Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі

«BAYLY mektebi»

ОРЫНБЕК КӨРКЕМ

Сыныбы: 6-сынып

Секциясы: Астрономия

ТАҚЫРЫБЫ: ЖЕТІҚАРАҚШЫ

Жетекшісі : «BAYLY mektebi»

жаратылыстану пәні мұғалімі: Калдыбаева Асыл Мамбетовна

ТҮРКІСТАН 2024

«BAYLY mektebi»

«6 А» сынып оқушысы Орынбек Көркем

«ЖЕТІҚАРАҚШЫ»

атты ғылыми зерттеу жұмысына

Пікір

Орынбек Көркемнің ғылыми жұмысының тақырыбы өте көлемді. Ғылым мен білімнің уақыт өте жаңартылып, қарқынды дамуына байланысты жаңартылған бағдарлама негізі оқушылардан ізденімпаз, алғыр, толерантты дарынды тұлға тәрбиелеуді көздейді. Осыған орай қазіргі таңда актуалды тақырыптардың бірі болып отырған бұл ұсынылған оқушы жобасына тәжірибелік дәлдеме айғақтар келтіре отырып жүргізілген зерттеу жұмысының көрінісі. Ғылыми жобада оқушы жан-жақты ізденістер жасап, ғылыми принциптерге сүйене отырып жүргізген және зерттеу бөлімінде көрсеткен. Жас зерттеуші тақырып бойынша жан-жақты іздеу және дереккөзге негізделген зерттеулер жүргізген. Іздеу барысында ғаламтордың, әдебиет көздерінің, журнал-газеттердің, ұстаздардың ашық деректеріне сүйене отырып, дәлелдер келтірді және т.б. теориялық бөлімнің мәліметтеріне сүйене отырып, практикалық талдаулар жүргізді. Ғылыми жобаның мақсаттарынан құралған міндеттер бойынша жұмыстар жүргізіліп талдау және зерттеу жұмыстары дәлелді тәжірибелермен сипатталып көрсетілген.

Жұмыс өте үлкен ұқыптылықпен, мұқият жасалды.

Ғылыми жетекші: Калдыбаева А.М

Түркістан қаласы «BAYLY mektebi»

Жаратылыстану пәні мұғалімі Калдыбаева Асыл Мамбетқызының жетекшілігіндегі «ЖЕТІҚАРАҚШЫ»

тақырыбындағы оқушысы Орынбек Көркеммен атқарылған жұмысына

СЫН ПІКІР

Калдыбаева Асыл Мамбетқызымен оқушысы Орынбек Көркемнің ғылыми жұмысының тақырыбы өте көлемді және оқушының аспан әлеміне деген қызығушылығын арттыратын тақырыпты таңдап алған. Оқушының оқитын тіліне, жас шамасына, қабілетіне байланысты, тақырыптың тарихын түсініп оқу оқушы үшін қызықты болған. Ғылыми жобасы ауқымды болды. Жинақталған материалдар үнемі зерделеніп, қорытылып, талқыланып отырған. Ғалымдардың еңбектеріне шолу жасалынған. Кіріспе бөлімде жұлдыз не екендігін және жетіқарақшы жұлдызының үлкен аю деп аталатындығы туралы қамтып отыр.

Негізгі бөлімде шоқжұлдыздардың пайда болуы мен қатар жетіқарақшы шоқжұлдызы туралы қызықты аңыздарды жазған.

Ал зерттеу бөлімде не себепті жетіқарақшы аталуына көптеген мәліметтер келтірген. Жетіқарақшы шоқжұлдызының яғни үлкен аюдың әр жұлдызына жеке тоқталып сипаттама берген.

Қорытынды бөлімде оқушы жетіқарақшы шоқжұлдызының үнемі жыл мезгілдеріне орай қозғалыста болатындығын екі аңыз бойынша дәлелдеп жазған.

Көркемнің еңбегі оқушылардың қызығушылықтарын тудырумен қатар, осы тақырыпты зерттеу жұмыстарымен айналысатын адамдарға көмегін тигізеді деген пікірдемін. Ғылыми кеңестің жоғары бағасына лайық деп санаймын.

