Әсел Әбілда

6В01301 Бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі

ҚазҰлтҚызПУ

ЖАСАНДЫ ИНТЕЛЛЕКТТІҢ ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯДАҒЫ РӨЛІ: МҮМКІНДІКТЕР МЕН ШЕКТЕУЛЕР

Аңдатпа: Білім және ғылым әлеміне еніп жатқан инновациялық әдістер мен технологияларды реттеу, жүйелеу және сұрыптау арқылы педагог жаңа инновациялық педагогикалық технологияларды пайдалануда өзін-өзі дамытады және қалыптастырады, білім алушының қызығушылығын арттырып, шығармашылық шабытын шыңдап, ғылыми көзқарасын қалыптастырады, білім сапасын арттырады. Сондықтан да, жас ұрпаққа білім беру жолында инновациялық әдістер мен технологияны оқу үрдісінде пайдаланып, тиімдімділігін арттырудың маңызы зор.

Кілт сөздер: педагогика, психология, ЖИ, АКТ, эмоция, қарым-қатынас

Жасанды интеллект сөзін алғаш рет 1956жылы Дартмут университетінде өткен конференцияда Джон Маккарти қолданған. Жасанды интеллект- адамның логикалық ойлау қабілетін әртүрлі машиналарда іске асыру және адам ойын компьютерде бейнелейтін программалық жүйе. Жасанды интеллект (ЖИ) – компьютерлік құралдар арқылы жеке ақыл-ой іс-әрекеттерін орындау. Басқару талдау, салыстыру, ақпаратты өңдеу, болжамды жасау, жорамалдың дұрыстығын дәлелдеу (яғни интеллектуалды қызметіне жататын операциялар) негізінде шешімді қабылдаумен байланысты болады. Жасанды интеллект жүйелері – арнайы логикалық жүйелер арқылы компьютерлік бағдарламада жүзеге асырылған адам интеллектің жеке аспектісін ұдайы ӛндіретін техникалық жүйелер. Бүгінгі күні білім беруде жасанды интеллекттің өте аспаптық форматымен -семантикалық талдаумен байланысты технологиялар қолданылады. Бұл мәтінді тану , дыбысты мәтінге айналдыру ,бейнелер мен фотосуреттегі эмоцияларды талдау. Өздігінен білім алатын нейрондық желілер белгілі бір нүктелерде мұғалімнің мінез-құлқы мен оқушының мінез-құлқы қалай байланысты екенін, қандай нұсқалар бар екенін көрсететін үлгілерді таба алады. Оқу материалдарын таңдау және жасау шынымен де автоматтандырылуы мүмкін - барлығы осыған қарай жылжуда. Нейрондық желілер мұндай тапсырмаларды мүлтіксіз орындай алмаса да, пәндік сала мен әдістеме бойынша сарапшының бақылауы әлі де қажет. Бірақ интеллектуалды оқытудың көмегімен нейрондық желілерді мінсіз нәтижелерге жеткізу мүмкін болса да, бұл оқу процесін құру үшін жеткіліксіз болады.

Мұғалімнің рөлі тек білім беру мазмұнын құру және таңдаумен шектелмейді.
-мақсат қою (оқушының қажеттіліктеріне шынымен сәйкес келетін оқу процесінің мақсаттары мен міндеттерін тұжырымдауға көмектесу);

-эмпатия (оқушының көңіл-күйі мен психологиялық жағдайын түсіну, оның мінез-құлқындағы өзгерістерді анықтау, оқуға ынтасын сақтау үшін қиын сәттерде қолдау көрсету);

