«Келісілді»

Колледж әдіскері

____ Г. Жаутикова

№13 Оқу сабағының жоспары

Сабақ тақырыбы: Жасуша органоидтерінің құрылысы мен қызметтерінің ерекшеліктері.

Модуль: Жалпы білім беру пәндер

Пән атауы: Биология

Педагог: Матаева Алтынай Кожановна

2025 жылғы " 04 " 03

1. Жалпы мәліметтер

Курс, топ: 1 курс (9 сынып)

Сабақтың түрі: Аралас сабақ

Сабақтың әдісі: «Блум таксономиясы» (Бақылау сұрақтары, Кинометафора, Тест сұрақтары).

Пәнаралық байланыс: Химия, Физика, География

2. Мақсаты, міндеттері:

Білімділік: Оқушы меңгеруі және білуі тиіс:

Жасуша органоидтерінің құрылысы мен қызметтерінің ерекшеліктеріне жалпы шолу.

Тәрбиелік:

-құрал-жабдықтармен оқулықтарды таза ұстауға үйрету;

-өз ісіне жауапты болуға, ұқыптылыққа, тапқырлыққа, белсенділікке, шапшаңдыққа баулу;

-оқу орнын қадірлеуге тәрбиелеу.

-ой өрісін кеңейту:

-тәжірибе сабағы мен байланыстыра білуге үйрету;

-өз пікірін дұрыс жеткізуіне көңіл бөлу;

-тақырыпты дұрыс баяндай білуіне назар аудару;

Дамытушылық:

-сабақтан алған ақпараттарды талдап үйрену;

-ой өрісін биология пәні бойынша дамыту;

-ғылыми оқу және анықтамалық әдебиеттер мен өзбетінше жұмыс степ білуге еүйрету;

Құндылық:

-сыни және креативті ойлау;

-білуге жаңаны тануға құштар болу;

-дұрыс қарым қатынас орната білу;

2.1. Оқу-жаттығу процесінде білім алушылар меңгеретін,күтілетін нәтижелер және кәсіби дағдылар тізбесі

2.2. Күтілетін нәтижелер

Жасушанын кұрылысы мен қызметі, цитоплазмадағы органоидтер және олардың байланысы,

эукариотты және прокариотты жасушалардын ерекшеліктері туралы білімін толыктыра біледі: прокариотты және эукариотты ағзалар туралы түсінікті калыптастыру, АКТ-ны пайдалануды біледі.

2.3. Қажетті ресурстар: Оқу жұмыс бағдарлама, оқу сабақ жоспар, тақта, стикер, ноутбук, кітап, тақта, бор т.б

3. Сабақты жабдықтау

3.1. Оқу-әдістемелік құрал-жабдықтар, анықтамалық әдебиеттер

Сабақты жабдықтау

Материалдық: Биология оқулығы 1 бөлім 10 сынып, оқу жұмыс бағдарламасы, күн тақырыптық жұмыс.

Оқу-әдістемелік құрал-жабдықтар, анықтамалық әдебиеттер

Негізі: Е. Очкур, Ж. Құрманғалиева, М. Нұртаева. Биология. Оқулық.10 сынып, 1, 2 бөлім 2019, Мектеп. https://www.okulyk.kz/10-class/#Биология

Қосымша: 1. Н.Г. Асанов, А.Р. Соловьева, Б.Т. Ибраимова, Биология, 10 сынып.– Алматы: 2019, Атамұра https://www.okulyk.kz/10-class

3.2.Техникалық құралдар, материалдар

Техникалық-программалық: СD диск, видеоролик, интерактивті тақта

4. Сабақтың барысы:

I. Ұйымдастыру кезеңі (оқушыларды түгелдеу, формасын тексеру, бөлме

тазалығын тексеру) -3 минут.

II. Үй тапсырманы сұрау -35 минут.

III. Жаңа тақырыпты түсіндіру (іс-әрекетті демонстрациялау) -35 минут.

ІV. Жаңа сабақты бекіту -10 минут.

V. Сабақты қорытындылау, баға қою -5 минут.

VI. Үйге тапсырма беру -2 минут

І. Ұйымдастыру кезеңі (оқушыларды түгелдеу, формасын тексеру, бөлме

тазалығын тексеру) -3 минут.