Сын пікір беруші: Жаратылыстану ғылымдары факультеті,

«Экология және химия» кафедрасының

меңгерушісі , х.ғ.к,. доцент Сарбаева Қ.Т

Аңдатпа

Жұлдыз, кейде тұрақты жұлдыз - массасы ерекше ауыр, өзегіндегі термоядролық реакция арқылы айналасына тұрақты жарық шығаратын, плазмалық газ және плазма күйдегі аспан денесі. Жұлдыздарды арнаулы түрде Жұлдыз астрономиясы ғылымы зерттейді.

Әдетте қазақ тілінде жұлдыз сөзі кең мағынада қолданылады: барлық аспан денелерін (күн, ай, Марс, Шолпан, құйрықты жұлдыздар т.б.) жай тілмен жұлдыз деп бірдей атай береді. Дегенмен, ғылыми арнаулы мағынада жұлдызтек Күн секілді, сүмбіле, темірқазық, жетіқарақшы, үркер секілді, қосаржұлдыз, үйіржұлдыз, ғаламатжұлдыз секілді өзінен жарық шығаратын алып аспан денелеріне қаратылады.

Мыңдаған жылдар бұрын жарық жұлдыздарды әр түрлі пішіндерге  біріктірген, оларды шоқжұлдыз деп атаған.
Жетіқарақшы (лат. Ursa Major) — аспанның Солтүстік жарты шарындағы шоқжұлдыз (картаны қараңыз). Оның 1,8 көрінерлік жұлдыздық шамаға дейін жалтырап көрінетін ең жарық жұлдыздары – Алиот пен Дубке. Жетіқарақшының жарық жеті жұлдызының сыртқы пішіні шөмішке ұқсайды. Және оның шеткі екі жұлдызы (ε және α) бойынша Темірқазық жұлдызын табуға болады. 
Жетіқарақшыны зерттей келе оның бір айда 30 ◦-қа ауытқиды. 
Сонымен қатар ол 1 тәулікте Темірқазықты түгел айналып шығады.
1 жылда Жетіқарақшы өзін 1 рет айнала отырып тағы 5 ◦-қа бұрылады.Жетіқарақшының сағат тіліне қарсы бағытта айналғандықтан, уақытты мына құралмен анықтауға болады  
Жеті қарақшы немесе Жетіқарақшы (орыс.: Большая Медведица, лат.: Ursa Major, ағыл.: Great Bear (Big Dipper)) — аспанның солтүстік жартышарында орналасқан, көкжиектен төмен батпайтын жеті жұлдыздан тұратын жұлдыздар тобы, яғни, шоқ жұлдыз. Оның Үлкен Аю деген екінші атауы да бар.  Жеті қарақшы жұлдыздары сабы бар ожау (шөміш) тәрізді болып орналасқан.

Аннотация

Звезда, иногда стабильная звезда, представляет собой небесное тело с необычно тяжелой массой, которое излучает постоянный свет вокруг себя посредством термоядерной реакции в своем ядре, плазменном газе и плазменном состоянии. Звезды специально изучаются наукой звездной астрономии.

Обычно в казахском языке слово звезда используется в широком смысле: все небесные тела (Солнце, Луна, Марс, Шолпан, кометы и т. д.) по-прежнему называют звездами простым языком. Однако в научном специальном смысле звезда обращена к гигантским небесным телам, излучающим свет, таким как Солнце, Сумбула, Полярная звезда, Большая медведица, Уркер, Двойная звезда, звездное скопление, сверхновая звезда.

Тысячи лет назад свет объединял звезды в разные формы, называя их созвездиями.

Большая Медведица (лат. Ursa Major) - созвездие в Северном полушарии неба (см. карту). Его самые яркие звезды, видимые с видимой звездной величиной 1,8 - это Алиот и Дубке. Большая Медведица по внешнему виду напоминает ковш. И по двум его крайним звездам (ε и α) можно найти железную звезду.

Изучив Большую Медведицу, можно заметить, что она за месяц колеблется в пределах 30◦. Кроме того, за 1 сутки она обходит всю Полярную звезду. За 1 год Большая Медведица поворачивается еще на 5◦, поворачивая себя 1 раз. Поскольку Большая Медведица вращается против часовой стрелки, вы можете определить время с помощью этого инструмента.