-креативтілік (мазмұнды үлгі бойынша ғана емес, стандартты емес студенттердің сұраныстары бойынша таңдау, оқу үдерісіне жан-жақтылық енгізу, стандартты жоспардан ауытқу қажеттілігін дер кезінде анықтау; бұған сонымен қатар «табысты жағдайларды» құру кіреді. мұғалім сабақты оқушы туындаған қиындықтарды жеңе алатындай етіп үлгілейді).[1] Жасанды интеллект оқушылардың жеке жетістіктеріне, оқу стильдері мен қалауларына негізделген білім беру мазмұнын бейімдейтін, бейімделген оқыту платформаларын құруға мүмкіндік береді,бұл жекелендірілген және тиімді оқытуды жеңілдетеді. Баға қою және жоспарлау сияқты әкімшілік тапсырмаларды автоматтандыру тәрбиешілерге интерактивті оқытуға, оқу бағдарламаларын әзірлеуге және оқушылардың белсенділігін арттыруға көбірек көңіл бөлуге, жалпы тиімділікті арттыруға мүмкіндік береді. ЖИ – пен жұмыс істейтін білім беру платформалары дәстүрлі уақыт пен географиялық кедергілерді бұзып, әртүрлі оқу стильдеріне бейімделе отырып, кез келген уақытта, кез келген жерде оқу ресурстарына қол жеткізуді қамтамасыз етеді. Психологияның көптеген аспектілері, соның ішінде адамның мінез-құлқы, эмоциялары, когнитивтік процестері мен әлеуметтік өзара әрекеттесулері, ЖИ арқылы жаңа тәсілдермен зерттеліп жатыр. Жасанды интеллект адамның эмоцияларына әсер ететін түрлі механизмдерді зерттеп, оларды тануға мүмкіндік береді. Эмоциялар — адамның ішкі күйін және әлеуметтік ортаға бейімделуін көрсететін маңызды психологиялық құбылыс болып табылады. ЖИ жүйелері адамның бет әлпетіне, дауыс ырғағына, дене қимылына негізделген деректерді талдау арқылы эмоцияларды өте жоғары дәлдікпен анықтай алады. 2019 жылы MIT зертханасында жасалған экспериментте ЖИ жүйесі адамдардың эмоцияларын 85% дәлдікпен танитыны белгілі болды. Эмоцияларды тану психологиядағы маңызды мәселелердің бірі болып табылады, себебі бұл адамның психоэмоционалды жағдайын түсінуге, күйзеліс деңгейін бағалауға және дер кезінде психотерапиялық көмекті көрсетуге мүмкіндік береді. Мысалы, Affectiva компаниясы эмоцияларды тану жүйесін жасап шығарды, ол автомобильдерде жүргізушінің эмоциялық күйін анықтап, қауіпті жағдайларда көмек көрсетуге арналған. Сонымен қатар, ЖИ арқылы эмоцияларды тану терапевтикалық құрал ретінде де қолданыла бастады. Кейбір психотерапевттер виртуалды жүйелерді пайдаланып, клиенттің эмоцияларын талдайды, бұл психотерапиялық процесті оңтайландырады.Жасанды интеллект психологиялық денсаулыққа әсерін тигізуде жаңа мүмкіндіктер ұсынып отыр. ЖИ жүйелері психологиялық денсаулықты бағалау, диагностика жасау және емдеу процесінде кеңінен қолданылуда. Әсіресе, ЖИ-дің психотерапияда қолданылуы терапевттер мен пациенттер арасындағы байланысты жақсартуға, диагностикаға жаңа әдістер енгізуге ықпал етеді.Психологиялық денсаулықты бағалауда виртуалды психотерапевттер мен қосымшалар үлкен рөл атқарады. Мысалы, Wysa және Woebot сияқты қосымшалар пайдаланушылардың күйзелісін анықтап, олардың эмоционалдық жағдайын түзету үшін арнайы жаттығулар мен кеңестер ұсынады. Бұл қосымшалар ЖИ жүйелерін пайдалана отырып, адамның психоэмоционалды күйін бағалайды және оған сәйкес психотерапевтік ұсыныстар береді. ЖИ-дің психологиялық денсаулыққа әсері тек эмоционалды қолдаумен шектелмейді. Ол адамдардың күйзеліс деңгейін төмендетуге, депрессия мен мазасыздықты басқаруға көмектесетін түрлі әдістерді ұсына алады. Жасанды интеллект адамның эмоциялық қарым-қатынасына да әсер етеді. Әлеуметтік желілер мен чат-боттар арқылы адамдар ЖИ жүйелерімен қарым-қатынас жасай алады. Мысалы, Replika чат-боты адамның эмоциялық жағдайын талдай отырып, оны тыңдап, жауап береді. Бұл жүйе адамның сөздеріне, эмоционалдық реакцияларына сәйкес оны қолдайды, әрі адамдарға жалғыздықты сезінбеуге көмектеседі. [3] ЖИ-дің эмоциялық қарым-қатынастағы рөлі уақыт өте маңызды бола түспек. Мысалы, әлеуметтік желілердегі ЖИ алгоритмдері адамдардың көңіл-күйіне сәйкес ұсыныстар жасап, олардың эмоционалдық қажеттіліктеріне жауап береді. Сонымен қатар, виртуалды серіктестер адамдардың өз эмоцияларымен жұмыс істеуіне көмек көрсетуі мүмкін, бұл психотерапия мен әлеуметтік психологияға жаңа бағыттар ашады. Жасанды интеллект адамның эмоциялық интеллектін дамытуда да рөл атқаруы мүмкін. Эмоциялық интеллект адамның эмоцияларын түсіну, оларды басқару және басқа адамдармен дұрыс қарым-қатынас жасау қабілетіне қатысты болады. ЖИ жүйелері адамның эмоцияларымен жұмыс істей отырып, эмоционалды интеллектінің деңгейін арттыра алады. ЖИ арқылы психологиялық манипуляция мүмкіндіктері. Жасанды интеллекттің бір жағымсыз жағы — психологиялық манипуляция мүмкіндігі. ЖИ алгоритмдері адамдардың әлеуметтік желілердегі мінез-құлқын талдай отырып, олардың мүдделерін манипуляциялауы мүмкін. 2018 жылы Cambridge Analytica компаниясы әлеуметтік желілерде адамдардың саяси көзқарастарын өзгерту үшін ЖИ мен психографиялық деректерді қолданды. Бұл оқиға ЖИ-дің психологиялық манипуляция жасауға қалай ықпал ететінін көрсеткен алғашқы мысалдардың бірі болды. Психологиялық манипуляция ЖИ арқылы адамның жеке ақпараттарын пайдалану арқылы жүзеге асырылады. Жиі әлеуметтік желілерде қолданушылардың жеке мәліметтері мен әдеттері зерттеліп, оларға нақты бағытталған жарнамалар мен хабарламалар ұсынылады. Бұл жағдай адамды белгілі бір шешімдер қабылдауға мәжбүр етуі мүмкін, ол көп жағдайда байқалмай қалады.

