаратты дәптерге жазады.

Топ ішінде ақпаратты талқылайды.

Постер жасап қорғайды.

Ауызша мадақтау

«Екі жұлдыз, бір тілек»

интерактивті тақта,

Маркер, стикер, А3 қағаз, клипборд.

Сабақты бекіту тапсырмасы

«Сәйкестендір» тәсілі

№	Ұғым	Сипаттама
1	GenBank	А. Геномдарды салыстыру базасы
2	Ensembl	Ә. Әлемдегі ең ірі генетикалық деректер қоры
3	DDBJ (Жапония)	Б. Халықаралық генетикалық ақпарат базасы

Дескриптор: деректер базаларын дұрыс сәйкестендіреді.

2-тапсырма (Жұптық жұмыс)

Функционалдық сауаттылық тапсырма

Мәтін:
«Генетикалық деректер базасы арқылы дәрігерлер адамдағы генетикалық ақауларды анықтап, оларға сәйкес дәрі-дәрмек таңдай алады. Бірақ, егер бұл деректер құпия сақталмаса, адамның жеке өміріне қауіп төнуі мүмкін.»

Сұрақтар:

Генетикалық деректер базасының қандай пайдасы бар?

Деректер дұрыс қорғалмаса, қандай қауіп төнеді?

Адам денсаулығы мен қоғамға әсерін мысалмен түсіндір.

Дескриптор:
– Генетикалық деректер базасының рөлін түсіндіреді;
– Қауіптерін анықтайды;
– Мысалмен байланыстырады.

Тұжырымның шын/жалған екенін анықтайды

Қажетті сөзді тауып,сөйлемді толықтырады

Мәтінді оқып, сұраққа жауап береді

Өзін-өзі бағалау, «Екі жұлдыз, бір тілек».

Жұптық тексеру, «Бас бармақ» әдісі.

Өзара тексеру.

Тапсырма жазылған парақтар

мәтін парағы

Сабақтың соңы
5 мин

Кері байланыс:

«Бір сөйлеммен түйіндеу»

Үй тапсырмасы:

 «Генетикалық деректер базасы» тақырыбын хабарлама жасау

«Бір сөйлеммен түйіндеу» арқылы кері байланыс жасайды

«Бір сөйлеммен түйіндеу»

12-сабақ

Педагогтің аты-жөні:
Күні:
Сыныбы:	10
Пәні:	Биология
Қатысқандар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы:	Геномдық мутациялар
Сабақтың мақсаты	Оқушыларға геномдық мутация ұғымын меңгертіп, оның түрлерін және пайда болу механизмін түсіндіру

Сабақтың кезеңі

Мұғалімнің әрекеті

Оқушының әрекеті

Бағалау

Ресурстар

Сабақтың басы
10 мин

Ұйымдастыру кезеңі.

Сәлемдесу, психологиялық ахуал қалыптастыру.

Қызығушылықты ояту кезеңі

Сурет көрсетіп сұрақ қою: Мутация дегеніміз не? «Неліктен адам қартаяды?»

Сәлемдеседі, сабаққа назар аударады.

Өз болжамын айтады.

Ауызша мадақтау

Стикер, тақта

Сабақтың ортасы
30 мин

Жаңа сабақ.

Мұғалімнің түсіндіру:

Геномдық мутациялар — хромосомалар санының өзгеруі. Екі негізгі түрі бар:

Анеуплоидия — жеке хромосома(лар) санының өзгеруі (2n±1, ±2…). Себебі көбіне нондисъюнкция — мейозда гомологты хромосомалардың (немесе хроматидтердің) ажырамауы. Мысалдар: трисомия 21 (Даун синдромы, 47, +21), Клайнфельтер (47, XXY), Тёрнер (45, X).

Полиплоидия — гаплоид жиынтықтың толық еселенуі (3n, 4n…). Көбіне өсімдіктерде: ірі жеміс, тұқымсыз триплоид қарбыз т.б.

Топтық жұмыс

1-топ: Анеуплоидия

Анықтама, пайда болу механизмі (нондисъюнкция), трисомия/моносомия мысалдары, фенотиптік әсерін қысқаша постерде көрсетіңіз.

2-топ: Полиплоидия

Анықтама, автополиплоидия/аллополиплоидия ұғымдары, ауылшаруашылықтағы артықшылықтары. постерде көрсетіңіз.

3-топ: Геномдық мутацияларды анықтау

Қысқаша постерде көрсетіңіз.

Жаңа ақпаратты дәптерге жазады.

Топ ішінде ақпаратты талқылайды.

Постерге схемалық түрде түсіріп, түсіндіріп қорғайды.

Ауызша мадақтау

«Екі жұлдыз, бір тілек»

интерактивті тақта,

Маркер, стикер, А3 қағаз, клипборд.

Сабақты бекіту тапсырмасы

1-тапсырма Жеке жұмыс

«Сәйкестендір» тәсілі

Теория мен сипаттамаларын сәйкестендір

№

Теория

Сипаттамасы

Анеуплоидия

А. Мейозда хромосомалардың ажырамауы

Полиплоидия

Ә. Гаплоид жиынтықтың еселенуі (3n, 4n…)

Нондисъюнкция

Б. Жеке хромосома санының өзгеруі (2n±1)

Дескриптор: теорияларды сипаттамасымен сәйкестендіреді.

2-тапсырма Жұптық жұмыс

«Кесте толтыр» тәсілі

Теория

Негізгі мәні

Мысал

Анеуплоидия

…

Полиплоидия

…

Нондисъюнкция

Дескриптор: кестені толықтырады, мысал жазады.

3-тапсырма

Функционалдық сауаттылық тапсырма

«Мәтін: «УДЗ мен генетикалық тексерісте ұрықта 21-хромосома бойынша артық көшірме болуы мүмкін деп күдік туды. Дәрігер кариотиптеу ұсынады. Өсімдік шаруашылығында кейбір сорттар полиплоид болғандықтан ірі жеміс береді, бірақ тұқымсыз болуы да мүмкін.»

Сұрақтар:

Мәтіндегі адам жағдайы қай геномдық мутацияға жатады?

Ол қалай пайда болады (механизмі)?

Өсімдіктегі жағдай қай мутация түрі, оның артықшылығы/шектеуі қандай?

Дескриптор:

Адамдағы жағдайды трисомия/анеуплоидия деп таниды;

Нондисъюнкция механизмін атайды;

Өсімдіктегі полиплоидияны анықтайды, артықшылық/шектеуді түсіндіреді.

Теория мен сипаттамаларын сәйкестендіреді

Кестені толықтырады, мысал жазады.

Мәтінді оқып,сұраққа жауап береді

Өзін-өзі бағалау, «Екі жұлдыз, бір тілек».

Жұптық тексеру, «Бас бармақ» әдісі.

«Басбармақ» тәсілі арқылы

Тапсырма жазылған парақтар

Сабақтың соңы
5 мин

Кері байланыс: Бағдаршам әдісімен

Үй тапсырмасы: Геномдық мутациялар тақырыбына конспект жазу.

13- сабақ

Педагогтің аты-жөні:
Күні:
Сыныбы:	10
Пәні:	Биология
Қатысқандар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы:	Зертханалық жұмыс: Зертханалық жұмыс: «Геном деректерін іздеу»
Сабақтың мақсаты	Деректі екі дереккөзбен тексеру (валидтеу) және қысқа қорытынды жасау.

Сабақтың кезеңі

Мұғалімнің әрекеті

Оқушының әрекеті

Бағалау

Ресурстар

Сабақтың басы
10 мин

Ұйымдастыру кезеңі.

Сәлемдеседі, зертханалық жұмыстың мақсатын, қауіпсіздік пен этиканы түсіндіру.

Қызығушылықты ояту кезеңі

«Ген», «геном», «кариотип» терминдерін қысқа қайталау;

Сәлемдеседі, ережемен танысады.

Өз болжамын айтады.

Ауызша мадақтау

Стикер, тақта

Сабақтың ортасы
30 мин

Жаңа сабақ.

Мұғалімнің түсіндіру:

Қысқаша анықтама: Геном деректерін ашық дерекқорлардан (мыс.: NCBI Gene, Ensembl, UCSC) табу, негізгі өрістерді (ген символы, хромосома, локус, экзон саны, транскрипттер) дұрыс жазу және валидациялау.

Топтық жұмыс

1-топ: «Генді анықта және сипатта»
Берілген/таңдалған 1 ген бойынша дереккөзден мына өрістерді тап және 3–4 сөйлеммен сипатта:

Ген символы (Official symbol), организм;

Хромосома № және цитогенетикалық орны (мыс.: 17p13.1);

Экзон саны, транскрипттер (қысқа);

Қызметі туралы 1 сөйлем.

Егер интернет жоқ болса — мұғалім берген баспа үзінділерін қолданыңыз.

2-топ: «Кесте толтыр және салыстыр»
Бір ген үшін екі дереккөзді (мыс.: NCBI Gene / Ensembl) пайдаланып кестені толтыр:

Өріс	Дереккөз 1	Дереккөз 2
Ген символы
Организм
Хромосома (chr) / Цито-локус
Экзон саны
Транскрипт саны
Бағыт (strand)

3-топ — Кесте (4 өріс, 1 дереккөз жеткілікті)

Өріс	Мәні
Ген символы	…
Хромосома (chr)	…
Экзон саны	…
Транскрипт саны	…

кестені толтырылған күйде өткізу.
Егер үлгерсеңіз: екінші дереккөзден тек экзон санын салыстырып, айырмашылық бар/жоқ деп жазыңыз (1 сөз).

Жаңа ақпаратты дәптерге жазады.

Бақылайды, кезеңдерін анықтайды, кесте/суретпен көрсетеді.

Ауызша мадақтау

«Екі жұлдыз, бір тілек».

интерактивті тақта,

Маркер, стикер, А3 қағаз, клипборд.

Сабақты бекіту тапсырмасы

Мәтін:
Қазіргі кезде ғалымдар жасанды интеллект (ЖИ) көмегімен геном деректерін талдайды. ЖИ мыңдаған ДНҚ тізбегін салыстырып, адамда қандай тұқымқуалайтын ауру қаупі бар екенін болжай алады.
Мысалы, ЖИ жүйелері қатерлі ісікті немесе сирек кездесетін мутацияларды ерте анықтауға мүмкіндік береді.
Алайда егер деректер дұрыс енгізілмесе немесе модель қате үйретілсе, нәтиже де дұрыс болмайды. Бұл жағдайда қате диагноз қойылуы мүмкін.

Сұрақтар:

ЖИ-дің геном деректерін іздеудегі негізгі рөлі қандай?

Қате деректер енгізілсе, қандай салдар туындауы мүмкін?

Осындай технологиялардың адам денсаулығына тигізетін пайдасын ата.

Дескриптор:

ЖИ-дің генетикалық зерттеулердегі рөлін түсіндіреді;

Қате деректердің салдарын сипаттайды;

Технологияның пайдасына мысал келтіреді (мысалы: ауруды ерте анықтау, гендік мутацияларды талдау).

Мәтінді оқып сұраққа жауап береді

Өзін-өзі бағалау, «Екі жұлдыз, бір тілек».

Жұптық тексеру, «Бас бармақ» әдісі.

Тапсырма жазылған парақтар

Сабақтың соңы
5 мин

Кері байланыс:

«Insert кестесі»

Үй тапсырмасы:

Мейоз І мен Мейоз ІІ-ні салыстырмалы кесте түрінде жазу.

«Білдім – Білгім келеді – Білмеймін» кесте толтырады

«Insert кестесі»

Зертханалық жұмыс парағы

Тақырып: Геном деректерін іздеу
Мақсаты: Геном деректерін іздеу және талдау барысында жасанды интеллекттің рөлін анықтау; генетикалық ақпараттың маңызын түсіну.

1-бөлім. Қауіпсіздік ережесі

• Интернет-ресурстармен және биоинформатика платформаларымен жұмыс жасағанда жеке деректерді енгізбе.
• Компьютермен жұмыс барысында көзге және дене қалпына көңіл бөл.
• Ақпарат көздерін дұрыс көрсет және жалған деректерді қолданба.

2-бөлім. Бақылау тапсырмасы

Кестені толтыр:

№	Геном деректерін іздеу кезеңдері	Мақсаты / нәтижесі	Ерекшелігі
1	Геномдық деректерді жинау
2	Деректерді алдын ала өңдеу
3	Машиналық оқыту әдісін қолдану
4	Нәтижелерді талдау және салыстыру

3-бөлім. Тапсырмалар

Геном деректерін іздеудің басты мақсаты қандай?

Бұл процесте жасанды интеллект қандай рөл атқарады?

Егер деректер дұрыс талданбаса, қандай салдар болуы мүмкін?

4-бөлім. Қорытынды

(Оқушы өз сөзімен 2–3 сөйлем жазады)
Мысалы:
«ЖИ көмегімен геном деректерін талдау арқылы тұқымқуалайтын ауруларды ерте анықтауға болады. Бұл зерттеу биология мен медицинаның дамуына үлкен үлес қосады.»

5-бөлім. Бағалау критерийі

Дескриптор:

Геном деректерін іздеу кезеңдерін дұрыс атайды;

Кестені толтырады;

Сұрақтарға толық жауап береді;

Қорытындыда геном зерттеуінің маңызын түсіндіреді.

Бағалау:

Өзін-өзі бағалау;

Мұғалімнің бағалауы.

14-сабақ

Педагогтің аты-жөні:
Күні:
Сыныбы:	10
Пәні:	Биология
Қатысқандар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы:	Генетикалық аурулар
Сабақтың мақсаты	Генетикалық ауруларды сипаттайды

Сабақтың кезеңі

Мұғалімнің әрекеті

Оқушының әрекеті

Бағалау

Ресурстар

Сабақтың басы
10 мин

Ұйымдастыру кезеңі.

Оқушылармен сәлемдеседі, сабаққа психологиялық жағымды орта қалыптастыру үшін "Менің көңіл-күйім" әдісін қолданады. Оқушыларды "Мутация", "Ісік" және "Онколог" деп үш топқа бөледі.

Қызығушылықты ояту кезеңі

Генетикалық аурулар туралы қысқаша анимациялық бейнеролик көрсетеді. Бейнероликті тоқтата отырып, "Суретті сөйлет" тәсілі арқылы сұрақтар қояды:

Мұғаліммен сәлемдеседі, өз орнына жайғасады, сабаққа назар аударады.

Бейнероликті мұқият тамашалайды. Суреттер бойынша өз болжамдарын айтып, ой бөліседі.

Ауызша мадақтау. Белсенді оқушыларды мадақтап отырады.

Стикер, тақта

Сабақтың ортасы
30 мин

Жаңа сабақ.

Мұғалімнің түсіндіруі:

Слайдтарды пайдаланып, генетикалық аурулар ұғымын және олардың пайда болу себептерін түсіндіреді.
Тұқымқуалайтын аурулардың мутациялармен, хромосомалық өзгерістермен байланысын түсіндіреді.
Мысалдар келтіреді: Дауна синдромы, гемофилия, альбинизм, фенилкетонурия т.б.
Сондай-ақ, гендік инженерия мен диагностика әдістерінің (ДНҚ талдауы, генетикалық тест) маңызына тоқталады.

Топтық жұмыс

"Постер қорғау" тәсілі
Әр топқа жеке тақырыптар бойынша постер жасау тапсырмасы беріледі.

1-топ ("Гендік мутациялар")

Гендік мутацияның себептерін (физикалық, химиялық, биологиялық) және мысалдарын түсіндіреді.

Гендік мутацияның ағзадағы өзгерістерге әсерін көрсетеді.

2-топ ("Хромосомалық аурулар")

Хромосомалық ауытқулардың түрлерін (мысалы: Дауна, Тёрнера, Клайнфельтера синдромдары) сипаттайды.

Микросуреттер мен диаграммалар қолданады.

3-топ ("Алдын алу және диагностика")

Генетикалық аурулардың алдын алу жолдарын (генетикалық кеңес беру, скрининг, дұрыс өмір салты) постерге түсіреді.

Ерте анықтауда ЖИ мен заманауи технологиялардың рөліне тоқталады.

Дескриптор:

Генетикалық аурулардың түрлерін ажыратады;

Себептерін және алдын алу жолдарын сипаттайды;

Ақпаратты дұрыс іріктеп, постерді қорғайды.

Мұғалімнің түсіндірмесін мұқият тыңдайды, негізгі ұғымдар мен себеп-салдарды дәптеріне жазып алады.

Топ ішінде ақпаратты талқылайды.

Постерге схемалық түрде түсіріп, түсіндіріп қорғайды.

Ауызша мадақтау

"Өзара бағалау" әдісі: Әр топ басқа топтардың жұмысын критерийлер (мазмұны, көрнекілігі) бойынша бағалайды.

интерактивті тақта,

Маркер, стикер, А3 қағаз, клипборд.

Сабақты бекіту тапсырмасы

1-тапсырма Жеке жұмыс

"Дұрыс па, бұрыс па?" тәсілі

Төмендегі тұжырымдарды оқып, әрқайсысының қасына «Дұрыс» немесе «Бұрыс» деп жазыңыз.

Генетикалық аурулар мутациялармен байланысты.

Барлық мутациялар ағзаға зиянды әсер етеді.

Дауна синдромы – хромосомалық ауруға жатады.

Генетикалық ауруларды алдын алуға болады.

Генетикалық аурулар тек ер адамдарда кездеседі.