Жеті қарақшы или Жетіқарақшы (рус.: Большая Медведица, лат.: Ursa Major, англ.: Great Bear (Big Dipper)) — группа звезд, состоящая из семи звезд, расположенных в северной половине неба, не опускающихся ниже горизонта, т. е. пучковой звезды. У нее также есть второе название Большая Медведица. Семь разбойничьих звезд расположены в форме ковша (ковша) с ручкой.

Annotation.

A star , sometimes a stable star, is a celestial body with an unusually heavy mass that emits constant light around itself through thermonuclear reactions in its core, plasma gas, and plasma state. (A star , sometimes a stable star, is a self- luminous gaseous spheroidal celestial body of great mass which produces energy by means of nuclear fusion reactions.).

Stars are specially studied in scientific star astronomy.

Usually, in the Kazakh language, the word star is used in a broad sense: all celestial bodies ( Sun, Moon, Mars, Venus, comets ,etc.) are called in simple language. However, in a special scientific sense , the star refers to gigantic celestial bodies that emit light, such as Sun, Sumbula, Polar star, Ursa Major, Urker, Binary Star, Star Cluster, Supernova Star.

Thousands of years ago, the light united stars in different forms, calling them constellations. The Big Dipper ( lat. Ursa Major is a constellation in the Northern Hemisphere (see map).Its brightest star , visible with an apparent magnitude of 1.8, are Aliot and Dubke. The Big Dipper looks like a bucket. And by its two stars (e and a) you can find an iron star

Studying Ursa Major, you can see that it fluctuates within 30’ per month.

In addition, in 1 day it goes around the entire Pole Star. For 1 year, the Big Dipper turns 5’ more , turning itself 1 time. Since the Big Dipper rotates counterclockwise, you can determine the time using this tool.

Zheti karakshy or Zhetikarakshy (Kazakh),(Russian: Bolshaya Medveditsa (Большая Медведица), lat., Ursa Major, English: Great Bear (Big Dipper) is a group of stars, consisting of seven stars located in the northern half in the sky, which descend below the horizon, etc. e. beam star .It also has a second name Big Bear. Zhetikarakshy (Kazakh means: seven robbers stars) are located in the form of ladle (bucket) with a handle.

Мазмұны

Кіріспе

Аңдатпа

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1. Шоқжұлдыздардың пайда болу тарихы.

2. Жетіқарақшы шоқжұлдызы туралы қызықты деректер

ЗЕРТТЕУ БӨЛІМІ

2.1. Жетіқарақшы аталуы

2.2. Үлкен аюдың ең жарқын жұлдыздары

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

ЖҰЛДЫЗ – салмағы ерекше ауыр, өзегіндегі термоядролық реакция арқылы айналасына тұрақты жарық шығаратын, плазмалық газ күйдегі аспан денесі. Жұлдыздарды арнаулы түрде жұлдыз астраномиясы ғылымы зерттейді.

Бұл жұмыс Үлкен аю шоқжұлдызын зерттеуге арналған.

Біздің үстіміздегі аспан-ғасырлар даналығын сақтайтын көне кітап сияқты. Әр кеш сайын Күн көкжиектен төмен түскенде, бұл аспан кітабы ашылады және оның жарқыраған жұлдызды хаттарды адамдар жасаған, батырлар туралы аңыздар мен құдайлар жер бетінде жүрген кездер туралы көп айтады.

Көптеген дәстүрлер жұлдызды аспанның Ұлы кітабында жазылған және олардың ең жарқыны ежелгі шоқжұлдыздармен байланысты. Үлкен аю-осындай шоқжұлдыздардан.

Көп жағдайда бұл біз бала кезімізде білген алғашқы шоқжұлдыз. Ресейдің орта ендіктерінде ол ешқашан көкжиектен шықпайды. Күздің аяғында және қыстың ортасына дейін кешке үлкен аюдың шелегін аспанның солтүстік бөлігінде өте төмен табуға болады, содан кейін ол шығысқа қарай көтеріле бастайды, ал сәуір-мамыр айларында ол жоғарыдан көрінеді, ал жазда ол батысқа қарай еңкейеді.