Оқытушы оқу бөлмесінің тазалығына, оқушылардың киіміне назар аударады. Оқушылардың сабаққа қатысуы мен дайындығын тексеріп, оларды сабақтың бағдарламасы және мақсатымен таныстыру. Танысу үшін әр студент өзінің ата-жөнін және өзіне тән ең жақсы қасиеттерін айтады.

ІІ. Үй тапсырманы сұрау -35 минут.

Дәріс сабағында оқушылардан өтілген тақырыпты сұрайды. Оқушылардың білім деңгейін тест сұрақтарымен тексеріледі.

Генетикалық кодтың қасиеттері

Бақылау диктанты (15 сұрақ, жауаптарымен)

I. Есте сақтау (Білу)

1. Генетикалық код дегеніміз не?

   • Бұл – тірі ағзалардағы тұқым қуалау ақпаратын сақтайтын және сақтайтын нуклеотидтер тізбегі.

2. Генетикалық кодтың негізгі бірлігі не?

   • Кодон (үш нуклеотидтен тұратын триплет).

3. Генетикалық кодтың қанша түрлі кодоны бар?

   • 64 кодон.

4. Аминқышқылдарын кодтайтын триплет саны қанша?

   • 61 кодон аминқышқылдарды кодтайды, 3 кодон стоп-кодон болып табылады.

5. Стоп-кодондарға қандай кодондар жатады?

   • UAA, UAG, UGA.

II. Түсіну

6. Генетикалық кодтың универсалдылығы дегеніміз не?

   • Барлық тірі ағзаларда ДНҚ мен РНҚ-дағы кодтардың бірдей оқылуы.

7. Генетикалық кодтың артықшылығы (дегенерациясы) деген не?

   • Бір аминқышқылы бірнеше кодонмен кодталуы мүмкін.

8. Генетикалық кодтың үздіксіздігі дегеніміз не?

   • Кодондар бірінен кейін бірі оқылып, артық немесе бос орын болмайды.

9. Генетикалық кодтың ерекшелігі қандай?

   • Әрекет кодон тек бір ғана аминқышқылды кодтайды.

10. Генетикалық код мутацияға ұшырай ма?

• Иә, кодондардың зерттеуге нұсқауы мүмкін.

III. Қолдану

11. МРНҚ-дағы кодон бойынша сәйкес аминқышқылды анықтаңыз: АУГ.

• Метионин (бастапқы кодон).

12. Егер ДНҚ триплеті ТАЦ болса, оған сәйкес мРНҚ коды қандай болады?

• АУГ.

13. Генетикалық код зақымданса, қандай болуы мүмкін?

• Аминқышқылдардың дұрыс орналаспауы, қате өзгеруі немесе өзгеруі.

14. Генетикалық кодтың универсалдылығы қандай биотехнологиялық процестерде қолданылады?

• Гендік инженерияда, ДНҚ рекомбинациясында.

15. Егер кодтық реті өзгерсе, синтезіне қалай әсер етеді?

• Белок құрылымы мен қызметін өзгертеді, мутация пайда болуы мүмкін.

ІІІ. Жаңа тақырыпты түсіндіру (іс-әрекетті демонстрациялау) -35 минут.

Жаңа сабақтың жоспары:

«Кинометафора». Жасуша органоидтерінің құрылысы мен қызметтерінің

ерекшеліктері бейнекөрсетілім:

1. https://www.google.com/search?sca_esv=6416f73ddd930241&sxsrf=AHTn8zrQwYGozx8zSGNcJ7_D1u29CPvkuw:1740398900588&q=%D0%96%D0%B0%D1%81%D1%83%D1%88%D0%B0+%D0%BE%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B8%D0%B4%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%BD%D1%96%D2%A3+%D2%9B%D2%B1%D1%80%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%8B+%D0%BC%D0%B5%D0%BD+%D2%9B%D1%8B%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%82%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%BD%D1%96%D2%A3+%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BA%D1%88%D0%B5%D0%BB%D1%96%D0%BA%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%96&udm=7&fbs=ABzOT_B2EfH2faHDLJVHUgSRbBS_FYuZCb83OsbCRgZapUJHii6QOYEiNwdp0PlcpPq4xQh_VngLCjzHEKHc2IzLkadqKpJlbxp6xTgciwOdL0_IyGCaqUIkgwmJP7c9Q0nCviYWBefEIHSl-sFiKZIbFwFX_uD8ijSB0om3duYK81CNxpd_wq2X3b2Gwc-7uSCiLdhfrPUCayu3xTfYaTNu33V5-fQilw&sa=X&ved=2ahUKEwjSt_KRo9yLAxVHK_sDHYJWIRwQtKgLegQIFRAB&biw=1366&bih=641&dpr=1#fpstate=ive&ip=1&vld=cid:0697ba6e,vid:bN8wqeHALbI,st:0