Дескриптор:

Генетикалық аурулардың себептерін анықтайды;

Гендік және хромосомалық мутацияны ажыратады;

Аурулардың тұқымқуалау сипатын түсінеді;

Дұрыс тұжырымдарды белгілейді.

2-тапсырма — Жұптық жұмыс

«Себеп–салдар» кестесі
Кестедегі «Себеп» пен «Салдар» бағандарын толықтырыңыз.

Себеп	Салдар
Гендегі мутация	_____________________________
Хромосомалық ауытқу	_____________________________
Тұқым қуалау кезінде ДНҚ қателігі	_____________________________
Сыртқы орта факторларының әсері	____________________________

Дескриптор:

Генетикалық өзгерістердің себептерін жазады;

Себеп пен салдардың арасындағы байланысты түсіндіреді;

Генетикалық аурулардың пайда болу механизмін көрсетеді.

3-тапсырма — Функционалдық сауаттылық тапсырма

Ситуациялық талдау

Жаңа зерттеуде ғалымдар радиация мен химиялық ластағыштардың адам геномындағы ДНҚ тізбегіне әсер етіп, кейбір тұқымқуалайтын ауруларға себеп болатынын анықтады.
Мысалы, Чернобыль апатынан кейін туған балаларда хромосомалық мутациялардың жиілігі артқаны байқалған.

Сұрақ:
Бұл зерттеу нәтижелерін неге мемлекет экологиялық қауіпсіздік саясатын күшейту үшін қолдана алады?
Өз пікіріңізді ғылыми терминдерді (мутация, ген, хромосома, тұқымқуалаушылық) қолданып дәлелдеңіз.

Дескриптор:

Генетикалық аурулардың қоршаған ортамен байланысын түсіндіреді;

Зерттеудің әлеуметтік және биологиялық маңызын бағалайды;

Мутация мен тұқымқуалаушылық арасындағы байланысты сипаттайды;

Негізгі терминдерді орынды қолданады

Тұжырымдарды оқып, әрқайсысының қасына "Дұрыс" немесе "Бұрыс" деп жазады

Кестедегі "Себеп" пен "Салдар" бағандарын толықтырады

Мәтінді оқып, сұраққа жауап береді

Өзін өзі бағалау

Әр дұрыс жауапқа 1 ұпайдан беріледі

Жұптық тексеру, «Бас бармақ» әдісі.

Өзін-өзі бағалау, «Екі жұлдыз, бір тілек».

Жауаптың сапасы мен дәлелділігіне қарай 5 ұпайға дейін бағаланады.

Тапсырма жазылған парақтар

Сабақтың соңы
5 мин

Кері байланыс: "Ашық микрофон" әдісін қолданады:

Үй тапсырмасы:

"Қазақстандағы онкологиялық аурулардың алдын алу" тақырыбында деректер жинақтап, шағын презентация дайындау.

Сабақтан алған ең маңызды білімдерін қысқаша айтып береді.

15- сабақ

Педагогтің аты-жөні:
Күні:
Сыныбы:	10
Пәні:	Биология
Қатысқандар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы:	Генетикалық аурулар
Сабақтың мақсаты	Генетикалық ауруларды сипаттайды

Сабақтың кезеңі

Мұғалімнің әрекеті

Оқушының әрекеті

Бағалау

Ресурстар

Сабақтың басы
10 мин

Ұйымдастыру кезеңі.

Қызығушылықты ояту кезеңі

Мұғаліммен сәлемдеседі, өз орнына жайғасады, сабаққа назар аударады.

Бейнероликті мұқият тамашалайды. Суреттер бойынша өз болжамдарын айтып, ой бөліседі.

Ауызша мадақтау. Белсенді оқушыларды мадақтап отырады.

Стикер, тақта

Сабақтың ортасы
30 мин

Жаңа сабақ.

Мұғалімнің түсіндіруі:

Топтық жұмыс

"Постер қорғау" тәсілі
Әр топқа жеке тақырыптар бойынша постер жасау тапсырмасы беріледі.

1-топ ("Гендік мутациялар")

Гендік мутацияның себептерін (физикалық, химиялық, биологиялық) және мысалдарын түсіндіреді.

Гендік мутацияның ағзадағы өзгерістерге әсерін көрсетеді.

2-топ ("Хромосомалық аурулар")

Хромосомалық ауытқулардың түрлерін (мысалы: Дауна, Тёрнера, Клайнфельтера синдромдары) сипаттайды.

Микросуреттер мен диаграммалар қолданады.

3-топ ("Алдын алу және диагностика")

Ерте анықтауда ЖИ мен заманауи технологиялардың рөліне тоқталады.

Дескриптор:

Генетикалық аурулардың түрлерін ажыратады;

Себептерін және алдын алу жолдарын сипаттайды;

Ақпаратты дұрыс іріктеп, постерді қорғайды.

Мұғалімнің түсіндірмесін мұқият тыңдайды, негізгі ұғымдар мен себеп-салдарды дәптеріне жазып алады.

Топ ішінде ақпаратты талқылайды.

Постерге схемалық түрде түсіріп, түсіндіріп қорғайды.

Ауызша мадақтау

"Өзара бағалау" әдісі: Әр топ басқа топтардың жұмысын критерийлер (мазмұны, көрнекілігі) бойынша бағалайды.

интерактивті тақта,

Маркер, стикер, А3 қағаз, клипборд.

Сабақты бекіту тапсырмасы

1-тапсырма Жеке жұмыс

"Дұрыс па, бұрыс па?" тәсілі

Төмендегі тұжырымдарды оқып, әрқайсысының қасына «Дұрыс» немесе «Бұрыс» деп жазыңыз.

Генетикалық аурулар мутациялармен байланысты.

Барлық мутациялар ағзаға зиянды әсер етеді.

Дауна синдромы – хромосомалық ауруға жатады.

Генетикалық ауруларды алдын алуға болады.

Генетикалық аурулар тек ер адамдарда кездеседі.

Дескриптор:

Генетикалық аурулардың себептерін анықтайды;

Гендік және хромосомалық мутацияны ажыратады;

Аурулардың тұқымқуалау сипатын түсінеді;

Дұрыс тұжырымдарды белгілейді.

2-тапсырма — Жұптық жұмыс

«Себеп–салдар» кестесі
Кестедегі «Себеп» пен «Салдар» бағандарын толықтырыңыз.

Себеп	Салдар
Гендегі мутация	_____________________________
Хромосомалық ауытқу	_____________________________
Тұқым қуалау кезінде ДНҚ қателігі	_____________________________
Сыртқы орта факторларының әсері	____________________________

Дескриптор:

Генетикалық өзгерістердің себептерін жазады;

Себеп пен салдардың арасындағы байланысты түсіндіреді;

Генетикалық аурулардың пайда болу механизмін көрсетеді.

3-тапсырма — Функционалдық сауаттылық тапсырма

Ситуациялық талдау

Дескриптор:

Генетикалық аурулардың қоршаған ортамен байланысын түсіндіреді;

Зерттеудің әлеуметтік және биологиялық маңызын бағалайды;

Мутация мен тұқымқуалаушылық арасындағы байланысты сипаттайды;

Негізгі терминдерді орынды қолданады

Тұжырымдарды оқып, әрқайсысының қасына "Дұрыс" немесе "Бұрыс" деп жазады

Кестедегі "Себеп" пен "Салдар" бағандарын толықтырады

Мәтінді оқып, сұраққа жауап береді

Өзін өзі бағалау

Әр дұрыс жауапқа 1 ұпайдан беріледі

Жұптық тексеру, «Бас бармақ» әдісі.

Өзін-өзі бағалау, «Екі жұлдыз, бір тілек».

Жауаптың сапасы мен дәлелділігіне қарай 5 ұпайға дейін бағаланады.

Тапсырма жазылған парақтар

Сабақтың соңы
5 мин

Кері байланыс: "Ашық микрофон" әдісін қолданады:

Үй тапсырмасы:

Сабақтан алған ең маңызды білімдерін қысқаша айтып береді.

16-сабақ

Педагогтің аты-жөні:
Күні:
Сыныбы:	10
Пәні:	Биология
Қатысқандар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы:	Генетикалық аурулар
Сабақтың мақсаты	Генетикалық ауруларды сипаттайды

Сабақтың кезеңі

Мұғалімнің әрекеті

Оқушының әрекеті

Бағалау

Ресурстар

Сабақтың басы
10 мин

Ұйымдастыру кезеңі.

Қызығушылықты ояту кезеңі

Мұғаліммен сәлемдеседі, өз орнына жайғасады, сабаққа назар аударады.

Бейнероликті мұқият тамашалайды. Суреттер бойынша өз болжамдарын айтып, ой бөліседі.

Ауызша мадақтау. Белсенді оқушыларды мадақтап отырады.

Стикер, тақта

Сабақтың ортасы
30 мин

Жаңа сабақ.

Мұғалімнің түсіндіруі:

Топтық жұмыс

"Постер қорғау" тәсілі
Әр топқа жеке тақырыптар бойынша постер жасау тапсырмасы беріледі.

1-топ ("Гендік мутациялар")

Гендік мутацияның себептерін (физикалық, химиялық, биологиялық) және мысалдарын түсіндіреді.

Гендік мутацияның ағзадағы өзгерістерге әсерін көрсетеді.

2-топ ("Хромосомалық аурулар")

Хромосомалық ауытқулардың түрлерін (мысалы: Дауна, Тёрнера, Клайнфельтера синдромдары) сипаттайды.

Микросуреттер мен диаграммалар қолданады.

3-топ ("Алдын алу және диагностика")

Ерте анықтауда ЖИ мен заманауи технологиялардың рөліне тоқталады.

Дескриптор:

Генетикалық аурулардың түрлерін ажыратады;

Себептерін және алдын алу жолдарын сипаттайды;

Ақпаратты дұрыс іріктеп, постерді қорғайды.

Мұғалімнің түсіндірмесін мұқият тыңдайды, негізгі ұғымдар мен себеп-салдарды дәптеріне жазып алады.

Топ ішінде ақпаратты талқылайды.

Постерге схемалық түрде түсіріп, түсіндіріп қорғайды.

Ауызша мадақтау

"Өзара бағалау" әдісі: Әр топ басқа топтардың жұмысын критерийлер (мазмұны, көрнекілігі) бойынша бағалайды.

интерактивті тақта,

Маркер, стикер, А3 қағаз, клипборд.

Сабақты бекіту тапсырмасы

1-тапсырма Жеке жұмыс

"Дұрыс па, бұрыс па?" тәсілі

Төмендегі тұжырымдарды оқып, әрқайсысының қасына «Дұрыс» немесе «Бұрыс» деп жазыңыз.

Генетикалық аурулар мутациялармен байланысты.

Барлық мутациялар ағзаға зиянды әсер етеді.

Дауна синдромы – хромосомалық ауруға жатады.

Генетикалық ауруларды алдын алуға болады.

Генетикалық аурулар тек ер адамдарда кездеседі.

Дескриптор:

Генетикалық аурулардың себептерін анықтайды;

Гендік және хромосомалық мутацияны ажыратады;

Аурулардың тұқымқуалау сипатын түсінеді;

Дұрыс тұжырымдарды белгілейді.

2-тапсырма — Жұптық жұмыс

«Себеп–салдар» кестесі
Кестедегі «Себеп» пен «Салдар» бағандарын толықтырыңыз.

Себеп	Салдар
Гендегі мутация	_____________________________
Хромосомалық ауытқу	_____________________________
Тұқым қуалау кезінде ДНҚ қателігі	_____________________________
Сыртқы орта факторларының әсері	____________________________

Дескриптор:

Генетикалық өзгерістердің себептерін жазады;

Себеп пен салдардың арасындағы байланысты түсіндіреді;

Генетикалық аурулардың пайда болу механизмін көрсетеді.

3-тапсырма — Функционалдық сауаттылық тапсырма

Ситуациялық талдау

Дескриптор:

Генетикалық аурулардың қоршаған ортамен байланысын түсіндіреді;

Зерттеудің әлеуметтік және биологиялық маңызын бағалайды;

Мутация мен тұқымқуалаушылық арасындағы байланысты сипаттайды;

Негізгі терминдерді орынды қолданады

Тұжырымдарды оқып, әрқайсысының қасына "Дұрыс" немесе "Бұрыс" деп жазады

Кестедегі "Себеп" пен "Салдар" бағандарын толықтырады

Мәтінді оқып, сұраққа жауап береді

Өзін өзі бағалау

Әр дұрыс жауапқа 1 ұпайдан беріледі

Жұптық тексеру, «Бас бармақ» әдісі.

Өзін-өзі бағалау, «Екі жұлдыз, бір тілек».

Жауаптың сапасы мен дәлелділігіне қарай 5 ұпайға дейін бағаланады.

Тапсырма жазылған парақтар

Сабақтың соңы
5 мин

Кері байланыс: "Ашық микрофон" әдісін қолданады:

Үй тапсырмасы:

Сабақтан алған ең маңызды білімдерін қысқаша айтып береді.

17-сабақ

Педагогтің аты-жөні:
Күні:
Сыныбы:	10
Пәні:	Биология
Қатысқандар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы:	ЖИ+геномика интеграциясы
Сабақтың мақсаты	ЖИ қолдану үлгілерін түсіндіреді

Сабақтың кезеңі

Мұғалімнің әрекеті

Оқушының әрекеті

Бағалау

Ресурстар

Сабақтың басы
10 мин

Ұйымдастыру кезеңі.

Сәлемдесу, психологиялық ахуал қалыптастыру.

Қызығушылықты ояту кезеңі

Сұрақ:
– «Аурулардың себебін анықтауда ЖИ мен генетиканы біріктіруге бола ма?»
– «Бүгінде қандай технологиялар адамның генетикалық деректерін талдай алады?»

Мұғалім қысқаша бейнеролик көрсетеді: «ЖИ медициналық диагностикада және генетикалық зерттеулерде».
Бейнероликтен кейін оқушылар өз ойларын ортаға салады.

Сәлемдеседі, топтарға бөлінеді.

Өз болжамын айтады

Ауызша мадақтау

Стикер, тақта

Сабақтың ортасы
30 мин

Жаңа сабақ.

Мұғалімнің түсіндіру:

Жасанды интеллект (ЖИ) және геномика ғылымдарының интеграциясы — заманауи медицинаның басты бағыты.

Негізгі идеялар:

ЖИ үлкен көлемдегі геномдық деректерді талдап, ауру қаупін болжай алады.

Геномика — адамның ДНҚ құрылымын зерттеу арқылы тұқымқуалайтын ауруларды анықтайтын ғылым.

ЖИ мен геномиканы біріктіру нәтижесінде жаңа емдеу тәсілдері мен дербестендірілген медицина қалыптасуда.

Мысалы: DeepMind AlphaFold жүйесі нәруыз құрылымын болжауда үлкен жетістікке жетті.

Топтық жұмыс

1-топ: «ЖИ геном деректерін қалай талдайды?»
→ Генетикалық ақпараттың көлемін, өңдеу әдістерін және ЖИ қолдану артықшылықтарын көрсететін постер дайындайды.

2-топ: «Медицинадағы ЖИ мен геномика интеграциясы»
→ ЖИ-дің тұқым қуалайтын ауруларды анықтаудағы нақты мысалдарын жинақтайды (мысалы, қатерлі ісік генін болжау).

3-топ: «Этикалық және әлеуметтік аспектілер»
→ Генетикалық деректерді сақтау, қауіпсіздік және жеке өмір құпиясы туралы пікірталасқа дайындалады.

Дескриптор:

ЖИ мен геномика байланысын түсіндіреді;

Мысалдар арқылы ғылыми дәлел келтіреді;

Ақпаратты жинақтап, постерде қорғайды.

Жаңа ақпаратты дәптерге жазады.

Топ ішінде ақпаратты талқылайды.

Постерге схемалық түрде түсіріп, түсіндіріп қорғайды.

Ауызша мадақтау

«Екі жұлдыз, бір тілек»

интерактивті тақта,

Маркер, стикер, А3 қағаз, клипборд.

Сабақты бекіту тапсырмасы

1-тапсырма Жеке жұмыс

«Шын/Жалған» тәсілі

Тұжырымның шын/жалған екенін анықта

№	Тұжырым	Ш/Ж
1	ЖИ геном деректерін талдауда қолданылады.
2	Геномика тек өсімдіктерді зерттейтін ғылым.
3	ЖИ көмегімен тұқымқуалайтын аурулардың алдын алуға болады

Дескриптор:
– шын тұжырымды анықтайды;
– жалған тұжырымды анықтайды.

2- тапсырма

Функционалдық сауаттылық тапсырма

Мәтін:
Бүгінде ғалымдар ЖИ жүйелерін пайдаланып адамның геномындағы ауру тудыруы мүмкін мутацияларды анықтай алады.
Мысалы, кейбір ЖИ алгоритмдері қатерлі ісік, диабет, Альцгеймер ауруына бейімділікті ерте кезеңде болжайды.
Бұл технологиялар дәрігерлерге нақты диагноз қоюға және емдеу жоспарын жеке науқасқа бейімдеуге мүмкіндік береді.

Сұрақтар:

ЖИ мен геномиканың бірігуі медицинада қандай пайда береді?

Мұндай технологияларды қолдануда қандай қауіптер бар?

Болашақта ЖИ дәрігерлердің орнын баса ала ма, неге?

Дескриптор:

ЖИ мен геномиканың медицинадағы рөлін түсіндіреді;

Қауіп пен пайда арасындағы балансты сипаттайды;

Өз пікірін ғылыми негізде дәлелдейді.