Ежелгі уақытта адамдар кейде жұлдыздар аспанда кейбір фигуралар түзетінін байқаған. Олар шоқжұлдыздар деп аталды. Біз жұлдызды аспан атластарын қарап, оларда шоқжұлдыздардың жануарлар ретінде бейнеленгенін байқадық. Көбінесе жұлдыздардың орналасуында шоқжұлдыз атауының не туралы екенін қарастыру өте қиын немесе мүмкін емес.

Біз бұл шоқжұлдыздың басқа халықтарда қалай аталғанын, бұл туралы қандай аңыздар айтылғанын, сондай-ақ осы шоқжұлдызбен қандай қызықты фактілер байланысты екенін білгіміз келді. Әлем бойынша сабақтардың бірінде мұғалім бізге жеті жұлдыздан тұратын суретті көрсетті. Бұл үлкен аю шоқжұлдызы болып шықты.

Зерттеудің мақсаты: Шоқжұлдыз атауының шығу тегін анықтау

Зерттеу міндеттері:

1.Жұлдыздар мен шоқжұлдыздардың не екенін анықтау;

2. Адамның осы шоқжұлдызға назар аудару себептерін анықтау;

3. Шоқжұлдызға байланысты мифтерді талдау;

4. Сыныптастарымызбен білім бөлісу.

Зерттеу нысаны: Жетіқарақшы шоқжұлдызының атауы.

Зерттеу әдістері:

- Әдеби дереккөздерді зерттеу;

- Интернеттен ақпарат іздеу;

- Бақылау;

1 Негізгі бөлім

1.1 Шоқжұлдыздардың пайда болу тарихы.

Ежелгі Грецияда оның сұлулығына қызғаныштан ұсқынсыз аюға айналған Каллисто қыз туралы аңыз болған. Құдай Зевс аңды өлтіруден қорғап, оны аспанға қойды. Ал ол жануарды лақтырған кезде, ол құйрығын ұстады, сондықтан ол созылды. Шынында да, аюлардың құйрығы кішкентай. Каллисто иті кішкентай аюға айналды, сондықтан олар жұлдызды аспанда қалды.

"Үлкен аюдың" жеті жұлдызының әрқайсысының өз атауы бар, бірақ әдетте шоқжұлдыздарда 2-3 жұлдыз деп аталады, қалғандары жарықтығына байланысты бір әріппен белгіленеді. Жұлдыздардың ішіндегі ең күңгірт үлкен аюдың көмегімен бұрын көру өткірлігі тексерілген. Мысыр Перғауындарын қорғауға тек осы жұлдызды ажырата алатындар қабылданды. Мысырда аюлар табылмағандықтан, Шоқжұлдыз Гиппо деп аталды.

"Кішкентай аюдың" ең танымал жұлдызы бар – поляр. Ол солтүстік полюстің дәл үстінде орналасқан және солтүстікке қарай бағытты көрсетеді. Көптеген жылдар бойы ол теңізшілер мен саяхатшыларға нұсқаулық ретінде қызмет етеді. Бірақ бұл әрдайым бола бермейді. Өйткені, барлық жұлдыздар өте баяу қозғалады. Мыңдаған жылдар бұрын түнгі аспанның суреті сәл өзгеше болды. Ал алыс болашақта адамдар шоқжұлдыздарды жаңа түрінде көреді.

Жетіқарақшы туралы грек мифологиясында да кездестіруге болады. Грек мифологиясы бойынша Зевс сұлу аруы Каллистон ханымы Гераның қызғанышынан құтқару үшін оны аюға айналдырып жіберген екен. Кейбір аңыздарға сүйенсек аюға айналдырушы Гера дейді. Бірақ Гера оны қуғындауын тоқтатпай әйел аңшы құдайы Артмеидаға әлгі аюды атып алуды бұйырады. Сонымен Зевс аюды ғарышқа шығарып жіберуге мәжбүр болады. Сөйтіп үлкен аю шоқжұлдызы пайда болады. Ал, Темірқазық сол шоқжұлдыздағы өте жарық жұлдыздардан құралып, шөміш пішінді әйгілі еткендіктен қарастырыла береді.