ЖИ және адамның когнитивтік қабілеттерінің өзара ықпалы. Жасанды интеллект адамның когнитивтік қабілеттеріне әсер етуі мүмкін. ЖИ жүйелері адамның ойлау, есте сақтау және шығармашылық қабілеттерін дамытуға, сондай-ақ ақпаратты өңдеу жылдамдығын арттыруға көмектеседі. Мысалы, DeepMind компаниясы жасаған AlphaGo бағдарламасы ойлау қабілетін тексеріп, адамның интеллектуалдық деңгейін жаңаша анықтауға мүмкіндік береді. AlphaGo адам ойының жаңа қырларын ашып, шахмат сияқты күрделі ойында жеңіске жеткен алғашқы жасанды интеллект болды. ЖИ адамның нейропсихологиялық қабілеттерін де жақсарта алады. Мысалы, Brain-Computer Interface (BCI) технологиясы арқылы адамның ойлары мен ми толқындары компьютерлік жүйелер арқылы басқарылуы мүмкін. Бұл технология адамдардың когнитивтік қабілеттерін жаңаша деңгейге көтеруге ықпал етеді. Болашақта ЖИ мен психологияның арасындағы байланыс тереңдей түсіп, жаңа зерттеулер мен әдістер пайда болады. Жасанды интеллект адам психологиясын жақсы түсіну үшін жаңа мүмкіндіктер ұсынады. Болашақтағы психологиялық трендтер адамның эмоцияларымен жұмыс істеу, психологиялық қолдауды автоматтандыру және ЖИ арқылы психотерапевтік процестерді оңтайландыруға бағытталатын болады. ЖИ жүйелерінің психологияға ықпалының маңыздылығы артқан сайын, адам мен машина арасындағы өзара әрекеттесудің жаңа формалары пайда болады. Бұл жаңа тәсілдер адамдардың психологиялық қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталып, психотерапевттердің жұмысын жеңілдетеді.Жасанды интеллекттің психология саласында қолданылуы этикалық мәселелерді де көтереді. [2] ЖИ адамның психоэмоционалды жағдайларын талдай отырып, олардың жеке өміріне араласуы мүмкін. Бұл мәселе жеке деректерді қорғау, адам құқықтарын сақтау сияқты маңызды этикалық сұрақтарды туындатады. Мысалы, адамның эмоциялары мен психологиялық жағдайына қатысты деректерді жинау және өңдеу кезінде оның құпиялылығын сақтау қажеттілігі туындайды. ЖИ жүйелері психологияда қолданылатын кезде оның этикалық аспектілерін реттеу маңызды. Әрбір ЖИ жүйесі адамның психоэмоционалды жағдайын өңдегенде, оны дұрыс және этикалық тұрғыдан пайдалану керектігі ескерілуі тиіс.Жасанды интеллект (ЖИ) психология саласында революциялық өзгерістер енгізіп, ғылым мен практиканың барлық деңгейлерінде жаңа мүмкіндіктер ашады. Оның адам эмоцияларын тану, психологиялық денсаулықты бағалау, психотерапия әдістерін жетілдіру сияқты салаларда қолданылуы психологияның дәстүрлі әдістерін кеңейтуде маңызды рөл атқарады. ЖИ технологиялары адамның мінез-құлқын зерттеу мен түсінудегі мүмкіндіктерді арттырып қана қоймай, адам мен машина арасындағы қарым-қатынастың жаңа түрін қалыптастыруда. Бұл өз кезегінде психотерапевттер мен психологтардың жұмысын жеңілдетіп, оларды қолжетімді етеді. Сонымен қатар, ЖИ-дың адам психологиясына ықпалының тереңдей түсуі, адамдар арасындағы эмоциялық байланыстардың қалай өзгеретінін де анықтауға мүмкіндік береді. Болашақта ЖИ және психологияның арасындағы байланыс одан әрі дамып, жаңа психологиялық трендтер мен әдістердің пайда болуына ықпал етуі мүмкін. Жасанды интеллекттің этикалық қолданылуы, оның адам құқықтары мен жеке деректерді қорғауы мәселелері алдағы уақытта шешуді қажет ететін ең маңызды сұрақтар болып қала бермек.ЖИ жүйелерінің дамуы мен олардың психологияда қолданылуы болашақта ғылыми зерттеулер мен практикалық жұмыстарға жаңа серпін беріп, психологияның адамды тереңірек түсіну мүмкіндігін арттырады.