Тұжырымның шын/жалған екенін анықтайды

Мәтінді оқып, сұрақтарға жауап береді

Өзін-өзі бағалау, «Екі жұлдыз, бір тілек».

Тапсырма жазылған парақтар

Сабақтың соңы
5 мин

Кері байланыс:

«Стикердегі тілек»

Үй тапсырмасы:

ЖИ мен геномиканың болашағы тақырыбында 5–6 сөйлемнен тұратын шағын ойтолғау (эссе) жазыңыз.
→ Негізгі бағыт: ЖИ медицинада, генетикада және адам денсаулығын қорғауда қандай рөл атқара алады?

Сабақтан алған әсерін стикерге жазады

«Стикердегі тілек»

18-сабақ

Педагогтің аты-жөні:
Күні:
Сыныбы:	10
Пәні:	Биология
Қатысқандар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы:	Мутацияларды болжау
Сабақтың мақсаты	ЖИ алгоритмдері арқылы мутация талдайды

Сабақтың кезеңі	Мұғалімнің әрекеті	Оқушының әрекеті	Бағалау	Ресурстар
Сабақтың басы 10 мин	Ұйымдастыру кезеңі. Оқушылармен сәлемдеседі, сабаққа психологиялық жағымды орта қалыптастыру мақсатында "Атомдар мен молекулалар" әдісін қолданады. Оқушыларды "Генотип", "Фенотип", "Гибрид" деп үш топқа бөледі. Қызығушылықты ояту кезеңі Мұғалім қысқаша бейнеролик көрсетеді: «Мутациялар және олардың ағзаға әсері». Бейнероликтен кейін «Сұрақ-жауап» әдісі қолданылады: Мутация дегеніміз не? Мутация қандай жағдайда пайда болуы мүмкін? Мутация пайдалы немесе зиянды бола ала ма? Қазіргі ғылым мутацияларды болжай ала ма?	Мұғаліммен сәлемдеседі, топтарға бөлінеді. Бейнероликті тамашалайды, бұрынғы білімдерін еске түсіріп, сұрақтарға жауап береді.	Ауызша мадақтау. Белсенді оқушыларды мадақтап отырады.	Стикер, тақта
Сабақтың ортасы 30 мин	Жаңа сабақ. Мұғалімнің түсіндіру: Мутацияларды болжау — геномдағы ықтимал өзгерістерді алдын ала анықтау процесі. Бұл бағытта жасанды интеллект (ЖИ) және биоинформатика әдістері қолданылады. Негізгі мазмұн: Мутация түрлері: гендік, хромосомалық, геномдық. Мутацияның себептері: физикалық (сәуле, радиация), химиялық (пестицидтер, дәрілер), биологиялық (вирустар). Болжау әдістері: ДНҚ тізбегін ЖИ арқылы талдау; Мутация жиілігін модельдеу; Генетикалық деректер базасымен салыстыру. Қолданылу салалары: Тұқым қуалайтын аурулардың алдын алу; Дәріге төзімділікті зерттеу; Эволюциялық процестерді болжау. Топтық жұмыс «Өзара үйрету» әдісі 1-топ ("Ген") — Мутацияның пайда болу себептерін постерге түсіндіреді. 2-топ ("Хромосома") — Мутацияларды анықтау және болжау тәсілдерін диаграмма түрінде көрсетеді. 3-топ ("Мутация") — Мутацияны болжауда ЖИ қолданылатын нақты мысалдарды (мысалы: DeepMind AlphaMissense) зерттеп, таныстырады. Дескриптор: Мутацияның түрі мен себебін ажыратады; Мутацияны болжау жолдарын түсіндіреді; Ақпаратты жинақтап, постерде қорғайд	Мұғалімнің түсіндірмесін мұқият тыңдайды, есептерді шығару алгоритмін дәптеріне жазып алады. Топтарда берілген есепті шығарады, диаграмма құрады және нәтижесін тақтада қорғайды.	Ауызша мадақтау "Қызыл, жасыл, сары" фишкалары: басқа топтың жұмысын бағалау кезінде дұрыс жауапқа жасыл, жартылай дұрыс жауапқа сары, қатеге қызыл фишка беріледі.	интерактивті тақта, Маркер, стикер, А3 қағаз, клипборд.
Сабақтың ортасы 30 мин	Сабақты бекіту тапсырмасы 1-тапсырма Жеке жұмы Төменде берілген сұрақтарға дұрыс жауапты таңдаңыз. Мутация дегеніміз не? A) Ақуыздың ыдырауы B) Генетикалық ақпараттың өзгеруі C) Жасуша бөлінуі D) ДНҚ-ның екі еселенуі Қай фактор мутация туғызуы мүмкін? A) Радиоактивті сәулелер B) Су C) Жылу D) Оттек Мутацияларды болжауда ЖИ не үшін қолданылады? A) ДНҚ құрылымын өзгерту үшін B) Деректерді талдау және өзгеріс ықтималдығын анықтау үшін C) Геномды жою үшін D) Мутацияны көбейту үшін Дескриптор: Мутацияның анықтамасын біледі; Себептерін ажыратады; ЖИ қолданылуын түсіндіреді. 2-тапсырма — Жұптық жұмыс «Есепті шеш» тәсілі Ғалымдар белгілі бір геннің ДНҚ тізбегінде мутация ықтималдығын анықтау үшін ЖИ моделін қолданды. Егер генде 1000 нуклеотид болса және олардың 0,5%-ы өзгеруге бейім болса, мутация саны қанша болуы мүмкін? Жауап: …………………… Дескриптор: Есептің шартын түсінеді; Проценттік қатынасты есептейді; Нәтижені дұрыс шығарады. 3-тапсырма — Функционалдық сауаттылық тапсырма «Ғылыми зерттеу» тәсілі Мәтін: Қазіргі таңда ғалымдар ЖИ көмегімен мутацияның адам ағзасына әсерін болжауға тырысуда. Мысалы, белгілі бір геннің өзгеруі қатерлі ісік немесе тұқым қуалайтын ауру тудыруы мүмкін. ЖИ алгоритмдері осындай қауіпті мутацияларды ерте кезеңде анықтауға және дәріге жауап реакциясын болжауға мүмкіндік береді. Сұрақтар: Мутацияларды болжаудың медицинадағы маңызы қандай? ЖИ бұл процесте қандай рөл атқарады? Мұндай технологиялардың шектеулері мен қауіптері қандай? Дескриптор: Мутацияларды болжаудың практикалық маңызын түсіндіреді; ЖИ-дің қолданылуын сипаттайды; Өз пікірін ғылыми дәлелмен жеткізеді.	Бірінші ұрпақтағы (F1) фенотиптік қатынасты дұрыс анықтайды. Екінші ұрпақтағы (F2) фенотиптік қатынасты дұрыс анықтайды Жұпта талдап, есепті шығарадыы, қатемен жұмыс жасайды Мәтінді оқып, сұраққа жауап береді	Өзін-өзі бағалау, Жұптық тексеру, «Бас бармақ» әдісі. «Екі жұлдыз, бір тілек».	Тапсырма жазылған парақтар Тапсырма жазылған парақтар Тапсырма жазылған парақтар
Сабақтың соңы 5 мин	Кері байланыс: "Шығу билеті" әдісі: әр оқушыға бүгінгі сабақтан алған ең маңызды 3 сөзді немесе сөйлемді жазып беруді сұрайды. Үй тапсырмасы: Ғаламтордан мутацияны болжауға арналған бір нақты ЖИ моделі (мысалы, AlphaMissense, DeepVariant) туралы мәлімет тауып, 2 сөйлеммен сипаттау..	Сабақтан алған әсерлері мен білімдерін қысқаша жазып, мұғалімге береді.	"Шығу билеті	Оқулық, интернет-ресурстар.

19-сабақ

Педагогтің аты-жөні:
Күні:
Сыныбы:	10
Пәні:	Биология
Қатысқандар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы:	Мутациялар
Сабақтың мақсаты	Мутация түрлерін сипаттайды

Сабақтың кезеңі

Мұғалімнің әрекеті

Оқушының әрекеті

Бағалау

Ресурстар

Сабақтың басы
10 мин

Ұйымдастыру кезеңі.

Сәлемдеседі, оқушыларды «Ген», «Хромосома», «Геном» сөздері жазылған қағаздар арқылы топқа бөледі.

Қызығушылықты ояту кезеңі

Бейнеролик көрсетеді «Мутация нәтижесінде пайда болған тірі ағзалар»

Сәлемдеседі, топтарға бөлінеді

Көргеніне байланысты өз ойын айтады.

Белсенді жауап берген оқушыларға мадақтау.

Стикер, тақта

Сабақтың ортасы
30 мин

Жаңа сабақ.

Мұғалімнің түсіндіру:

Мутация – ағзаның генетикалық материалының өзгерісі.
– Гендік мутация – ДНҚ тізбегіндегі азотты негіздердің өзгеруі.
– Хромосомалық мутация – хромосома құрылысының өзгеруі (делеция, дупликация, инверсия, транслокация).
– Геномдық мутация – хромосома санының өзгеруі (анеуплоидия, полиплоидия).
Мысалдар: орақ-жасушалы анемия, Даун синдромы, полиплоидиялы өсімдіктер.

Топтық жұмыс

Әр топқа тапсырма береді.

1-топ: Гендік мутацияға мысал тауып, Punnett кестесімен көрсет.

2-топ: Хромосомалық мутация түрлерін схема арқылы түсіндір.

3-топ: Геномдық мутацияның өсімдіктер мен жануарлар эволюциясындағы рөлін сипатта.

Жаңа ақпаратты дәптерге жазады.

Постер дайындайды, топ ішінде талқылайды, қорғайды.

Ауызша мадақтау

«Екі жұлдыз, бір тілек»

интерактивті тақта,

Маркер, стикер, А3 қағаз, клипборд.

Сабақты бекіту тапсырмасы

1-тапсырма Жеке жұмыс

«Артықты тап» тәсілі
Тізімнен артық сөзді анықтап, себебін түсіндір.

Гендік мутация, Хромосомалық мутация, Геномдық мутация, Мейоз, Инверсия

Дескриптор:
– артық сөзді табады;
– себебін түсіндіреді.

2-тапсырма Жұптық жұмыс

«Сәйкестендір» тәсілі
Мутация түрін сипаттамасымен сәйкестендір.

№	Мутация түрі	Сипаттамасы
1	Гендік	А. Хромосома санының өзгеруі
2	Хромосомалық	Ә. ДНҚ тізбегінде нуклеотидтің өзгеруі
3	Геномдық	Б. Хромосома құрылымының өзгеруі

Дескриптор:
– мутация түрлерін сипаттамасымен сәйкестендіреді.

3-тапсырма

Функционалдық сауаттылық тапсырма

«Семей полигоны аймағында мутация жиілігі артқаны белгілі. Бұл тұрғындар арасында әртүрлі аурулардың көбеюіне себеп болды. Қазіргі кезде генетикалық орталықтар тұқым қуалайтын ауруларды анықтаумен қатар, алдын алу шараларын ұсынады.»

Сұрақтар:

Мутацияның пайда болуына қандай сыртқы факторлар әсер етті?

Генетикалық орталықтардың қызметінің маңызы неде?

Тұқым қуалайтын ауруларды азайту үшін қандай ұсыныс бересің?

Дескриптор:
– мутаген факторларды атайды;
– генетикалық орталықтардың рөлін түсіндіреді;
– ұсыныс жасайды.

Тізімнен артық сөзді анықтап, себебін түсіндіреді.

Мутация түрін сипаттамасымен сәйкестендіреді

Мәтінді оқып,сұраққа жауап береді

Өзін-өзі бағалау, «Екі жұлдыз, бір тілек».

Жұптық тексеру, «Бас бармақ» әдісі.

«Екі жұлдыз, бір тілек».

Тапсырма жазылған парақтар

Сабақтың соңы
5 мин

Кері байланыс:

«3-2-1 әдісі»

Үй тапсырмасы:

«Мутациялар және олардың тіршілік үшін пайдасы мен зияны» тақырыбында постер немесе инфографика дайындау.

3 жаңа ұғым жаз;
– 2 қызықты факт айт;
– 1 сұрақ қой.

20-сабақ

Педагогтің аты-жөні:
Күні:
Сыныбы:	10
Пәні:	Биология
Қатысқандар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы:	Селекция әдістері
Сабақтың мақсаты	Селекция әдістерін түсіндіреді

Сабақтың кезеңі

Мұғалімнің әрекеті

Оқушының әрекеті

Бағалау

Ресурстар

Сабақтың басы
10 мин

Ұйымдастыру кезеңі.

Оқушылармен сәлемдеседі, сабаққа жағымды психологиялық ахуал қалыптастыру үшін "Ассоциация" әдісін қолданады. Оқушыларды "Өсімдік", "Жануар", "Микроорганизм" деп үш топқа бөледі.

Қызығушылықты ояту кезеңі

"Адам өміріндегі селекция" тақырыбында қысқаша бейнеролик көрсетеді. Бейнеролик аяқталған соң, "Сұрақтар ағыны" әдісін қолданады: "Селекция деген не?", "Адамға не үшін жаңа өсімдік сорттары мен жануар тұқымдары қажет?", "Бұл қалай іске асады?".

Мұғаліммен сәлемдеседі, өз орнына жайғасады, топтарға бөлінеді.

Бейнероликті мұқият тамашалайды, сұрақтарға жауап беруге тырысып, өз ой-пікірлерімен бөліседі.

Ауызша мадақтау. Белсенді оқушыларды мадақтап отырады.

Стикер, тақта

Сабақтың ортасы
30 мин

Жаңа сабақ.

Мұғалімнің түсіндіру:

Сұрыптау: Жаппай және жеке сұрыптау.

Будандастыру: Туыстық (инбридинг) және туыс емес (аутбридинг) будандастыру, гетерозис.

Селекциядағы жаңа бағыттар: полиплоидия, мутагенез.

Топтық жұмыс

Әр топқа жеке тақырыптар бойынша постер жасауды тапсырады. "Постер қорғау" әдісін қолданады.

1-топ ("Өсімдік"): Өсімдіктер селекциясының әдістерін (жаппай, жеке сұрыптау, полиплоидия) түсіндіріп, мысалдармен постерге түсіреді.

2-топ ("Жануар"): Жануарлар селекциясының әдістерін (инбридинг, аутбридинг, гетерозис) және олардың маңызын көрсетеді.

3-топ ("Микроорганизм"): Микроорганизмдер селекциясының ерекшеліктерін, мутагенездің рөлін талдап, постерге салып қорғайды.

Мұғалімнің түсіндірмесін тыңдайды, негізгі әдістердің атаулары мен анықтамаларын дәптерге жазып алады.

Топтар ішінде ақпаратты талдап, постер дайындайды және оны сыныпқа қорғайды

Ауызша мадақтау

"Өзара бағалау" әдісі: Әр топ басқа топтардың жұмысын критерийлер (мазмұны, көрнекілігі) бойынша бағалайды.

интерактивті тақта,

Маркер, стикер, А3 қағаз, клипборд.

Сабақты бекіту тапсырмасы

1-тапсырма Жеке жұмыс

"Сәйкестендір" тәсілі

Төменде берілген селекция әдістері мен олардың сипаттамаларын сәйкестендіріңіз.

Әдіс	Сипаттамасы
1. Жаппай сұрыптау	А. Екі туыс емес дарақты будандастыру
2. Инбридинг	Ә. Түрлі тұқымдардан ең жақсыларын таңдау
3. Аутбридинг	Б. Туыстық будандастыру
4. Гетерозис	В. Бірінші ұрпақтағы гибридтердің өміршеңдігі мен өнімділігінің артуы

Дескриптор:

селекция әдістерін сипаттамасымен сәйкестендіреді;

2-тапсырма Жұптық жұмыс

"Бос орындарды толтыр" тәсілі

Сөйлемдердегі бос орындарды толықтырыңыз.

Селекцияның негізгі мақсаты — адам үшін қажетті белгілері бар жаңа өсімдік сорттарын, жануар _____ және микроорганизмдердің штамдарын шығару.

_______ - жеке дарақтарды таңдауға негізделген селекция әдісі.

Екі туыс дарақты будандастыру _____ деп аталады.

Дескриптор:

Селекцияның мақсатын біледі.

Жеке сұрыптау ұғымын дұрыс анықтайды.

Инбридингтің сипаттамасын дұрыс көрсетеді.

3-тапсырма

Функционалдық сауаттылық тапсырма

"Ситуацияны талда" тәсілі

Қазақстанның аграрлық секторындағы климаттық ерекшеліктерді (құрғақшылық, суық қыс) ескере отырып, егіншілік үшін қандай селекциялық әдістер тиімді болады? Нақты мысалдар келтіріп, олардың экономикалық тиімділігін негіздеңіз.

Дескриптор:

Селекция әдістерінің маңыздылығын түсінеді.

Климаттық жағдайларға сай селекция әдісін таңдайды (мысалы, полиплоидия).

Экономикалық тиімділігін дәлелді түрде түсіндіреді.

Берілген селекция әдістері мен олардың сипаттамаларын сәйкестендіріңіз

Сөйлемдердегі бос орындарды толықтырады.

Мәтінді оқып, сұраққа жауап береді

Жұптық тексеру, «Бас бармақ» әдісі.

Өзін-өзі бағалау, «Екі жұлдыз, бір тілек».