"Үлкен аю" шоқжұлдызын құрайтын жұлдыздардың атауы.

Жұлдызды аспандағы Үлкен аю мен Кіші аю шоқжұлдызы Солтүстік жарты шардың жұлдыздар шоғырынан ең танымал және танымал болып саналады. Балалық шағымыздан білетініміздей, Үлкен аю жұлдыздары аспанда белгілі пішінді және белгілі атаумен Шөміш шамдарын құрайды. Түнгі, аспан денелерінің мұндай кластері көлемі бойынша үшінші орында. Алғашқы позицияларда Бикеш және Гидра сияқты шоқжұлдыздар орналасқан. Үлкен Аюда барлығы 125 жұлдыз бар. Олардың барлығын қарапайым көзбен ажыратуға болады. Шөміш ең жарқын жеті жұлдызды құрайды. Олардың әрқайсысының өз атауы бар.

Үлкен аю шоқжұлдызына назар аударайық. Онсыз ғарыш әлемін елестету мүмкін емес. Бұл кластердің жұлдыздарының арасында мыналарды ажыратуға болады:

Дубхе - "аю"дегенді білдіреді. Бұл үлкен аюдың ең жарық жұлдызы.

Мерак-екінші жарық жұлдыз. Ол "төменгі арқа"деп аударылады.

Фекда - аудармада "жамбас"дегенді білдіреді.

Мегрец - "құйрықтың басы"деп аударылады.

Алиот - "курдюк"дегенді білдіреді.

Мизар - "белдік" деп аударылады.

Бенетнаш-сөзбе-сөз аударғанда "жылаушылардың жетекшісі"деп аударылады.

Шоқжұлдыздар-бұл" Жұлдыздар тобы", жұлдызды аспанда оңай бағдарлау үшін аспан сферасы бөлінген бөлімдер. Шоқжұлдыздар оның құрамына кіретін жұлдыздардың саны мен жарықтығымен ерекшеленеді. Жұлдыздардың ең көрнекті 30 тобы бар. Ең ұзын шоқжұлдыз үлкен аю болып саналады. Оның құрамына 7 жарқын және 118 көзге көрінетін жұлдыздар кіреді. Оңтүстік жарты шарда орналасқан ең кішкентай шоқжұлдыз деп аталады Оңтүстік Крест және оны қарапайым көзбен көру мүмкін емес. Ол 5 жарқын және 25 аз көрінетін жұлдыздардан тұрады. Кішкентай жылқы-Солтүстік жарты шардағы ең кішкентай шоқжұлдыз және қарапайым көзбен көруге болатын 10 әлсіз жұлдыздан тұрады. Орион шоқжұлдызы ең әдемі және жарқын болып саналады. Оның құрамына көзге көрінетін 120 жұлдыз кіреді және олардың 7-і өте жарқын. Барлық шоқжұлдыздар шартты түрде оңтүстік немесе солтүстік жарты шарда орналасқан шоқжұлдыздарға бөлінеді. Жердің оңтүстік жарты шарында тұратындар солтүстікте және керісінше орналасқан жұлдыздар шоғырын көре алмайды. 88 шоқжұлдыздың 48-і оңтүстік жарты шарда, ал 31-і солтүстікте. Қалған 9 Жұлдыз тобы екеуінде де орналасқан жарты шарлар.

Жердің Күнді айналуына байланысты жыл мезгілдері өзгереді және бұл шамның аспандағы орны өзгереді. Мысалы, қыста біздің планетамыздың орналасуы жазда керісінше болады. Сондықтан жылдың әр уақытында белгілі бір шоқжұлдыздарды көруге болады. Мысалы, жазда аспанда Альтаир, Вега және Денеб Үшбұрыш. Қыста Орионның шексіз әдемі шоқжұлдызына таңдануға мүмкіндік бар. Шоқжұлдыздар жазда жақсы көрінеді және оларды ашық кеңістікте, қаладан тыс жерде байқаған жөн. Кейбір жұлдыздарды жай көзбен көруге болады, ал кейбіреулеріне телескоп қажет болуы мүмкін. Үлкен және Кіші аю шоқжұлдыздары, сондай-ақ Кассиопея жақсы көрінеді. Күзде және қыста Телец пен Орион шоқжұлдыздары айқын көрінеді.