2. https://www.google.com/search?sca_esv=6416f73ddd930241&sxsrf=AHTn8zrQwYGozx8zSGNcJ7_D1u29CPvkuw:1740398900588&q=%D0%96%D0%B0%D1%81%D1%83%D1%88%D0%B0+%D0%BE%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B8%D0%B4%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%BD%D1%96%D2%A3+%D2%9B%D2%B1%D1%80%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%8B+%D0%BC%D0%B5%D0%BD+%D2%9B%D1%8B%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%82%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%BD%D1%96%D2%A3+%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BA%D1%88%D0%B5%D0%BB%D1%96%D0%BA%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%96&udm=7&fbs=ABzOT_B2EfH2faHDLJVHUgSRbBS_FYuZCb83OsbCRgZapUJHii6QOYEiNwdp0PlcpPq4xQh_VngLCjzHEKHc2IzLkadqKpJlbxp6xTgciwOdL0_IyGCaqUIkgwmJP7c9Q0nCviYWBefEIHSl-sFiKZIbFwFX_uD8ijSB0om3duYK81CNxpd_wq2X3b2Gwc-7uSCiLdhfrPUCayu3xTfYaTNu33V5-fQilw&sa=X&ved=2ahUKEwjSt_KRo9yLAxVHK_sDHYJWIRwQtKgLegQIFRAB&biw=1366&bih=641&dpr=1#fpstate=ive&vld=cid:71bc737f,vid:yKSViyDLd14,st:0

Органеллалар немесе органоидтер жасушалардың дұрыс дамуын қамтамасыз етеді. Олар нақты құрылымы, атқаратын белгілі қызметі бар түрақты, яғни жойы лып кетпейтін құрылымдар. Органоидтердің қосмембраналы, бірмембраналы және мембранасыз түрлері болады. Жасуша органоидтерінің құрылысы мен қызметі теориялық және мүмкіндігінше практикалық оқып зерттеуді қажет етеді. Микроскопсыз көзге көрінбейтін кішкентай құрылымдар бар- лық мүшелердің және тұтас организмнің тіршілігін қамтамасыз етеді.

Қосмембраналы органоидтер - бұл пластидтер, митохондриялар. Ядрода екі мембранамен қоршалған.

Бірмембраналы органоидтер - вакуольдік жүйедегі органеллалар: ЭПТ, лизосомалар, Гольджи жиынтығы, әртүрлі вакуольдер. Сол сияқты мембранасыз органоидтерде кездеседі: бұл жасуша орталығы және рибосомалар. Мембраналық органеллалардың жалпы үқсастығы олар биологиялық мембраналардан түзілген. Өсімдік жасушасы жа- нуар жасушасынан ерекшеленеді, оған фотосинтез процесі әсер етеді (фотосинтез процесін еске түсіріңдер). Жасуша органоидтерінің құрылысы мен қызметі әрқайсысының жасушада өзіндік орны бар екенін көрсетеді.

Жасуша қабырғасы немесе матрикс целлюлозадан және онын туыстас құрылымы гемицеллюлозалар, сол сияқты пектиндерден тұрады. Қабырға қолайсыз жағдайлардан қорғайды, тіректік, тасымалдық (құрылымдық бірліктерді, қоректік заттарды, суды бір бөлігінен екінші бөлігіне тасымалдау), буферлік қызмет атқарады.

Ядро ойыс екі мембранадан түзілген саңылаудан, құрамында хроматині бар нуклеоплазмадан, түқым қуалау ақпараттары сақталған ядрошықтардан тұрады.

Вакуоль бөліп шығару және қажетті заттардың түсу процесін реттейтін тонопласт деп аталатын ерекше мембранамен қоршалған ЭПТ-ның түйіскен бөліктері.

ЭПТ мембраналардан түзілген түтікшелерден тұрады. Оның екі типін ажыратады тегіс және түйіршікті. ЭПТ органикалық заттар ды синтездеу және тасымалдау қызметін атқарады.