Тапсырма жазылған парақтар

Сабақтың соңы
5 мин

Кері байланыс:

"Бүгінгі сабақтан не түйдім?" әдісі: оқушылар сабақтан алған ең маңызды ақпаратты бір сөйлеммен айтады

Үй тапсырмасы:

Қазақстандық атақты селекционерлердің бірі туралы ақпарат жинап, оның жетістіктері туралы шағын презентация дайындау.

Сабақтан алған әсерлері мен білімдерін қысқаша айтып береді.

"Бүгінгі сабақтан не түйдім?" әдісі

21-сабақ

Педагогтің аты-жөні:
Күні:
Сыныбы:	10
Пәні:	Биология
Қатысқандар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы:	Хромосомалық аурулар
Сабақтың мақсаты	Хромосомалық аурулардың себеп-салдарын талдайды

Сабақтың кезеңі

Мұғалімнің әрекеті

Оқушының әрекеті

Бағалау

Ресурстар

Сабақтың басы
10 мин

Ұйымдастыру кезеңі.

Оқушылармен сәлемдеседі, сабаққа психологиялық жағымды орта қалыптастыру үшін "Тілек ағашы" әдісін қолданады. Оқушыларды "Дәрігер", "Генетик", "Зерттеуші" деп үш топқа бөледі

Қызығушылықты ояту кезеңі

"Хромосомалық аурулар" туралы қысқаша бейнеролик көрсетеді. Бейнеролик аяқталған соң, "Сұрақ-жауап" әдісін қолданады: "Неліктен кейбір балалар туа біткен аурулармен туады?", "Мұндай аурулардың себебі гендік мутация ма?", "Аурудың пайда болуына қандай факторлар әсер етеді?"

Мұғаліммен сәлемдеседі, өз орнына жайғасады, топтарға бөлінеді.

Бейнероликті тамашалайды, бұрынғы білімдерін еске түсіріп, сұрақтарға жауап береді

Ауызша мадақтау. Белсенді оқушыларды мадақтап отырады.

Стикер, тақта

Сабақтың ортасы
30 мин

Жаңа сабақ.

Мұғалімнің түсіндіру:

Слайдтарды пайдаланып, хромосомалық аурулардың негізгі себептерін (хромосома санының өзгеруі, хромосома құрылымының өзгеруі) түсіндіреді. Олардың ағзаға әсері мен негізгі мысалдарды (Даун синдромы, Клайнфельтер синдромы, т.б.) қарастырады.

Топтық жұмыс

Әр топқа жеке тақырыптар бойынша постер жасауды тапсырады. "Постер қорғау" әдісін қолданады.

1-топ ("Дәрігер"): Хромосомалық аурулардың диагнозын қою әдістерін (кариотиптеу, пренаталды диагностика) және емдеу жолдарын түсіндіреді.

2-топ ("Генетик"): Хромосомалық аурулардың пайда болу себептерін (жас, радиация, т.б.) талдайды.

3-топ ("Зерттеуші"): Хромосомалық аурулардың алдын алу шараларын (генетикалық кеңес беру, скрининг) зерттеп, ұсынады.

Мұғалімнің түсіндірмесін мұқият тыңдайды, негізгі ұғымдар мен себеп-салдарды дәптеріне жазып алады.

Топ ішінде ақпаратты талқылайды.

Постерге схемалық түрде түсіріп, түсіндіріп қорғайды.

Ауызша мадақтау

«Екі жұлдыз, бір тілек»

интерактивті тақта,

Маркер, стикер, А3 қағаз, клипборд.

Сабақты бекіту тапсырмасы

1-тапсырма Жеке жұмыс

"Сен және мен" кестесі

Төменде берілген аурулардың қайсысы гендік (Г), қайсысы хромосомалық (Х) екенін анықтаңыз.

Даун синдромы

Гемофилия

Клайнфельтер синдромы

Фенилкетонурия

Эдвардс синдромы

Дескриптор:

Гендік және хромосомалық аурулардың аражігін ажыратады.

Әр аурудың түрін дұрыс анықтайды.

2-тапсырма Жұптық жұмыс

"Себеп-салдар» тәсілі

Кестедегі "Себеп" пен "Салдар" бағандарын толықтырыңыз.

Себеп	Салдар
Хромосомалар санының өзгеруі (трисомия)
	Көлік жүргізуге, жадына әсер ететін бұзылыстар
Жыныс хромосомаларының дұрыс ажырамауы

Дескриптор:

Трисомияның қандай салдарға әкелетінін түсінеді.

Белгілі бір хромосомалық аурудың салдарын анықтайды.

Жыныс хромосомаларының ажырамауының салдарын біледі.

3-тапсырма

Функционалдық сауаттылық тапсырма

"Проблеманы шешу" тәсілі

Отбасы құрмақшы болып отырған жас жұбайлар, өзінде және туыстарында хромосомалық аурулардың бар-жоғын анықтау үшін генетикалық кеңеске жүгінгісі келеді. Оларға генетикалық кеңес берудің қаншалықты маңызды екенін және ол арқылы қандай қауіп-қатерлердің алдын алуға болатынын түсіндіріңіз.

Дескриптор:

Генетикалық кеңестің маңыздылығын ғылыми тұрғыдан негіздейді.

Хромосомалық аурулардың тұқым қуалау ықтималдығын түсіндіреді.

Қауіп-қатерлердің алдын алуға қатысты нақты шараларды ұсынады

Берілген аурулардың қайсысы гендік (Г), қайсысы хромосомалық (Х) екенін анықтайды

Кестедегі "Себеп" пен "Салдар" бағандарын толықтырады

Мәтінді оқып,сұраққа жауап береді

Өзін-өзі бағалау

Жұптық тексеру, «Бас бармақ» әдісі.

"Өзара бағалау" әдісі:

Тапсырма жазылған парақтар

Сабақтың соңы
5 мин

Кері байланыс:

"Аяқталмаған сөйлемдер" әдісі:

Үй тапсырмасы:

"Адам геномының жобасы және оның болашақ медицинасына әсері" тақырыбында қосымша ақпарат жинау

Сөйлемдерді аяқтап, сабақ туралы өз ойларын білдіреді

"Аяқталмаған сөйлемдер"

22-сабақ

Педагогтің аты-жөні:
Күні:
Сыныбы:	10
Пәні:	Биология
Қатысқандар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы:	Генетикалық ауруларды болжау
Сабақтың мақсаты	ЖИ қолданысын сипаттайды

Сабақтың кезеңі

Мұғалімнің әрекеті

Оқушының әрекеті

Бағалау

Ресурстар

Сабақтың басы
10 мин

Ұйымдастыру кезеңі.

Сәлемдеседі, оқушыларды «Х» және «Y» хромосомалары бейнеленген карточка арқылы топқа бөледі

Қызығушылықты ояту кезеңі

«Генетикалық ауруларды болжауға болама?» деген сұрақ қояды.

Сәлемдеседі, топтарға бөлінеді.

Өз болжамын айтады.

Ауызша мадақтау

Стикер, тақта

Сабақтың ортасы
30 мин

Жаңа сабақ.

Мұғалімнің түсіндіру:

Генетикалық ауруларды болжау – адамның ДНҚ-сын зерттеу арқылы белгілі бір ауруға бейімділігін анықтау.

ЖИ (жасанды интеллект) осындай генетикалық деректерді өңдеп, ауру қаупін алдын ала есептейді.

Қазіргі кезде қолданылатын ЖИ жүйелері:

DeepMind AlphaMissense – мутацияның зиянды немесе зиянсыз екенін болжайды.

DeepVariant – ДНҚ тізбектерін талдап, генетикалық қателерді анықтайды.

Медицинадағы рөлі:

Тұқым қуалайтын аурулардың қаупін ерте анықтау (мысалы, қатерлі ісік, Альцгеймер, гемофилия).

Жеке емдеу жоспарын жасау.

Генетикалық кеңес беру сапасын арттыру.

Топтық жұмыс

«Өзара үйрету» әдісі

1-топ ("Ген") – Генетикалық аурулардың негізгі себептерін постерге түсіндіреді.

2-топ ("Мутация") – Генетикалық мутациялардың түрлерін және олардың зардабын сипаттайды.

3-топ ("ЖИ") – Жасанды интеллекттің генетикалық диагноз қоюдағы рөлін мысалмен көрсетеді.

Дескриптор:

Генетикалық аурулардың себептерін түсіндіреді;

Мутация мен ауру арасындағы байланысты көрсетеді;

ЖИ қолдану артықшылықтарын сипаттайды.

Ауызша мадақтау

интерактивті тақта,

Маркер, стикер, А3 қағаз, клипборд.

Сабақты бекіту тапсырмасы

1-тапсырма Жеке жұмыс

«Шын/Жалған» тәсілі

Берілген тұжырымдардың дұрыс-бұрыстығын анықтап, кестеге белгі қой.

№	Тұжырым	Ш/Ж
1	Генетикалық аурулар тек сыртқы орта әсерінен пайда болады.
2	ЖИ генетикалық аурулардың қаупін алдын ала анықтай алады.
3	Мутациялар тұқымқуалайтын аурулардың себебі болуы мүмкін.

Дескриптор:
– шын тұжырымды анықтайды;
– жалған тұжырымды анықтайды.

2-тапсырма Жұптық жұмыс

««Анықтаманы толықтыр» тәсілі

Генетикалық ауруларды болжауда ЖИ ___________ арқылы жұмыс істейді.

___________ – мутацияның қауіптілігін болжауға арналған ЖИ жүйесі.

Генетикалық деректерді талдау нәтижесінде дәрігер ___________ жасай алады.

Дескриптор:

ЖИ жүйелерін біледі;

Ғылыми терминдерді орынды қолданады;

Сөйлемдерді мағыналы толықтырады.

3-тапсырма

Функционалдық сауаттылық тапсырма

Мәтін:
ЖИ жүйесі пациенттің геномдық деректерін талдап, жүрек-қан тамыр ауруларына бейімділігін 75% ықтималдықпен анықтады.
Дәрігер бұл мәліметті пайдаланып, өмір салтын өзгерту және алдын алу шараларын ұсынды.
Бірақ кейбір адамдар мұндай болжамдардың жеке өмірге қауіп төндіруі мүмкін деп санайды.

Сұрақтар:

ЖИ көмегімен ауру қаупін болжаудың пайдасы неде?

Бұл жүйелердің қандай этикалық мәселелер туғызуы мүмкін?

Осындай технологиялар адам өмірін жақсарта ала ма?

Дескриптор:

ЖИ-дің генетикалық медицинадағы рөлін сипаттайды;

Артықшылықтары мен шектеулерін түсіндіреді;

Өз көзқарасын ғылыми дәлелмен білдіреді.

Тұжырымның шын/жалған екенін анықтайды

Берілген кестеге қажетті ақпаратты жазады

Мәтінді оқып, сұраққа жауап береді

«Бас бармақ» әдісі.

Өзін-өзі бағалау, «Екі жұлдыз, бір тілек».

Бағалау парағы

Тапсырма жазылған парақтар

Сабақтың соңы
5 мин

Кері байланыс:

«Insert кестесі» (Білдім – Білгім келеді – Білмеймін).

Үй тапсырмасы:

«ЖИ генетикалық ауруларды болжауда» тақырыбында 5–6 сөйлемнен тұратын ойтолғау жазу.

«Insert кестесін толтырады

«Insert кестесі

23-сабақ

Педагогтің аты-жөні:
Күні:
Сыныбы:	10
Пәні:	Биология
Қатысқандар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы:	Дәрі-дәрмек ашудағы ЖИ
Сабақтың мақсаты	ЖИ рөлін түсіндіреді

Сабақтың кезеңі

Мұғалімнің әрекеті

Оқушының әрекеті

Бағалау

Ресурстар

Сабақтың басы
10 мин

Ұйымдастыру кезеңі.

Оқушылармен сәлемдеседі, сабаққа психологиялық жағымды орта қалыптастыру үшін "Мен сенің бойыңнан..." әдісін қолданады. Оқушыларды "Доминантты", "Рецессивті", "Кодоминантты" деп үш топқа бөледі.

Қызығушылықты ояту кезеңі

"Ойлан-жұптас-бөліс" «Ой қозғау» әдісі:

Адамдар дәрілерді қалай табады деп ойлайсыңдар?

Дәрі-дәрмек жасау неге ұзақ және қымбат процесс?

ЖИ бұл процесті қалай жеңілдете алады?

Мақсаты: оқушыларды заманауи медицина мен технология байланысына қызықтыру, ЖИ рөлін ашуға дайындау.

Мұғаліммен сәлемдеседі, топтарға бөлінеді.

Сұрақтар бойынша жеке ойланады, содан кейін жұптасып талқылайды. Соңында өз ойларын сыныппен бөліседі.

Ауызша мадақтау. Белсенді оқушыларды мадақтап отырады.

Стикер, тақта

Сабақтың ортасы
30 мин

Жаңа сабақ.

Мұғалімнің түсіндіру:

Дәрі-дәрмек ашу (drug discovery) — ауруды емдеуге арналған жаңа химиялық немесе биологиялық қосылыстарды табу және сынау процесі.

Бұл процесс бұрын 10–15 жылға дейін созылатын, ал қазір ЖИ көмегімен бірнеше айға дейін қысқара алады.

ЖИ-дің рөлі:

Молекулаларды болжау:
ЖИ жүйелері молекулалардың құрылымын модельдеп, олардың адам ағзасымен өзара әсерін болжайды.
→ Мысалы: DeepMind AlphaFold нәруыздардың құрылымын болжау арқылы дәрі жасауға көмектесті.

Деректерді талдау:
ЖИ миллиардтаған химиялық қосылыстарды салыстырып, ең тиімдісін іріктейді.

Жылдам сынау және қауіпсіздік:
Алгоритмдер жануарларға сынақ жүргізбей-ақ, қосылыстың уыттылығын болжай алады.

Мысал:
– Insilico Medicine компаниясы ЖИ арқылы жаңа фиброзға қарсы дәріні 46 күнде жобалады.
– IBM Watson қатерлі ісікке қарсы дәрілік комбинацияларды талдау үшін қолданылады.

Топтық жұмыс

«Постер қорғау» тәсілі

1-топ («Молекула») – ЖИ молекулалық модельдеуде қалай қолданылады? Мысалмен түсіндіреді.

2-топ («Алгоритм») – ЖИ дәрі-дәрмек жасау процесін қалай жылдамдатады? Диаграмма немесе инфографика жасайды.

3-топ («Дәрігер») – Дәрілік терапияда ЖИ-дің нақты медициналық пайдасын сипаттайды (мысалы, қатерлі ісік, COVID-19, генетикалық аурулар).

Дескриптор:

ЖИ рөлін мысалмен түсіндіреді;

Ақпаратты талдап, постерде қорғайды;

Негізгі ғылыми ұғымдарды дұрыс қолданады.

Мұғалімнің түсіндірмесін тыңдайды, негізгі ұғымдар мен әрекеттесу түрлерін дәптеріне жазып алады.

Топтар ішінде ақпаратты талдап, постер дайындайды және оны сыныпқа қорғайды.

Ауызша мадақтау

"Өзара бағалау" әдісі: Әр топ басқа топтардың жұмысын критерийлер (мазмұны, көрнекілігі) бойынша бағалайды

интерактивті тақта,

Маркер, стикер, А3 қағаз, клипборд.

Сабақты бекіту тапсырмасы

1-тапсырма Жеке жұмыс

1-тапсырма — Жеке жұмыс

«Шын / Жалған» тәсілі

№	Тұжырым	Ш/Ж
1	Дәрі-дәрмек ашуда ЖИ тек дайын дәрілерді сынайды.
2	AlphaFold нәруыз құрылымын болжауға мүмкіндік берді.
3	ЖИ дәрі жасау процесін бірнеше есе жылдамдата алады.

Дескриптор:

ЖИ қолдану салаларын біледі;

Дұрыс және бұрыс тұжырымдарды ажыратады.

2-тапсырма — Жұптық жұмыс

«Анықтаманы толықтыр» тәсілі

ЖИ дәрі-дәрмек ашуда ең алдымен ____________ деректерін талдайды.

____________ — нәруыз құрылымын болжауға арналған ЖИ моделі.

ЖИ дәрінің уыттылығын ____________ кезеңінде бағалай алады.

Дескриптор:

ЖИ жүйелерін біледі;

Негізгі кезеңдерді түсінеді;

Терминдерді орынды қолданады.

3-тапсырма — Функционалдық сауаттылық тапсырма

«Ситуациялық зерттеу» әдісі

Мәтін:
Фармацевтикалық компания ЖИ көмегімен жаңа вирусқа қарсы дәрі іздеуде.
Алгоритм миллиондаған қосылысты салыстырып, 12 перспективті молекуланы анықтады.
Бірақ кейбір ғалымдар бұл модельдердің қауіпсіздігі мен сенімділігі толық дәлелденбеген дейді.

Сұрақтар:

ЖИ дәрі ашуда қандай артықшылық береді?

Қауіпсіздік тұрғысынан қандай мәселе туындауы мүмкін?

Мұндай технологияны болашақта қай салада қолдануға болады?

Дескриптор:

Артықшылық пен тәуекелді сипаттайды;

ЖИ-дің ғылыми және практикалық рөлін түсіндіреді;

Өз пікірін дәлелмен білдіреді.

Берілген гендердің әрекеттесу түрлері мен олардың анықтамаларын сәйкестендіреді

Жұпта есептің берілгенін талдайды, есептеу жүргізеді, қатемен жұмыс жасайды

Мәтінді оқып,сұраққа жауап береді

Өзін-өзі бағалау, «Екі жұлдыз, бір тілек».