Жасанды интеллект құралдары:

Қорыта келе,Үкімет Жасанды интеллектіні дамытудың 2024-2029 жылдарға арналған тұжырымдамасын қабылдады. «2029 жылға қарай жасанды интеллектіні қолданып жасалған өнімдер саны 5 есеге өсуі тиіс. Осыған сәйкес, білім беру бағдарламаларының немесе жасанды интеллект бойынша пәндердің үлесі артуы керек. Бізге осы саладағы білікті мамандар қажет. Бұл ретте отандық компаниялардың мүмкіндіктері мен қажеттіліктерін барынша ескеру маңызды, бұл тұтастай экономикаға мультипликативтік әсер береді», — деп атап өтті Олжас Бектенов. «Жай мұғалім – хабарлайды, жақсы мұғалім түсіндіреді, керемет мұғалім көрсетеді, ұлы мұғалім шабыттандырады..»,- Уильям Уорд айтып кеткендей, біз – педагогтар, оқыту мен тәрбиелеу әдістемесін жетік білетін, жоғары мәдениетті, психологиялық білімді меңгерген, ғылым мен өнердің барлық саласынан хабары бар, жаңашыл, ізденімпаз, шығармашыл, кәсіби маман, өз ісіміздің шебері бола тұрып, алдымыздағы білім алушылардың бізге көрінетін қабілеттерін ашып қана қоймай, «Айсберг» секілді көзімізге көрінбейтін, білім алушылардың ішінен тек жақсыны, ғажайыпты ұялата білетін белсенділіктері мен қызығушылықтарын арта білейік! Қазір жасанды интеллект – әлемдік тренд. Біздің қоғам цифрландыруды қолдану мен жасанды интеллектіні бағындыруда уақытпен бірге, көштен қалмай келеді. Қай саланы алып қарасаңыз да, цифрлық бағдарламаларға, жасанды интеллектіні қолдануға талпыныс байқалады.

Әдебиеттер тізімі:

1. Бордевский Г.А., Извозчинов В.А. Новые технологии обучения: вопросы терминологии. –М.: Педагогика №5. 1993.с.12-17

2. Жоба. Қазақстан Республикасының жоғары педагогикалық білім беру тұжырымдамасы. Педагогика мәселелері.//Вопрос педагогики. №1-2.

3. Абсатова М.А. Технология интегративного обучения. Алматы. Ғылым.2004.140с.