Негізгі органоидтерге митохондриялар, пластидтер, жасуша орта лығы, лизосомалар, тегіс ЭПТ, түйіршікті ЭПТ, Гольджи жиынтығы жатады. Өсімдік жасушаларында сонымен қатар пластидтер болады (49-сурет).

Жасуша органоидтері және олардың қызметтері

ІV. Жаңа сабақты бекіту -10 минут.

Жасуша органоидтерінің құрылысы мен қызметтерінің ерекшеліктері

1-вариант

"Есте сақтау" деңгейі

1. Жасушаның қай органоиды энергия өндірумен айналысады?
   A) Гольджи кешені
   B) Лизосома
   C) Митохондрия ✅
   D) Рибосома
   E) Жасуша орталығы

2. Лизосоманың негізгі қызметі қандай?
   A) Ақуыз синтездеу
   B) АТФ өндіру
   C) Қоректік заттарды ыдырату ✅
   D) Генетикалық ақпарат сақтау
   E) Фотосинтезді жүзеге асыру

3. Жасуша мембранасының негізгі қызметі қандай?
   A) Ақуыз өндіру
   B) Заттарды тасымалдау және қорғау ✅
   C) Энергия өндіру
   D) Фотосинтез жүргізу
   E) Генетикалық ақпарат сақтау

"Түсіну" деңгейі

4. Митохондрияның ішкі мембранасының қатпарлары қалай аталады?
   A) Ламелла
   B) Грана
   C) Криста ✅
   D) Тилакоид
   E) Матрикс

5. 2. Лизосомалар құрамында қандай ферменттер болады?
   A) Протеазалар
   B) Гидролитикалық ферменттер ✅
   C) РНҚ-полимераза
   D) АТФ-синтаза
   E) Рибосомалар

6. Мембрананың негізгі құрамдас бөлігі қандай?
   A) Көмірсулар
   B) ДНҚ
   C) Фосфолипидтер ✅
   D) Глюкоза
   E) Гликоген

"Қолдану" деңгейі

7. Егер митохондрия қызметі бұзылса, жасушада қандай процесс зардап шегеді?
   A) Ақуыз синтезі
   B) Энергия өндіру ✅
   C) Секреция
   D) Бөліктену
   E) Генетикалық ақпарат тасымалы

8. Егер жасушада лизосомалар жеткіліксіз болса, қандай процесс бұзылады?
   A) Энергия өндіру
   B) Заттарды тасымалдау
   C) Зиянды заттарды ыдырату ✅
   D) Ақуыз синтезі
   E) Фотосинтез

9. Егер жасуша мембранасы зақымдалса, қандай процесс бұзылады?
   A) Зат алмасу ✅
   B) Фотосинтез
   C) Энергия өндіру
   D) Генетикалық ақпарат сақтау
   E) Қан айналымы

2-вариант

"Есте сақтау" деңгейі

10. Гольджи кешенінің қызметі қандай?
    A) Ақуыздарды өндіру
    B) Заттарды жинақтау және тасымалдау ✅
    C) Энергия өндіру
    D) Фотосинтезді жүзеге асыру
    E) Генетикалық ақпарат сақтау

11. Хлоропласттың негізгі қызметі қандай?
    A) Ақуыз өндіру
    B) Энергия өндіру
    C) Фотосинтез ✅
    D) Зиянды заттарды ыдырату
    E) Заттарды тасымалдау

12. Рибосоманың негізгі қызметі қандай?
    A) Фотосинтез
    B) Ақуыз синтезі ✅
    C) Энергия өндіру
    D) ДНҚ синтезі
    E) Генетикалық ақпарат тасымалдау

"Түсіну" деңгейі

13. Гольджи кешенінде қандай процесс жүреді?
    A) АТФ өндіру
    B) Генетикалық ақпарат тасымалдау
    C) Ақуыздарды модификациялау ✅
    D) Фотосинтез
    E) ДНҚ синтездеу

14. Хлоропласт ішіндегі жасыл пигмент қалай аталады?
    A) Каротиноид
    B) Ксантофилл
    C) Хлорофилл ✅
    D) Антоциан
    E) Липидтер

15. Рибосомалар қай органоидтың бетінде орналасады?
    A) Гольджи кешені
    B) Тегіс эндоплазмалық тор
    C) Түйіршікті эндоплазмалық тор ✅
    D) Лизосома
    E) Жасуша орталығы