Жұптық тексеру, «Бас бармақ» әдісі.

Бағалау парағы арқылы

Тапсырма жазылған парақтар

Сабақтың соңы
5 мин

Кері байланыс:

"Түсіндім, түсінбедім" әдісі: тақырыпты толық түсінгендер жасыл, толық емес түсінгендер сары, түсінбегендер қызыл түсті стикерді тақтаға жабыстырады.

Үй тапсырмасы:

Интернеттен ЖИ арқылы жасалған бір нақты дәрі немесе зерттеу мысалын тауып, қысқаша сипаттау

Сабақтан алған әсерлерін көрсетіп, мұғалімге кері байланыс береді

"Түсіндім, түсінбедім" әдісі

24-сабақ

Педагогтің аты-жөні:
Күні:
Сыныбы:	10
Пәні:	Биология
Қатысқандар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы:	Геномдық Big Data
Сабақтың мақсаты	Деректерді өңдеуді меңгереді

Сабақтың кезеңі

Мұғалімнің әрекеті

Оқушының әрекеті

Бағалау

Ресурстар

Сабақтың басы
10 мин

Ұйымдастыру кезеңі.

Сәлемдеседі, оқушыларды «Ген», «Хромосома», «Геном» сөздері жазылған қағаздар арқылы топқа бөледі.

Қызығушылықты ояту кезеңі

Бейнеролик көрсетеді «Геномдық Big Data»

Сәлемдеседі, топтарға бөлінеді

Көргеніне байланысты өз ойын айтады.

Белсенді жауап берген оқушыларға мадақтау.

Стикер, тақта

Сабақтың ортасы
30 мин

Жаңа сабақ.

Мұғалімнің түсіндіру:

Геномдық Big Data – адамдардың, жануарлардың, өсімдіктер мен микроағзалардың ДНҚ мен РНҚ тізбектеріне қатысты өте үлкен көлемдегі генетикалық деректер жиынтығы.

Бұл деректер гендердің құрылымын, мутацияларды, ауруларға бейімділікті және тұқымқуалау ерекшеліктерін талдауға мүмкіндік береді.

Негізгі ұғымдар:

Геном – ағзаның барлық тұқым қуалау ақпараты.

Big Data (үлкен деректер) – көлемі өте үлкен, күрделі және жылдам өзгеретін ақпарат жиынтығы.

Геномдық Big Data — осы екі ұғымның бірігуі: яғни генетикалық ақпаратты талдау үшін қолданылатын үлкен деректер массиві.

Мұғалім түсіндіреді:

Бір адамның геномында шамамен 3 миллиард нуклеотид болады.

Осындай деректерді өңдеу үшін Жасанды интеллект (ЖИ) және машиналық оқыту (ML) қолданылады.

Геномдық Big Data ауруларды болжау, дәрі-дәрмек жасау, генетикалық зерттеу, жеке медициналық кеңес беру сияқты салаларда қолданылады.

Мысалдар:

DeepMind AlphaFold – нәруыз құрылымын болжау арқылы ауруларды түсінуге көмектесті.

Google Genomics – бұлтта генетикалық деректерді сақтау және өңдеу жүйесі.

1000 Genomes Project – түрлі халықтардың генетикалық айырмашылықтарын зерттеген халықаралық жоба.

Топтық жұмыс

1-топ: Геномдық Big Data-ның медицинадағы маңызын постерге түсіндіреді.
2-топ: Big Data-ның құрылымын және деректер көлемін схема түрінде көрсетеді.
3-топ: ЖИ мен Big Data байланысын түсіндіріп, нақты мысал келтіреді (мысалы, ауруды болжау, мутацияны талдау).

Дескриптор:

Геномдық Big Data ұғымын түсіндіреді;

Медицинадағы және ғылымдағы рөлін сипаттайды;

ЖИ-мен байланысын мысалмен дәлелдейді.

Жаңа ақпаратты дәптерге жазады.

Постер дайындайды, топ ішінде талқылайды, қорғайды.

Ауызша мадақтау

«Екі жұлдыз, бір тілек»

интерактивті тақта,

Маркер, стикер, А3 қағаз, клипборд.

Сабақты бекіту тапсырмасы

1-тапсырма Жеке жұмыс

«Артықты тап» тәсілі
Тізімнен артық сөзді анықтап, себебін түсіндір.

Big Data, Геном, Нуклеотид, Инфекция, Bioinformatics

Дескриптор:
– артық сөзді табады;
– себебін түсіндіреді.

2-тапсырма Жұптық жұмыс

«Сәйкестендір» тәсілі

№	Мутация түрі	Сипаттамасы
1	Геном	Ағзаның барлық генетикалық ақпарат жиынтығы
2	Big Data	. Өте үлкен көлемді, құрылымы күрделі ақпарат
3	Bioinformatics	Генетикалық деректерді талдау ғылымы
4	Жасанды интеллект	Үлкен деректерді талдап, нәтижені болжау жүйес

Дескриптор:
– мутация түрлерін сипаттамасымен сәйкестендіреді.

3-тапсырма

Функционалдық сауаттылық тапсырма

Мәтін:
Медицинада геномдық Big Data технологиялары арқылы әр адамның ауруға бейімділігі, дәріге сезімталдығы және тұқым қуалайтын ерекшеліктері анықталуда.
Мысалы, онкологияда ЖИ жүйелері науқастың генетикалық картасын талдап, жеке емдеу тәсілін ұсынады.
Алайда осындай үлкен генетикалық деректерді сақтау мен қорғау мәселесі де өзекті.

Сұрақтар:

Геномдық Big Data медицинаға қандай пайда әкеледі?

Осындай деректерді сақтауда қандай қауіптер болуы мүмкін?

Бұл технология болашақта қандай бағыттарда дами алады?

Дескриптор:

Геномдық Big Data-ның артықшылықтарын атайды;

Ақпараттық қауіпсіздік мәселесін түсіндіреді;

Өз көзқарасын ғылыми тұрғыдан негіздейді.

Тізімнен артық сөзді анықтап, себебін түсіндіреді.

Мутация түрін сипаттамасымен сәйкестендіреді

Мәтінді оқып,сұраққа жауап береді

Өзін-өзі бағалау, «Екі жұлдыз, бір тілек».

Жұптық тексеру, «Бас бармақ» әдісі.

«Екі жұлдыз, бір тілек».

Тапсырма жазылған парақтар

Сабақтың соңы
5 мин

Кері байланыс:

«3-2-1 әдісі»

Үй тапсырмасы:

«Геномдық Big Data – болашақ медицинасындағы серпіліс» тақырыбында постер немесе таныстырылым дайындау.

3 жаңа ұғым жаз;
– 2 қызықты факт айт;
– 1 сұрақ қой.

25-сабақ

Педагогтің аты-жөні:
Күні:
Сыныбы:	10
Пәні:	Биология
Қатысқандар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы:	Зертханалық жұмыс: «ЖИ-мен деректер талдау» Python/Biopython тәжірибесі
Сабақтың мақсаты	Python және Biopython кітапханасы арқылы биологиялық деректерді талдау тәсілдерін үйрену; Жасанды интеллект (ЖИ) және код арқылы деректерден қорытынды шығару машығын қалыптастыру; ДНҚ тізбегін талдау мен визуалдау тәжірибесін орындау.

Сабақтың кезеңі

Мұғалімнің әрекеті

Оқушының әрекеті

Бағалау

Ресурстар

Сабақтың басы
10 мин

Ұйымдастыру кезеңі.

Оқушылармен сәлемдеседі, сабаққа психологиялық жағымды орта қалыптастыру үшін "Тілек ағашы" әдісін қолданады.

Қызығушылықты ояту кезеңі

"Сұрақ-жауап" әдісін қолданады: Python мен ЖИ қандай байланыста?

Мұғаліммен сәлемдеседі, өз орнына жайғасады, топтарға бөлінеді.

Ауызша мадақтау. Белсенді оқушыларды мадақтап отырады.

Стикер, тақта

Сабақтың ортасы
30 мин

Жаңа сабақ.

Мұғалімнің түсіндіру:

«Бүгін біз Жасанды интеллект (ЖИ) және Python бағдарламалау тілі арқылы биологиялық деректерді талдаймыз. Бұл тәсіл қазіргі заманғы биоинформатиканың негізін құрайды. Биоинформатика — үлкен генетикалық деректермен жұмыс істейтін ғылым. Ол мутацияларды, ДНҚ құрылымын және тұқым қуалайтын ауруларды зерттеуде маңызды рөл атқарады.»

2. Негізгі теориялық түсініктер

Мұғалім түсіндіреді:

Big Data (үлкен деректер) — көлемі өте үлкен және күрделі ақпарат жиынтығы.

Геномдық деректер — адамның ДНҚ, РНҚ, ақуыз құрылымдары мен мутациялар туралы ақпарат.

Жасанды интеллект (ЖИ) — осындай үлкен деректерді өңдеп, заңдылықтарды табуға көмектесетін технология.

Biopython — биологиялық деректермен жұмыс істеуге арналған Python кітапханасы. Ол ДНҚ тізбектерін, нуклеотидтерді, ақуыз құрылымдарын талдауға мүмкіндік береді.

Мұғалімнің түсіндірмесін мұқият тыңдайды, негізгі ұғымдар мен себеп-салдарды дәптеріне жазып алады.

Топ ішінде ақпаратты талқылайды.

Постерге схемалық түрде түсіріп, түсіндіріп қорғайды.

Ауызша мадақтау

«Екі жұлдыз, бір тілек»

интерактивті тақта,

Маркер, стикер, А3 қағаз, клипборд.

Зертханалық жұмыс тақырыбы:
«ЖИ-мен деректер талдау (Python/Biopython тәжірибесі)»

Мақсаты:
Python бағдарламалау тілін және Biopython кітапханасын пайдаланып, ДНҚ тізбегін талдау және визуалдау.

1-бөлім. Қауіпсіздік және дайындық

Оқушылар компьютерге отырады.

Мұғалім Python ортасын (Google Colab немесе Jupyter Notebook) ашады.

Оқушыларға pip install biopython командасын орындау ұсынылады.

2-бөлім. Негізгі тәжірибе коды

Мұғалім тақтада келесі кодты көрсетеді және оның әр бөлігін түсіндіреді:

from Bio.Seq import Seq # Biopython кітапханасынан Seq деген құралды аламыз

# ДНҚ тізбегін жазу

seq = Seq("ATGCGTAACGTAGC")

# Нәтижелерді шығару

print("ДНҚ тізбегі:", seq)

print("Комплементарлық тізбек:", seq.complement())

print("РНҚ тізбегі:", seq.transcribe())

Мұғалім түсіндіреді:

Seq — ДНҚ немесе РНҚ тізбегін сақтайтын құрал.

seq = Seq("ATGCGTAACGTAGC") — біз өз тізбегімізді жазамыз.

seq.complement() — қарама-қарсы тізбекті (A↔T, G↔C) табады.

seq.transcribe() — ДНҚ-дан РНҚ жасайды (T орнына U келеді).

Талдау және қорытынды

Мұғалім сұрақ қояды:

GC пайызы неге маңызды көрсеткіш?

Бұл ақпаратты ЖИ қалай пайдалана алады?

Егер ДНҚ-ның бір бөлігі мутацияға ұшыраса, деректерде қандай айырмашылық байқалады?

Оқушылар жауап береді және қорытынды жасайды:

«ЖИ биологиялық үлкен деректерді өңдеу арқылы ДНҚ құрылымындағы заңдылықтарды таба алады.
GC пайызы – генетикалық тұрақтылық көрсеткіші.
Мұндай талдау ауруларды болжауға және дәрі жасауға көмектеседі.»

Критерий	Дескриптор
Python кодын орындау	Кодты қате жібермей орындайды
ДНҚ тізбегін талдау	GC пайызын дұрыс есептейді
Нәтижені түсіндіру	Комплементарлық және РНҚ тізбегін ажыратады
Қорытынды жасау	Big Data мен ЖИ байланысын сипаттайды

Берілген аурулардың қайсысы гендік (Г), қайсысы хромосомалық (Х) екенін анықтайды

Кодты Python ортасына көшіреді.

Әр жолдың қызметін талдайды.

Кодты іске қосып, нәтижелерді бақылайды: GC пайызы, комплементарлық тізбек, РНҚ тізбегі.

Графиктегі әр нуклеотидтің жиілігін талдайды.

Нәтижені дәптерге немесе кестеге жазады.

Өзін-өзі бағалау

Жұптық тексеру, «Бас бармақ» әдісі.

"Өзара бағалау" әдісі:

Тапсырма жазылған парақтар

Сабақтың соңы
5 мин

Кері байланыс:

"Аяқталмаған сөйлемдер" әдісі:

Үй тапсырмасы:

Қысқаша қорытынды жаса: “GC пайызы неге биологияда маңызды?”

Сөйлемдерді аяқтап, сабақ туралы өз ойларын білдіреді

"Аяқталмаған сөйлемдер"

26- сабақ

Педагогтің аты-жөні:
Күні:
Сыныбы:	10
Пәні:	Биология
Қатысқандар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы:	Зертханалық жұмыс: «ЖИ-мен деректер талдау» Python/Biopython тәжірибесі
Сабақтың мақсаты	Python және Biopython кітапханасы арқылы биологиялық деректерді талдау тәсілдерін үйрену; Жасанды интеллект (ЖИ) және код арқылы деректерден қорытынды шығару машығын қалыптастыру; ДНҚ тізбегін талдау мен визуалдау тәжірибесін орындау.

Сабақтың кезеңі

Мұғалімнің әрекеті

Оқушының әрекеті

Бағалау

Ресурстар

Сабақтың басы
10 мин

Ұйымдастыру кезеңі.

Қызығушылықты ояту кезеңі

"Сұрақ-жауап" әдісін қолданады: Python мен ЖИ қандай байланыста?

Мұғаліммен сәлемдеседі, өз орнына жайғасады, топтарға бөлінеді.

Ауызша мадақтау. Белсенді оқушыларды мадақтап отырады.

Стикер, тақта

Сабақтың ортасы
30 мин

Жаңа сабақ.

Мұғалімнің түсіндіру:

2. Негізгі теориялық түсініктер

Мұғалім түсіндіреді:

Big Data (үлкен деректер) — көлемі өте үлкен және күрделі ақпарат жиынтығы.

Геномдық деректер — адамның ДНҚ, РНҚ, ақуыз құрылымдары мен мутациялар туралы ақпарат.

Жасанды интеллект (ЖИ) — осындай үлкен деректерді өңдеп, заңдылықтарды табуға көмектесетін технология.

Мұғалімнің түсіндірмесін мұқият тыңдайды, негізгі ұғымдар мен себеп-салдарды дәптеріне жазып алады.

Топ ішінде ақпаратты талқылайды.

Постерге схемалық түрде түсіріп, түсіндіріп қорғайды.

Ауызша мадақтау

«Екі жұлдыз, бір тілек»

интерактивті тақта,

Маркер, стикер, А3 қағаз, клипборд.

Зертханалық жұмыс тақырыбы:
«ЖИ-мен деректер талдау (Python/Biopython тәжірибесі)»

Мақсаты:
Python бағдарламалау тілін және Biopython кітапханасын пайдаланып, ДНҚ тізбегін талдау және визуалдау.

1-бөлім. Қауіпсіздік және дайындық

Оқушылар компьютерге отырады.

Мұғалім Python ортасын (Google Colab немесе Jupyter Notebook) ашады.

Оқушыларға pip install biopython командасын орындау ұсынылады.

2-бөлім. Негізгі тәжірибе коды

Мұғалім тақтада келесі кодты көрсетеді және оның әр бөлігін түсіндіреді:

from Bio.Seq import Seq # Biopython кітапханасынан Seq деген құралды аламыз

# ДНҚ тізбегін жазу

seq = Seq("ATGCGTAACGTAGC")

# Нәтижелерді шығару

print("ДНҚ тізбегі:", seq)

print("Комплементарлық тізбек:", seq.complement())

print("РНҚ тізбегі:", seq.transcribe())

Мұғалім түсіндіреді:

Seq — ДНҚ немесе РНҚ тізбегін сақтайтын құрал.

seq = Seq("ATGCGTAACGTAGC") — біз өз тізбегімізді жазамыз.

seq.complement() — қарама-қарсы тізбекті (A↔T, G↔C) табады.

seq.transcribe() — ДНҚ-дан РНҚ жасайды (T орнына U келеді).

Талдау және қорытынды

Мұғалім сұрақ қояды:

GC пайызы неге маңызды көрсеткіш?

Бұл ақпаратты ЖИ қалай пайдалана алады?

Егер ДНҚ-ның бір бөлігі мутацияға ұшыраса, деректерде қандай айырмашылық байқалады?

Оқушылар жауап береді және қорытынды жасайды:

Критерий	Дескриптор
Python кодын орындау	Кодты қате жібермей орындайды
ДНҚ тізбегін талдау	GC пайызын дұрыс есептейді
Нәтижені түсіндіру	Комплементарлық және РНҚ тізбегін ажыратады
Қорытынды жасау	Big Data мен ЖИ байланысын сипаттайды

Берілген аурулардың қайсысы гендік (Г), қайсысы хромосомалық (Х) екенін анықтайды

Кодты Python ортасына көшіреді.

Әр жолдың қызметін талдайды.

Кодты іске қосып, нәтижелерді бақылайды: GC пайызы, комплементарлық тізбек, РНҚ тізбегі.

Графиктегі әр нуклеотидтің жиілігін талдайды.

Нәтижені дәптерге немесе кестеге жазады.

Өзін-өзі бағалау

Жұптық тексеру, «Бас бармақ» әдісі.

"Өзара бағалау" әдісі:

Тапсырма жазылған парақтар

Сабақтың соңы
5 мин

Кері байланыс:

"Аяқталмаған сөйлемдер" әдісі:

Үй тапсырмасы:

Қысқаша қорытынды жаса: “GC пайызы неге биологияда маңызды?”

Сөйлемдерді аяқтап, сабақ туралы өз ойларын білдіреді

"Аяқталмаған сөйлемдер"

27 -сабақ

Педагогтің аты-жөні:
Күні:
Сыныбы:	10
Пәні:	Биология
Қатысқандар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы:	ЖИ медицинада
Сабақтың мақсаты	Қолдану салаларын түсіндіреді

Сабақтың кезеңі

Мұғалімнің әрекеті

Оқушының әрекеті

Бағалау

Ресурстар

Сабақтың басы
10 мин

Ұйымдастыру кезеңі.

Оқушылармен сәлемдесу, психологиялық жағымды орта қалыптастыру. Оқушыларды сабақ тақырыбына қатысты суреттер арқылы (мысалы, нан, сүт өнімдері, антибиотиктер) 3 топқа бөлу.

Қызығушылықты ояту кезеңі

«Суретті сөйлет!» тәсілі

«Бұл суреттерді не біріктіреді?»

Мұғаліммен сәлемдеседі, сабаққа назар аударады. Суреттер бойынша топтарға бөлінеді.

Суреттерді талдап, өз болжамдарын айтады. Тақырыпқа қатысты ойларын ортаға салады.

Оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын қадағалау және жауаптары үшін ауызша мадақтау.

Стикер, тақта

Сабақтың ортасы
30 мин

Жаңа сабақ.

Мұғалімнің түсіндіру:

Мұғалімнің түсіндіруі:
Мұғалім оқушыларға жасанды интеллекттің медицинадағы рөлін түсіндіреді.

ЖИ — бұл деректерді талдап, шешім қабылдауға көмектесетін технология.

Қазіргі медицинада ЖИ ауруларды ерте анықтау, диагноз қою, дәрі-дәрмек таңдауды автоматтандыру және пациенттің жағдайын бақылау үшін қолданылады.

Мысалы:

Google DeepMind — көз торының ауруларын ерте анықтайды.

IBM Watson Health — онкологиялық диагноз қоюда дәрігерге көмек көрсетеді.

PathAI — жасанды интеллект арқылы биопсия нәтижелерін талдайды.

Сондай-ақ, ЖИ деректерді өңдеу арқылы жеке медициналық шешімдер қабылдауға мүмкіндік береді (мысалы, науқастың генетикалық деректеріне сүйеніп емдеу).

Топтық жұмыс

Әр топқа жеке тақырыптар бойынша тапсырма береді. Топтар постер жасап, қорғайды.

1-топ: Диагностика ЖИ арқылы ауруларды ерте анықтау (рентген, КТ, МРТ талдау мысалдары).

2-топ: Фармацевтика (ЖИ дәрі-дәрмек жасауда және сынақтауда қалай қолданылады?

3-топ: Пациент мониторингі (ЖИ адамның жағдайын (жүрек соғысы, қысым, ұйқы, қандағы қант мөлшері) қалай бақылай алады?

Жаңа ақпаратты дәптерге жазып алады, түсініксіз сұрақтарын қояды.

Берілген тақырыпты топта талқылайды, ақпарат жинақтап, постер жасайды және оны қорғайды

Ауызша мадақтау

«Екі жұлдыз, бір тілек» әдісі арқылы топтар бірін-бірі бағалайды. Әр топ өзге топтың жұмысынан екі жақсы жағын және бір ұсынысын айтады.

интерактивті тақта,

Маркер, стикер, А3 қағаз, клипборд.

Сабақты бекіту тапсырмасы

1-тапсырма Жеке жұмыс

«Сәйкестендіру» тәсілі

Төмендегі микроағзалар мен олардың қолданылу саласын сәйкестендіріңіз.

Термин	Сипаттамасы
1. Диагностика	Науқас деректерін талдап, ауру қаупін анықтайды.
2. Фармацевтика	Дәрі-дәрмектің әсерін болжау және жаңа препарат жасау.
3. Пациентті бақылау	Дене жағдайын үздіксіз өлшеп, есеп жүргізеді.

Дескриптор:

 ЖИ қолдану салаларын дұрыс сәйкестендіреді;

 Медицинадағы ЖИ қызметін ажыратады.

2-тапсырма Жұптық жұмыс

«Шын/жалған» тәсілі

Тұжырымның шын/жалған екенін анықтап, жалған болса, оны дұрыстап жазыңыз.

№

Тұжырым

Ш/Ж

ЖИ дәрігердің орнын толықтай алмастыра алады.

ЖИ диагноз қоюда үлкен деректерді талдайды

ЖИ адамның генетикалық деректерін де қолдана алады.

Дескриптор:

Берілген тұжырымның шын немесе жалған екенін анықтайды.

Жалған тұжырымның дұрыс жауабын жазады.

3-тапсырма

Функционалдық сауаттылық тапсырма

Мәтін:
Қазіргі медицинада жасанды интеллекттің көмегімен көптеген аурулар ерте анықталып жатыр. Мысалы, ЖИ өкпе рентгендерін талдап, туберкулез немесе қатерлі ісікті бастапқы кезеңінде анықтай алады. Сонымен қатар, ЖИ дәрі-дәрмектердің құрамын талдап, олардың ағзаға әсерін болжайды. Бірақ кейбір ғалымдар ЖИ-дің медициналық шешімдер қабылдауда адамды толық алмастыра алмайтынын айтады.

Сұрақтар:

ЖИ медицинада қандай екі негізгі бағытта қолданылады?

Адам мен ЖИ арасындағы айырмашылық неде?

ЖИ шешім қабылдауда қандай шектеулер болуы мүмкін?

Дескриптор:

ЖИ қолдану бағыттарын атайды;

Артықшылықтары мен шектеулерін түсіндіреді;

Өз пікірін ғылыми негізде білдіреді

Тұжырымның шын/жалған екенін анықтап, жалған болса, оны дұрыстап жазыңыз.

Мәтінді оқып,сұраққа жауап береді

Өзін-өзі бағалау, «Екі жұлдыз, бір тілек»

Жұптық тексеру, «Бас бармақ» әдісі.

«Басбармақ» тәсілі

Тапсырма жазылған парақтар

Сабақтың соңы
5 мин

Кері байланыс:

«Бір сөзбен айтсам...» тәсілі

Үй тапсырмасы:

«Күнделікті өмірдегі биотехнология өнімдері» тақырыбында шағын зерттеу жұмысын дайындап келуді тапсырады.

28-сабақ

Педагогтің аты-жөні:
Күні:
Сыныбы:	10
Пәні:	Биология
Қатысқандар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы:	Геномикадағы этикалық мәселелер
Сабақтың мақсаты	Этикалық дилеммаларды талдайды

Сабақтың кезеңі	Мұғалімнің әрекеті	Оқушының әрекеті	Бағалау	Ресурстар
Сабақтың басы 10 мин	Ұйымдастыру кезеңі. Оқушылармен сәлемдесу, жағымды психологиялық ахуал қалыптастыру. «Генетикалық код» әдісі арқылы топқа бөледі — оқушыларға геномикаға қатысты сөздер жазылған парақшалар таратылады: ДНҚ, ген, мутация, геном, тұқымқуалаушылық. Парақтағы сөзге қарай 3 топқа бірігеді. Қызығушылықты ояту кезеңі «Стоп кадр» тәсілі. «Стоп кадр» тәсілі. Мұғалім қысқа бейнеролик көрсетеді: онда ғалымдар адамның геномын талдап, компьютер экранында ДНҚ тізбегі көрінеді. Видео тоқтағанда сұрақтар қояды: «Бұл зерттеу не үшін жүргізіліп жатыр деп ойлайсыңдар?» «Адамның геномын толық білу нені өзгертуі мүмкін?» «Бұл ақпаратты кім және қалай пайдалана алады?»	Сәлемдеседі, өз тобын тауып, сабаққа дайындалады. Кадрды талдап, өз болжамдарын айтады, ойларын бөліседі.	Оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын байқау, белсенді қатысқан оқушыларды ауызша мадақтау.	Стикер, тақта
Сабақтың ортасы 30 мин	Жаңа сабақ. Мұғалімнің түсіндіру: Мұғалім түсіндіреді: Геномика – адамның, жануарлар мен өсімдіктердің геномдарын зерттейтін ғылым. Бұл ғылым ауруларды болжауға, емдеуге және алдын алуға көмектеседі. Бірақ геномдық деректер өте құнды болғандықтан, этикалық мәселелер туындайды. Негізгі этикалық сұрақтар: Жеке деректердің құпиялылығы: генетикалық ақпарат адамның жеке меншігі, оны жариялауға болмайды. Генетикалық дискриминация: жұмыс берушілер немесе сақтандыру компаниялары генетикалық деректерді теріс пайдалануы мүмкін. Геномды өзгерту (редакциялау): адам генін өзгерту арқылы аурудың алдын алуға бола ма? Ал болашақ ұрпаққа әсері қандай болады? ЖИ және геномдық деректер: жасанды интеллект осындай деректерді өңдей алады, бірақ оның шешімдері әрқашан этикалық бола ма? Қорытынды: Геномика – үлкен мүмкіндік, бірақ оны пайдалану адам құқығын бұзбауы тиіс. Топтық жұмыс Әр топқа тақырыпқа сәйкес тапсырмалар береді. 1-топ: Құпиялылық және жеке деректер Геномдық ақпаратты сақтау мен қорғаудың жолдарын сипатта. 2-топ: Генетикалық дискриминация Адамның генетикалық деректерін теріс пайдаланудың мысалдарын және алдын алу жолдарын талқыла. 3-топ: ЖИ және этика ЖИ генетикалық зерттеулерде қандай этикалық қауіп тудырады? Өз пікіріңді дәлелде. Дескриптор: Этика және геномика арасындағы байланысты түсіндіреді; Талдау жасайды және нақты мысал келтіреді; Топтық жұмысты постер түрінде қорғайды.	Жаңа ақпаратты тыңдап, маңызды ақпараттарды дәптерге жазып алады. Сұрақтар қояды. Берілген тақырыпты топта талқылайды, постер жасап, өз жұмыстарын қорғайды.	Ауызша мадақтау «Жетістік баспалдағы» әдісі. Әр топ өзге топтың жұмысын тыңдап, баспалдақтың қай сатысына көтерілгенін стикер арқылы көрсетеді.	интерактивті тақта, Маркер, стикер, А3 қағаз, клипборд.
Сабақтың ортасы 30 мин	Сабақты бекіту тапсырмасы 1-тапсырма Жеке жұмыс Қажетті терминдерді тауып, сөйлемдерді толықтырыңыз. • Генетикалық ақпарат — бұл адамның __________________________. • Генетикалық дискриминация — _________________________________. • Геномды редакциялау — ________________________________________. • Генетикалық деректерді қорғау үшін ____________________________ қажет. Дескриптор: Сөйлемдегі бос орынды дұрыс терминмен толтырады; Этикалық ұғымдарды түсініп қолданады. 2-тапсырма — Жұптық жұмыс Функционалдық сауаттылық тапсырма Мәтін: Жасанды интеллект көмегімен үлкен геномдық деректер базасы құрылды. Бұл база сирек кездесетін ауруларды анықтауға мүмкіндік берді. Бірақ бірнеше адам өздерінің генетикалық деректері рұқсатсыз пайдаланылғанын айтып шағымданды. Бұл оқиға қоғамда жеке өмірді қорғау және этика мәселесін көтерді. Сұрақтар: Бұл жағдайда этикалық қайшылық неден туындап отыр? Геномдық деректерді кім және қалай қолдана алады? Осындай жағдайдың алдын алу үшін не істеу керек деп ойлайсың? Дескриптор: Этикалық мәселені дұрыс анықтайды; Өз көзқарасын ғылыми дәлелмен негіздейді; Шешу жолдарын ұсынады. .	Сөйлемдегі қажетті сөздерді тауып, оларды дұрыс орналастырады. Мәтінді оқып, сұрақтарға жауап береді	Өзін-өзі бағалау, «Екі жұлдыз, бір тілек». Жұптық тексеру, «Бутерброд» тәсілі арқылы	Тапсырма жазылған парақтар Тапсырма жазылған парақтар Тапсырма жазылған парақтар
Сабақтың соңы 5 мин	Кері байланыс: «Кім жылдам?» тәсілі. Үй тапсырмасы: эссе жазып келу	Сұрақтарға жылдам жауап беруге тырысады

29-сабақ

Педагогтің аты-жөні:
Күні:
Сыныбы:	10
Пәні:	Биология
Қатысқандар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы:	ЖИ және заң
Сабақтың мақсаты	Құқықтық негіздерді түсіндіреді

Сабақтың кезеңі

Мұғалімнің әрекеті

Оқушының әрекеті

Бағалау

Ресурстар

Сабақтың басы
10 мин

Сәлемдесу, сабаққа ынталы көңіл-күй қалыптастыру.
Топқа бөлу:
Оқушыларға үш түрлі парақша таратылады:

Деректер,

Құқық,

Этика.
Осы сөздер арқылы 3 топқа бірігеді.

Қызығушылықты ояту кезеңі

Сұрақ: «Жасанды интеллект заңды бұзуы мүмкін бе?»
Қысқа бейнеролик көрсетіледі — мысалы, өздігінен шешім қабылдайтын робот немесе ЖИ арқылы жалған суреттер жасалуы туралы.
Сұрақтар талқыланады:

Бұл әрекет үшін кім жауап береді — адам ба, әлде ЖИ ме?

Заң жасанды интеллектті қалай

Сәлемдеседі, сабаққа назар аударады.

Топқа бөлінеді.

Өз ойымен бөліседі.

Ауызша мадақтау

Стикер, тақта

Сабақтың ортасы
30 мин

Жаңа сабақ.

Мұғалімнің түсіндіру:

Рекомбинантты ДНҚ ұғымын, ферменттер рөлін, гендерді көшіру мен клондау тәсілдерін қысқаша түсіндіреді Жасанды интеллект (ЖИ) — өздігінен шешім қабылдай алатын жүйе, бірақ оның әрекеттері адам өміріне әсер етуі мүмкін.
Сондықтан қазіргі таңда ЖИ мен заң арасындағы байланыс – ең өзекті мәселелердің бірі.

Негізгі ұғымдар:

Құқықтық жауапкершілік: егер ЖИ қате шешім қабылдаса, жауапты адам немесе компания болуы керек.

Зияткерлік меншік: ЖИ жасаған туынды (мәтін, сурет, музыка) кімге тиесілі?

Деректер қауіпсіздігі: ЖИ үлкен көлемдегі жеке ақпаратты өңдейтіндіктен, заңмен қорғалуы тиіс.

Этикалық шектеулер: ЖИ адамдарды алдауға немесе зиян келтіруге қолданылмауы керек.

Қорытынды:
ЖИ заңнан тыс жұмыс істей алмайды. Оның дамуы заңдық және моральдық нормалармен реттелуі қаже

1-топ: Деректерді қорғау

ЖИ жеке мәліметтерді қалай жинайды және оны қорғау не үшін маңызды екенін түсіндір..
2-топ: Жауапкершілік

Егер ЖИ қате шешім қабылдаса, кім заң алдында жауапты болуы керек? Мысал келтір..
3-топ: Зияткерлік меншік ЖИ жасаған сурет немесе мәтінге авторлық құқық кімге тиесілі болуы тиіс?.

Жаңа ақпаратты дәптерге жазады.

Постер жасап, қорғайды.
- Өз ойларын дәлелдейді.

Ауызша мадақтау

«Жетістік баспалдағы» әдісі

интерактивті тақта,

Маркер, стикер, А3 қағаз, клипборд.

Сабақты бекіту тапсырмасы

1-тапсырма Жеке жұмыс

«Сәйкестендіру»

Терминдерді сипаттамасымен сәйкестендір

Термин

Сипаттамасы

Деректер қауіпсіздіг

Жеке мәліметтердің рұқсатсыз таралмауы.

Зияткерлік меншік

. Авторлық құқыққа ие тұлғаның еңбегі.

Жауапкершілік

Заң бұзылған жағдайда жауап беру міндеті.

Дескриптор:

Сөйлемді мағыналы толықтырады;

Заң және ЖИ байланысын түсініп жазады.

2-тапсырма Жұптық жұмыс

«Сөйлемдерді толықтыр» тәсілі
- Генді көшіру үшін __________ қолданылады.
- Лигаза ферменті __________ атқарады.
- Генетикалық инженерияның негізгі мақсаты – __________.

Дескриптор: сөйлемді толықтырады.

3-тапсырма

Функционалдық сауаттылық тапсырма

Рекомбинантты ДНҚ технологиясының арқасында адамдарға инсулин өндіру мүмкін болды. Бұрын инсулин шошқаның ұйқы безінен алынса, қазір бактерия геномына адам гені енгізіліп, арзан әрі қауіпсіз дәрі жасалады.
Сұрақтар:
1) Инсулинді рекомбинантты әдіспен алудың артықшылығы қандай?
2) Бұл әдістің экономикалық пайдасын атаңыз.
3) Қандай қауіп болуы мүмкін?