"Қолдану" деңгейі

16. Егер Гольджи аппараты зақымдалса, қандай процесс бұзылады?
    A) Энергия өндіру
    B) Ақуыздардың тасымалдануы ✅
    C) ДНҚ синтезі
    D) Генетикалық ақпарат сақтау
    E) Клетка бөлінуі

17. Егер өсімдік жасушасындағы хлоропласттар зақымданса, қандай процесс бұзылады?
    A) Ақуыз синтезі
    B) Фотосинтез ✅
    C) Заттарды тасымалдау
    D) ДНҚ репликациясы
    E) Энергия өндіру

18. Егер жасушада рибосомалар қызметі бұзылса, қандай процесс зардап шегеді?
    A) Фотосинтез
    B) ДНҚ синтезі
    C) Ақуыз синтезі ✅
    D) Генетикалық ақпарат тасымалы
    E) Энергия өндіру

19. 100 аминқышқылды кодтайтын мРНҚ молекуласында нуклеотидтың саны?

А) 30
B) 100
C) 60
D) 10
E) 300+

20. Егер мРНҚ кодоны ЦЦГ болса, оған сәйкес тРНҚ антикодоны қандай болады?
A) ГГЦ ✅
B) ААГ
C) УУЦ
D) ЦЦГ
E) ГГА

Білім алушылардан жасушалық мембрана, цитоплазма құрылымы, ядро іші туралы көбірек білулерін және олардың атқаратын қызметімен байланыстыруларын сұрау .

V. Сабақты қорытындылау, баға қою -5 минут.

Өткен және жаңатақырыптарды игергендігі бойынша білім деңгейі тексеріліп, критериге сәйкес қойылған бағалар оқушыларға мәлімделеді.

VI. Үйге тапсырма беру -2 минут

Тапсырма: «Жасушаның құрлысы мен қызметтері» деген тақырыпта реферат дайындап келу.

Е. Очкур, Ж. Құрманғалиева, М. Нұртаева. Биология. Оқулық.10 сынып, 1, 2 бөлім 2019, Мектеп. https://www.okulyk.kz/10-class/#Биология 115-124 беттер

1. Мембраналық органдар:

1.1. Ядро

• Құрылысы: қорғаныс мембранамен қапталған, ішкі аумақта ядрошық пен хроматин орналасқан.

• Қызметі: Генетикалық ақпаратты сақтайды, РНҚ синтезіне түзету, қорғаныстың бөлінуін реттейді.

1.2. Митохондрия

• Құрылысы: Қосадан тұрады, ішкі мембранасы қатпарлы (криста).

• Қызметі: Жасушаның «энергетикалық станциясы» – АТФ синтезін жүзеге асыру.

1.3. Эндоплазмалық тор (ЭПТ)

• Тегіс ЭПТ: Липидтер мен көмірсуларды синтездейді.

• Түйіршікті ЭПТ: Үстінде рибосомалар орналасқан, синтезін жүзеге асыру.

1.4. Гольджи аппараты

• Құрылысы: Жүйеленген мембраналық көпіршіктерден тұрады.

• Қызметі: Ақуыздарды, липидтерді модификациялайды, тасымалдау және секреция өнімдеріне өзгерістер.

1.5. Лизосома

• Құрылысы: Бір ұшы мембранамен қоршалған көпіршік.

• Қызметі: Ферменттермен органикалық түрде ыдыратады («жасуша қорғанысы»).

1.6. Вакуоль (өсімдік және қуат өндірісінде)

• Құрылысы: Ішінде қауіпсіз шырыны бар мембраналық қапшық.

• Қызметі: Су мен зат алмасуды реттейді, жинақтайды.

1.7. Пластидтер (өсімдік қорғасында)

• Хлоропластар: Фотосинтез өндірісе.

• Хромопластар: Өсімдікке қызыл, сары түстер береді.

• Қоректік жинақталған жинақтайды.

2. Мембранасыз органдар:

2.1. Рибосома

• Құрылысы: Рибонуклеопротеидтерден тұрады, үлкен және кіші суббірліктерден құралған.

• Қызметі: Ақуыз синтезін жүзеге асыру.

2.2. Центриоль (Клетка орталығы)

• Құрылысы: Микротүтікшелерден құралған жұп цилиндр.

• Қызметі: Жасушаның бөлінуіне бөлім.