Терминдерді сипаттамасымен сәйкестендіреді

Мәтінді оқып, сұраққа жауап береді

Өзін-өзі бағалау,

Жұптық тексеру, «Бас бармақ» әдісі.

Өзін-өзі бағалау, «Екі жұлдыз, бір тілек».

Тапсырма жазылған парақтар

Сабақтың соңы
5 мин

Кері байланыс:

«Бағдаршам» әдісімен кері байланыс жасатады.

Үй тапсырмасы:

«Рекомбинантты ДНҚ технологиясы – болашақ медицинасы» тақырыбында эссе (6–7 сөйлем).

«Бағдаршам» әдісімен кері байланыс жасайды.

Өзін-өзі бағалау

30-сабақ

Педагогтің аты-жөні:
Күні:
Сыныбы:	10
Пәні:	Биология
Қатысқандар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы:	ЖИ және заң
Сабақтың мақсаты	Құқықтық негіздерді түсіндіреді

Сабақтың кезеңі

Мұғалімнің әрекеті

Оқушының әрекеті

Бағалау

Ресурстар

Сабақтың басы
10 мин

Сәлемдесу, сабаққа ынталы көңіл-күй қалыптастыру.
Топқа бөлу:
Оқушыларға үш түрлі парақша таратылады:

Деректер,

Құқық,

Этика.
Осы сөздер арқылы 3 топқа бірігеді.

Қызығушылықты ояту кезеңі

Бұл әрекет үшін кім жауап береді — адам ба, әлде ЖИ ме?

Заң жасанды интеллектті қалай

Сәлемдеседі, сабаққа назар аударады.

Топқа бөлінеді.

Өз ойымен бөліседі.

Ауызша мадақтау

Стикер, тақта

Сабақтың ортасы
30 мин

Жаңа сабақ.

Мұғалімнің түсіндіру:

Негізгі ұғымдар:

Құқықтық жауапкершілік: егер ЖИ қате шешім қабылдаса, жауапты адам немесе компания болуы керек.

Зияткерлік меншік: ЖИ жасаған туынды (мәтін, сурет, музыка) кімге тиесілі?

Деректер қауіпсіздігі: ЖИ үлкен көлемдегі жеке ақпаратты өңдейтіндіктен, заңмен қорғалуы тиіс.

Этикалық шектеулер: ЖИ адамдарды алдауға немесе зиян келтіруге қолданылмауы керек.

Қорытынды:
ЖИ заңнан тыс жұмыс істей алмайды. Оның дамуы заңдық және моральдық нормалармен реттелуі қаже

1-топ: Деректерді қорғау

ЖИ жеке мәліметтерді қалай жинайды және оны қорғау не үшін маңызды екенін түсіндір..
2-топ: Жауапкершілік

Жаңа ақпаратты дәптерге жазады.

Постер жасап, қорғайды.
- Өз ойларын дәлелдейді.

Ауызша мадақтау

«Жетістік баспалдағы» әдісі

интерактивті тақта,

Маркер, стикер, А3 қағаз, клипборд.

Сабақты бекіту тапсырмасы

1-тапсырма Жеке жұмыс

«Сәйкестендіру»

Терминдерді сипаттамасымен сәйкестендір

Термин

Сипаттамасы

Деректер қауіпсіздіг

Жеке мәліметтердің рұқсатсыз таралмауы.

Зияткерлік меншік

. Авторлық құқыққа ие тұлғаның еңбегі.

Жауапкершілік

Заң бұзылған жағдайда жауап беру міндеті.

Дескриптор:

Сөйлемді мағыналы толықтырады;

Заң және ЖИ байланысын түсініп жазады.

2-тапсырма Жұптық жұмыс

Дескриптор: сөйлемді толықтырады.

3-тапсырма

Функционалдық сауаттылық тапсырма

Терминдерді сипаттамасымен сәйкестендіреді

Мәтінді оқып, сұраққа жауап береді

Өзін-өзі бағалау,

Жұптық тексеру, «Бас бармақ» әдісі.

Өзін-өзі бағалау, «Екі жұлдыз, бір тілек».

Тапсырма жазылған парақтар

Сабақтың соңы
5 мин

Кері байланыс:

«Бағдаршам» әдісімен кері байланыс жасатады.

Үй тапсырмасы:

«Рекомбинантты ДНҚ технологиясы – болашақ медицинасы» тақырыбында эссе (6–7 сөйлем).

«Бағдаршам» әдісімен кері байланыс жасайды.

Өзін-өзі бағалау

31-сабақ

Педагогтің аты-жөні:
Күні:
Сыныбы:	10
Пәні:	Биология
Қатысқандар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы:	Этика талдауы
Сабақтың мақсаты	ЖИ қолдануда этикалық сұрақтарды талдайды

Сабақтың кезеңі

Мұғалімнің әрекеті

Оқушының әрекеті

Бағалау

Ресурстар

Сабақтың басы
10 мин

Ұйымдастыру кезеңі.

Сәлемдесу, психологиялық ахуал қалыптастыру.

Қызығушылықты ояту кезеңі

Мен бұл тақырыпқа сәйкес

«Стоп кадр» тәсілі.
Мұғалім ЖИ мен генетикалық зерттеу зертханасын бейнелейтін бейнеролик көрсетеді (мысалы: ғалымдар ДНҚ талдауында ЖИ жүйесін қолдануда).
Бейне тоқтағанда сұрақтар қояды:

Бұл кадрда не болып жатыр деп ойлайсыңдар?

ЖИ бұл зерттеуге не үшін қажет болуы мүмкін?

Мұндай технологиялардың қоғам мен адам өміріне әсері қандай болуы мүмкін?

Сәлемдеседі, сабаққа зейін қояды

Стикер, тақта

Сабақтың ортасы
30 мин

Жаңа сабақ.

Мұғалімнің түсіндіру:

Генетикадағы этика — бұл генетикалық зерттеулер мен технологиялардың моральдық, әлеуметтік және құқықтық мәселелерін қарастыратын сала. Гендік инженерияның дамуы адамзат үшін үлкен мүмкіндіктер ашқанымен, ол бірқатар күрделі этикалық сұрақтарды туындатады.

ЖИ және геномикадағы этика – бұл жасанды интеллект пен генетикалық зерттеулердің адам құқығы, жеке өмір, және қоғам алдындағы жауапкершілік тұрғысынан туындайтын мәселелерін қарастыратын бағыт.

Негізгі мәселелер:

Деректердің құпиялылығы: генетикалық ақпарат адамның жеке меншігі. ЖИ оны өңдегенде деректердің таралу қаупі бар.

Дискриминация қаупі: ЖИ адам геномындағы ерекшеліктерге сүйене отырып, адамдарды топтарға бөлуі мүмкін.

ЖИ шешімдерінің жауапкершілігі: егер ЖИ адам генетикалық ауруына байланысты қате болжам жасаса, жауапты кім?

Геномды өзгерту мен болжау: ЖИ болашақ ұрпақтың қасиеттерін болжай алады — бірақ бұл адам табиғатына араласу ма, әлде даму ма?

Қорытынды:
ЖИ мен геномика – адамзаттың үлкен жетістігі, бірақ оны қолдану адамгершілік пен заң аясында жүруі керек.

Топтық жұмыс

1-топ: Құпиялылық пен деректер қауіпсіздігі

Геномдық ақпаратты сақтау мен қорғаудың жолдарын сипаттаңыз.

2-топ:

Этикалық жауапкершілік

ЖИ генетикалық зерттеулерде қолданылғанда қандай этикалық мәселелер туындайды? Мысал келтіріңіз.

3-топ: Болашақ мүмкіндіктері мен қауіптері ЖИ геномды болжау мен өзгерту саласында қандай артықшылық пен қауіп тудырады?

Жаңа ақпаратты дәптерге жазады.

Берілген тақырыпты топта талдайды, постер жасап қорғайды

Ауызша мадақтау

«Басбармақ» тәсілі

интерактивті тақта,

Маркер, стикер, А3 қағаз, клипборд.

Сабақты бекіту тапсырмасы

1-тапсырма Жеке жұмыс

«Сәйкестендіру» әдісі

Төмендегі гендік инженерияға қатысты терминдер мен олардың сипаттамаларын сәйкестендіріңіз.

Міне, сіз сұраған сәйкестендіру тапсырмасын кесте түрінде бердім:

Термин	Сипаттамасы
Геномдық деректер	А. Адамның ДНҚ құрылымына қатысты барлық ақпарат
ЖИ талдауы	Ә. Үлкен көлемдегі генетикалық деректерді автоматты түрде өңдеу процесі
Этикалық қағида	Б. Адам құқығы мен жеке өмірін қорғауға бағытталған моральдық ереже

Дескриптор:

терминдерді сипаттамасымен дұрыс сәйкестендіреді;

2-тапсырма Жұптық жұмыс

Төмендегі тұжырымдардың шын немесе жалған екенін анықтаңыз.

 Тапсырма:

 ЖИ генетикалық деректерді талдауда адамның жеке өміріне әсер етпейді.

 Геномдық деректердің таралуы этикалық және құқықтық мәселе болып табылады.

 ЖИ шешімдері әрқашан әділ және адамнан тәуелсіз.

 Этикалық бақылау — ЖИ жүйелерін пайдаланудың маңызды бөлігі.

Дескриптор:

Шын тұжырымдарды анықтайды.

Жалған тұжырымдарды анықтайды.

3-тапсырма

ЖИ негізінде жұмыс істейтін жаңа жүйе адамның ДНҚ талдауы арқылы кей ауруларға бейімділігін болжай алады. Бұл технология аурудың алдын алуға көмектеседі, бірақ кей компаниялар осындай деректерді сақтандыру және жұмысқа қабылдау кезінде қолдана бастады. Бұл жағдай қоғамда үлкен пікірталас тудырды: адамның генетикалық деректері жеке құпия ма, әлде медицинада пайдалануға рұқсат па?

Сұрақтар:

Мәтіндегі басты этикалық мәселе неде?

Бұл жағдайда адамның қандай құқығы бұзылуы мүмкін?

Сіздің ойыңызша, ЖИ жүйелерін геномдық зерттеулерде қолдануға қандай шектеулер қойылуы тиіс?

Дескриптор:

Мәтіннен этикалық мәселені анықтайды;

Адам құқығына әсерін сипаттайды;

Өз пікірін дәлелмен жазады.

Гендік инженерияға қатысты терминдер мен олардың сипаттамаларын сәйкестендіреді.

Тұжырымдардың шын немесе жалған екенін анықтайды

Мәтінді оқып, төмендегі сұрақтарға жауап береді

Өзін-өзі бағалау

Жұптық тексеру, «Бас бармақ» әдісі.

Өзін-өзі бағалау, «Екі жұлдыз, бір тілек».

Тапсырма жазылған парақтар

Сабақтың соңы
5 мин

Кері байланыс:

«Стикердегі тілектер» тәсілі

Үй тапсырмасы: «ЖИ және геномикадағы этика: ғылым мен адамгершіліктің шекарасы» тақырыбына эссе жазып келу.

Сабақтан алған әсерін жазады

«Стикердегі тілектер» тәсілі

32-сабақ

Педагогтің аты-жөні:
Күні:
Сыныбы:	10
Пәні:	Биология
Қатысқандар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы:	Ғылыми жетістіктер
Сабақтың мақсаты	ЖИ+геномикадағы жаңа ашуларды сипаттайды

Сабақтың кезеңі

Мұғалімнің әрекеті

Оқушының әрекеті

Бағалау

Ресурстар

Сабақтың басы
10 мин

Ұйымдастыру кезеңі.

Сәлемдесу, сабаққа ынталы көңіл-күй қалыптастыру.
Психологиялық ахуал орнату үшін қысқа әңгіме:
«Егер сен ғалым болсаң, қандай жаңалық ашар едің?»
Оқушылар қысқаша өз ойларын айтады.

Қызығушылықты ояту кезеңі

«Кинометафора» тәсілі. Тақтада «Сыпайы қызанақ» мультфильмінің үзіндісін көрсетіп, «Мультфильмдегі қызанақтың ерекшелігі неде?», «Осындай «супер» қасиеттерді алу ғылымда мүмкін бе?» деген сұрақтар қояды.

Сәлемдеседі, өз тобын тауып, сабаққа дайындалады.

Мультфильмді талдап, өз болжамдарын айтады, ойларын бөліседі

Оқушылардың белсенділігін және тақырыпқа деген қызығушылығын қадағалап, ауызша мадақтау.

Стикер, тақта

Сабақтың ортасы
30 мин

Жаңа сабақ.

Мұғалімнің түсіндіру:

ЖИ және геномика — ғылымның екі қуатты саласы, қазіргі таңда бірігіп, жаңа биотехнологиялық мүмкіндіктер ашуда.

Генетикалық инженерия – тірі ағзалардың тұқым қуалайтын қасиеттерін өзгерту арқылы жаңа пайдалы белгілер алу технологиясы.

ЖИ-дің геномикадағы рөлі:

Генетикалық деректерді жылдам талдау;

Аурулардың генетикалық себептерін болжау;

Жаңа дәрілерді жобалау;

Гендік мутацияларды анықтау және модельдеу.

Мысалдар:

Адам инсулині бактериялар арқылы өндіріледі.

Геномды талдау арқылы қатерлі ісікті ерте анықтау.

ЖИ көмегімен ауруға бейімділікті болжау.

Гендік терапия мен CRISPR технологиясы.

Қорытынды:
ЖИ мен геномиканың бірігуі – адамзаттың медицина, ауыл шаруашылығы және экология салаларындағы болашағын түбегейлі өзгертетін үлкен ғылыми серпіліс.

Топтық жұмыс

Әр топқа генетикалық инженерияның әртүрлі салалардағы қолданылуын зерттеуді тапсырады.

1-топ: Ауыл шаруашылығындағы жетістіктер. (Генетикалық түрлендірілген дақылдардың артықшылықтары мен кемшіліктері).

2-топ: Медицинадағы жетістіктер. ЖИ мен геномиканың көмегімен емделетін аурулар мен қолданылатын технологияларды сипатта. (Инсулин, гендік терапия, диагностика)

3-топ: Басқа салалардағы жетістіктер. (ЖИ мен геномиканың экология, биоотын, материалтану салаларындағы қолданылуын мысалмен түсіндір.

Жаңа ақпаратты тыңдап, маңызды ақпараттарды дәптерге жазып алады. Сұрақтар қояды.

Топ ішінде ақпаратты талқылайды.

Постерге схемалық түрде түсіріп, түсіндіріп қорғайды.

Ауызша мадақтау

«Екі жұлдыз, бір тілек»

интерактивті тақта,

Маркер, стикер, А3 қағаз, клипборд.

Сабақты бекіту тапсырмасы

1-тапсырма Жеке жұмыс

«Шын/жалған» тәсілі

Тұжырымның шын/жалған екенін анықтап, жалған болса, оны дұрыстап жазыңыз.

№	Тұжырым	Ш/Ж
1	Генетикалық түрлендірілген өнімдер әрқашан зиянды.
2	Гендік терапия тұқым қуалайтын ауруларды емдеуге бағытталған.
3	Жасанды интеллект генетикалық деректерді талдауға көмектеседі.

Дескриптор:

Берілген тұжырымның шын немесе жалған екенін анықтайды.

Жалған тұжырымның дұрыс жауабын жазады.

2-тапсырма Жұптық жұмыс

№	Термин	Сипаттамасы
1	Геномика	Адам мен ағзалардың барлық гендерінің жиынтығын зерттейтін ғылым
2	CRISPR	Гендерді дәл және мақсатты түрде өзгерту әдісі
3	ЖИ талдауы	Үлкен көлемдегі генетикалық деректерді өңдейтін технология

3-тапсырма

Функционалдық сауаттылық тапсырма

Сіздің досыңыз ауыл шаруашылығы көрмесіне барып, генетикалық түрлендірілген картоп туралы айтты. Бұл картоп зиянкестерге төзімді, сол себепті өсіруші улы химикаттарды аз қолданады. Соның арқасында өнімділік артады, шығын азаяды.
Қазір ЖИ бұл процестерді жетілдіру үшін қолданылады — өсімдіктің геномын талдап, ең тиімді комбинацияны ұсынады.

Сұрақтар:

Мәтін бойынша генетикалық түрлендірілген картоптың екі артықшылығын атаңыз.

Мұндай өнімнің адам денсаулығы мен табиғатқа әсері туралы не айтуға болады?

ЖИ бұл процестерге қалай үлес қосып отыр?

Сіздің жеке көзқарасыңыз: ГМО және ЖИ технологияларын ауыл шаруашылығында қолдануға қалай қарайсыз?

Дескриптор:

Артықшылықты анықтайды;

Әсерін сипаттайды;

ЖИ рөлін түсіндіреді;

Өз пікірін дәлелмен жазады.

Тұжырымның шын/жалған екенін анықтайды

Мәтінді оқып,сұраққа жауап береді

Өзін-өзі бағалау,

Жұптық тексеру, «Бас бармақ» әдісі.

«Екі жұлдыз, бір тілек».

Тапсырма жазылған парақтар

Сабақтың соңы
5 мин

Кері байланыс:

«Келесі қадам» әдісі.
Үй тапсырмасы:

Геномика мен ЖИ жетістіктерінің этикалық жағы тақырыбында шағын эссе жазып келу

Стикерлерге жауаптарын жазып, тиісті бағанға жапсырады.

33-сабақ

Педагогтің аты-жөні:
Күні:
Сыныбы:	10
Пәні:	Биология
Қатысқандар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы:	«Гендік инженерия – болашақ па, қауіп пе?» Қорытынды дөңгелек үстел
Сабақтың мақсаты	Пікірін дәлелдейді, көзқарасын білдіреді

Сабақтың кезеңі

Мұғалімнің әрекеті

Оқушының әрекеті

Бағалау

Ресурстар

Сабақтың басы
10 мин

Ұйымдастыру кезеңі.

Сәлемдесу, жағымды орта қалыптастыру

Топқа бөлу (2 топ: «Болашақ» және «Қауіп»)

Қызығушылықты ояту кезеңі

«Стоп кадр» әдісі.
ЖИ мен генетикалық зерттеу бейнеролигінен үзінді көрсетіледі (мысалы, ғалымдар ДНҚ тізбегін талдап жатыр, экранда ЖИ анализ жасап тұр).

Сұрақ:

«ЖИ мен геномиканы біріктіру адамзатқа пайда әкеле ме, әлде қауіп төндіре ме?»

Мақсаты: тақырыпқа қызығушылық ояту және оқушыларды пікірталасқа дайындау.

Сәлемдеседі, сабаққа назар аударады

Топқа бөлінеді

Өз болжамын айтады

Қол шапалақтау арқылы

Стикер, тақта

бейнеролик, суреттер

Сабақтың ортасы
30 мин

Жаңа сабақ.

Пікірталас алаңы

Мұғалім кіріспе түсіндіреді:

XXI ғасыр – геномика мен жасанды интеллекттің дәуірі.
Бұл екі ғылымның бірігуі медицина, ауыл шаруашылығы және биотехнология саласында төңкеріс жасады.
ЖИ үлкен көлемдегі геномдық деректерді жылдам талдап, аурулардың себебін анықтауға, емдеу жолдарын болжауға мүмкіндік береді.

Мысалы:

AlphaFold (DeepMind) — ақуыз құрылымын болжау арқылы жаңа дәрі-дәрмектерді жобалауға көмектесті.

DeepVariant — адамның геномынан мутацияларды автоматты түрде анықтайды.

CRISPR мен ЖИ — гендерді дәл түзету мен терапияны жетілдіруді қамтамасыз етеді.

Алайда, мұндай технологиялар этикалық және әлеуметтік мәселелер де туғызады:

Генетикалық деректердің құпиялығы бұзылуы мүмкін;

ЖИ қате болжам жасап, адам тағдырына әсер етуі ықтимал;

«идеалды адам» жасау идеясы моральдық тұрғыдан даулы.

Пікірталас сұрақтары

1-топ: «ЖИ мен геномика — болашақ»

ЖИ медицинада ауруларды емдеуде қандай жаңа мүмкіндіктер ашты?

Геномды зерттеу арқылы қандай аурулардың алдын алуға болады?

Бұл технологияларды дамыту адам өмірін қалай жақсарта алады?

2-топ: «ЖИ мен геномика — қауіп»

Генетикалық деректердің құпиялығы неге маңызды мәселе?

Егер ЖИ геномды қате талдаса, оның салдары қандай болуы мүмкін?

Генетикалық модификациялар табиғи эволюция мен адам табиғатына қалай әсер етуі мүмкін?

Дескриптор:

Өз көзқарасын ғылыми дәлелмен қорғайды;

Артықшылықтар мен қауіптерді салыстырады;

Топтық пікірді нақты жеткізеді.

Талқылауға арналған сұрақтар

1-топ: «Гендік инженерия – болашақ»

Гендік инженерия ашаршылықты шешуде қандай рөл атқара алады?

Медицина саласында гендік инженерияның ең үлкен жетістіктері қандай?

Адамзат үшін гендік инженерияны дамыту неге қажет деп ойлайсыз?

2-топ: «Гендік инженерия – қауіп»
4. ГМО өнімдерінің адам денсаулығына тигізуі мүмкін қауіптері қандай?
5. Клондау процесінің этикалық мәселелері қандай?
6. Генетикалық инженерия экологиялық тепе-теңдікке қалай зиян тигізуі мүмкін?

Берілген мәтінді оқып, топта талқылау жасайды, постер жасап қорғайды, сұрақтарға жауап береді

«Екі жұлдыз, бір тілек»

Маркер, стикер, А3 қағаз, клипборд.

Сабақты бекіту тапсырмасы

1-тапсырма — Жұптық жұмыс

«Сөйлемді толықтыр» тәсілі

• Геномиканы зерттеуде ЖИ-дің бір артықшылығы — ____________________.
• ЖИ мен генетикалық деректерді біріктірудің бір қаупі — ____________________.
• Геномика мен ЖИ ең жиі қолданылатын сала — ____________________.

Дескриптор:

Сөйлемді тақырыпқа сай толықтырады;

Артықшылық пен қауіп арасындағы байланысты түсіндіреді.

2-тапсырма — Функционалдық сауаттылық тапсырма

Мәтін:
Ғалымдар ЖИ жүйесін қолдана отырып, сирек кездесетін генетикалық ауруларды анықтай алатын модель жасады. Бұл жүйе ДНҚ деректерін талдап, мутацияның қауіпті не зиянсыз екенін болжайды.
Алайда, кейбір мамандар мұндай деректердің жиналуы жеке өмірге қауіп төндіреді деп санайды. Себебі геномдық ақпарат адам тұлғасын толық сипаттай алады.

Сұрақтар:

Мәтінде сипатталған ЖИ жүйесінің басты артықшылығы неде?

Қандай қауіп айтылған?

Сіздің ойыңызша, геномдық деректерді ЖИ арқылы талдауға шектеу қажет пе?

Дескриптор:

Артықшылық пен қауіптің айырмасын анықтайды;

Этика тұрғысынан талдайды;

Өз пікірін нақты дәлелмен білдіреді.

Тұжырымның шын/жалған екенін анықтайды

Сөйлемді тақырыпқа сай толықтырады.

Өзін-өзі бағалау, «Екі жұлдыз, бір тілек».

Тапсырма жазылған парақтар

Сабақтың соңы
5 мин

Кері байланыс:

«Нысана» тәсілі

 ? Ортада – барлығын түсіндім;

 ? Ортадан сәл шетте – аздап қиындық болды;

 ⚪ Шетте – тағы қайталау керек.

Үй тапсырмасы

«ЖИ және геномика: ғылымның болашағы ма, әлде қауіп пе?» тақырыбында шағын хабарлама

«Нысана» тәсілі

34-сабақ

Педагогтің аты-жөні:
Күні:
Сыныбы:	10
Пәні:	Биология
Қатысқандар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы:	Геномика және жасанды интеллект (ЖИ). Қорытынды тест сабағы
Сабақтың мақсаты	Геномика ғылымының мәнін түсіндіру және жасанды интеллекттің генетикалық зерттеулердегі рөлін сипаттау. ЖИ мен геномиканың жетістіктері мен шектеулерін бағалау.

Сабақтың кезеңі

Мұғалімнің әрекеті

Оқушының әрекеті

Бағалау

Ресурстар

Сабақтың басы
10 мин

Ұйымдастыру кезеңі.

Сәлемдесу, сабаққа психологиялық дайындық.

Сабақтың мақсатын, құрылымын түсіндіру:

«Бүгін біз “Геномика және жасанды интеллект” тақырыбын қорытындылаймыз.
Сабақ соңында әрқайсыңыз тест арқылы өз нәтижеңізді бағалайсыз».

Қызығушылықты ояту кезеңі

«Миға шабуыл» әдісі
«Ой шақыру» әдісі:
Мұғалім сұрақ қояды:

1.Жасанды интеллект генетикада не үшін қажет?

2.Генетикалық зерттеулердің мақсаты қандай?

3.Бұл екеуін біріктірудің қандай артықшылықтары бар деп ойлайсыз?

Мақсаты – тақырыпты еске түсіру және ойды белсендіру.

Сәлемдеседі, сабаққа назар аударады

Топқа бөлінеді

Өз болжамын айтады

Қол шапалақтау арқылы

Стикер, тақта

бейнеролик, суреттер

Сабақтың ортасы
30 мин

Жаңа сабақ.

Қорытынды тест жұмысы (жеке жұмыс)

Мақсаты — тақырып бойынша білімді тексеру және жинақтау.

Тест сұрақтары:

1 Геномика нені зерттейді?
A) Тірі ағзаның генетикалық материалын
B) Ағзаның морфологиясын
C) Ақуыз құрылымын
D) Өсімдіктің экологиясын
Дұрыс: A

2.Жасанды интеллекттің геномдық зерттеудегі негізгі рөлі:
A) ДНҚ деректерін талдау және мутацияларды анықтау
B) Фотосурет өңдеу
C) Энергия өндіру
D) Өсімдік отырғызу
Дұрыс: A

3.CRISPR технологиясы не үшін қолданылады?
A) Гендерді дәл түзету үшін
B) Ақуыз синтездеу үшін
C) Көмірқышқыл газын азайту үшін
D) Молекулаларды бояу үшін
Дұрыс: A

4.DeepVariant бағдарламасы не істейді?
A) ДНҚ тізбегіндегі өзгерістерді анықтайды
B) Өсімдіктің өсуін бақылайды
C) Фото сапасын арттырады
D) Жануарлардың мінезін талдайды
Дұрыс: A

5. AlphaFold жүйесінің мақсаты:
A) Ақуыз құрылымын болжау
B) Мутация жасау
C) Ауру таралуын болжау
D) ДНҚ синтездеу
Дұрыс: A

6. Генетикалық ауруларды болжауда ЖИ қандай артықшылық береді?
A) Ауру қаупін ерте анықтайды
B) Ауруды тудырады
C) Адам температурасын өлшейді
D) Тұқым қуалау заңын өзгертеді
Дұрыс: A

7.Геномдық деректердің этикалық мәселесі неде?
A) Деректердің құпиялылығы мен жеке өмірге қауіп
B) Зерттеу уақытының ұзақтығы
C) Зерттеу бағасының төмендігі
D) Зерттеушілердің жасы
Дұрыс: A

8.Генетикалық инженерия мен ЖИ байланысы қандай?
A) ЖИ геномдық деректерді талдайды
B) Гендер ЖИ көмегімен жойылады
C) ЖИ генетиканы алмастырады
D) Байланыс жоқ
Дұрыс: A

9. Генетикалық зерттеулердің медицинадағы мақсаты:
A) Тұқым қуалайтын ауруларды ерте анықтау
B) Өсімдік өсіру
C) Күн энергиясын сақтау
D) Электронды құрылғы құрастыру
Дұрыс: A

10. Геномика мен ЖИ технологиялары не үшін жауапкершілікті талап етеді?
A) Себебі олар адамның генетикалық деректерін талдайды
B) Себебі олар ойындарға арналған
C) Себебі олар қарапайым
D) Себебі олар химиялық реакцияларға қатыспайды
Дұрыс: A

Бағалау шкаласы:

Дұрыс жауап саны	Баға
9–10	Өте жақсы
7–8	Жақсы
5–6	Қанағаттанарлық
0–4	Қосымша дайындық қажет

Дескрипторлар:

Геномика және ЖИ ұғымдарын түсінеді;

Қолдану салалары мен құралдарын дұрыс анықтайды;

Тест сұрақтарына нақты жауап береді.

Берілген мәтінді оқып, топта талқылау жасайды, постер жасап қорғайды, сұрақтарға жауап береді

«Екі жұлдыз, бір тілек»

Маркер, стикер, А3 қағаз, клипборд.

Сабақты бекіту тапсырмасы

Бекіту тапсырмасы

1. «Пікірталас сұрақтары» (жұптық жұмыс)

Мақсаты — тест нәтижесін өмірмен байланыстыру.

Сұрақтар:

1.Геномдық зерттеулер мен ЖИ бірігуі адам өмірін қалай өзгертеді?

2.Бұл технологиялардың этикалық және діни тұрғыдан қандай мәселелері бар?

3.Қазақстанда осындай зерттеулердің болашағын қалай бағалар едіңіз?

Дескриптор:

Негізгі ойды нақты дәлелмен жеткізеді;

Өз көзқарасын білдіреді;

Артықшылық пен қауіп арасындағы тепе-теңдікті сипаттайды.

Бекіту тапсырмасы 2. «Қорытынды постер» (топтық жұмыс)

Топтарға тапсырма беріледі:

1-топ: ЖИ және геномиканың жетістіктері мен пайдасы

2-топ: ЖИ және геномиканың қауіптері мен шектеулері

Бағалау критерийлері:

Ақпарат дәлдігі;

Көрнекілік (сурет, белгі, схема);

Командалық жұмыс;

Уақытты тиімді пайдалану.

Тұжырымның шын/жалған екенін анықтайды

Сөйлемді тақырыпқа сай толықтырады.

Өзін-өзі бағалау, «Екі жұлдыз, бір тілек».

Тапсырма жазылған парақтар

Сабақтың соңы
5 мин

Кері байланыс:

«БББ» әдісі:

Білдім →

Білгім келеді →

Білмеймін →

Оқушылар өз ойларын стикерге жазады.

Сабақ соңында оқушылар:

Геномика мен ЖИ ұғымдарын меңгереді;

Ғылыми және этикалық тұрғыдан баға бере алады;

Тест және талдау тапсырмалары арқылы білімін дәлелдейді.

«Нысана» тәсілі

Пайдаланылатын әдебиеттер тізімі

Мұғалім үшін пайдаланылатын әдебиеттер:

Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрлігі.
«Биология пәнінің оқу бағдарламасы» (орта білім мазмұнын жаңарту аясында). – Астана, 2022.
Абдуллин Е., Жұмабаев Р.
«Генетика және биотехнология негіздері». – Алматы: Атамұра, 2020.
Нұртаева Л., Сарсенбаева М.
«Жасанды интеллект және деректерді талдау негіздері». – Нұр-Сұлтан: Фолиант, 2021.
Юсуфов Р., Әлиев А.
«Биоинформатика және геномика: оқу құралы». – Алматы: Қазақ университеті, 2020.
OECD.
AI in Science Education and Genomics. – OECD Publishing, 2022.
UNESCO.
Ethical Implications of Artificial Intelligence in Biomedical Research. – Paris, 2023.
Ұлттық тестілеу орталығы.
«Функционалдық сауаттылықты дамытуға арналған тапсырмалар жинағы». – Астана, 2021.

Оқушылар үшін пайдаланылатын әдебиеттер:

Оқу құралдары:

Ермекова А., Тілеубергенова С.
«Биология: 9-сыныпқа арналған оқулық». – Алматы: Атамұра, 2022.
Қалқабаева Д., Тұрсынбеков Н.
«Генетика және жасанды интеллект» (қосымша оқу құралы). – Нұр-Сұлтан, 2023.
Ахметова А.
«Ғылым мен технология: ЖИ дәуірі». – Алматы: Рауан, 2023.

Танымдық мәтіндер:

National Geographic (Kazakhstan) – «ЖИ медицинада: геномды талдау және ауруларды болжау» мақаласы.
BBC Science Focus (қазақша нұсқа) – «Genomics and Artificial Intelligence» мақалалары.
Энциклопедиялық жинақтар:
«Қазіргі биотехнология және генетикалық зерттеулер», Алматы, 2021.
Ғылыми-популярлық журналдар:
«Білім және инновация», «Дарын», «Физика. Математика. Информатика» (ЖИ және геномика туралы айдарлар).

Әлеуметтік және цифрлық ресурстар:

NCBI Genomics Database – геномдық деректерді зерттеу және талдау платформасы.
DeepMind, OpenAI, Google Health AI – медицинадағы ЖИ зерттеулері туралы материалдар.
KazEdu.kz, Bilimland.kz, Coursera.org (AI in Biology курстары).

Жүктеу

Бөлісу

ЖИ арқылы жасау

Файл форматы:

doc

Биология Авторлық бағдарлама 10 сынып

13.11.2025

Жүктеу

ЖИ арқылы жасау

Жариялаған:

Байботаева Зульфия Нурсагатовна

Бұл материалды қолданушы жариялаған. Ustaz Tilegi ақпаратты жеткізуші ғана болып табылады. Жарияланған материалдың мазмұны мен авторлық құқық толықтай автордың жауапкершілігінде. Егер материал авторлық құқықты бұзады немесе сайттан алынуы тиіс деп есептесеңіз,
шағым қалдыра аласыз

Пайдаланылатын әдебиеттер тізімі

Мұғалім үшін пайдаланылатын әдебиеттер:

Оқушылар үшін пайдаланылатын әдебиеттер:

Оқу құралдары:

Танымдық мәтіндер:

Әлеуметтік және цифрлық ресурстар:

Жасанды интеллект және геномдық зерттеулер

Жасанды интеллект және геномдық зерттеулер

Пайдаланылатын әдебиеттер тізімі

Мұғалім үшін пайдаланылатын әдебиеттер:

Оқушылар үшін пайдаланылатын әдебиеттер:

Оқу құралдары:

Танымдық мәтіндер:

Әлеуметтік және цифрлық ресурстар:

Химия пәні

Тарих пәні

Биология пәні

Ағылшын тілі пәні

География пәні

Информатика пәні

Мектепке дейінгі білім беру

«Қазақ тілі» жəне «Қазақ əдебиеті»

Дене шынықтыру

Білім алушылардың білім сапасын арттыру

Инклюзивті білім беру