Үлкен аю-аспанның солтүстік жарты шарындағы шоқжұлдыз. Үлкен аюдың жеті жұлдызды тұтқасы бар Шелекке ұқсайтын фигураны құрайды. Үлкен шелекті күзде және қыста байқау оңай. Бұл уақытта кешке ол солтүстікте, көкжиектен төмен орналасқан. Қыстың аяғында шоқжұлдыздың орналасуы өзгереді, ол шығысқа қарай жылжиды. Көктемнің ортасында үлкен аю сіздің басыңыздың үстінде орналасқан. Жазда қысқа түндер кезінде шоқжұлдыз батыста, ал Шелек төмен қарай қисайып, солтүстікке қарайды.. Үлкен аюды бүкіл Ресейде жыл бойы көруге болады (Ресейдің оңтүстігінде күз айларын қоспағанда, Үлкен аю көкжиекке төмен түскен кезде).

1.2 Жетіқарақшы шоқжұлдызы туралы қызықты деректер.

Егер сіз түнде аспанға қарасаңыз, онда жарқын жұлдыздардың топтары күрделі фигураларды құрайтынын көруге болады, оларды шоқжұлдыздар деп атайды. Бүгінгі таңда 88 ашылған және аталған. Олардың ішінде ең жарқын, аспанға жатпайтын, ожау тәрізді шоқжұлдыз Үлкен аю деп аталады. 100 мың жыл бұрын бұл жұлдызды плеиада тұмсығын Солтүстік полюске созған аюдың контурына ұқсады, содан кейін жұлдыздар мыңдаған және миллиондаған жылдар бойы аспан қоймасында баяу қозғалып, контурларын өзгертті, сондықтан бұл шоқжұлдыз қазір ожауға ұқсайды. Шындығында, шоқжұлдыздың атауын кейіннен қоныстанған сібір тайпалары, соның ішінде Америка континенті берді, сол жерде американдық үндістердің ерекше мәдениетін құрды.

Қазақтар оларды жетіқарақшы шоқжұлдызы деп атайды. Жетіқарақшы жеті бұрылыс жасағанда, таң атқан кезде болады деген сенім бар. Шынында да, үлкен аюдың Солтүстік шоқжұлдызы арқылы әр айдың, тіпті бір жылдың аспанын табу оңай.

Үлкен аю-бұл жұлдызды сағат, әр жұлдыз бір күн ішінде Полярис маңындағы шеңберді сипаттайды, оның көмегімен біздің ата-бабаларымыз нақты уақытты анықтады. Сондықтан алтайлықтар бұл шоқжұлдызға ерекше назар аударады.

Сіз үлкен аюдың "шелегін" жылдың уақытын және күннің уақытын анықтау үшін қолдануға болатынын білесіз бе?

Жыл мезгілімен бәрі қарапайым – Егер сіз аспанда кешкі сағат 10-да үлкен аюды тапсаңыз, онда шелектің позициясы бізге жылдың қай мезгілі екенін айтады. Егер Шелек көкжиектен төмен, тұтқасы солға қарай жатса, онда күз келді. Егер Шелек" тік тұрса", тұтқасы төмен болса, онда бұл қыс. Егер Шелек жоғары және жоғары көтерілсе, сондықтан сіз басыңызды ең жоғары деңгейге көтересіз, демек, аулада көктем бар. Жазда бұл уақытта Шелек жиі көрінбейді, өйткені күн әлі де жоғары.

2. Практикалық бөлім

2.1 Жетіқарақшы аталуы

Мен әкемнен осы өзімнің жобам жетіқарақшы туралы сұрағанда , әкем былай деді: балалықтың қайтып келмес бекетінде қалған көп қызық бар. Ауыл таңы еріксіз еске түседі. Іңір таянып, күн қызара ұясына батқаннан үй іргесіндегі сәкіге қаз-қатар жайғаса кетуші едік. Төңіректі қараңғылық тұмшалаған сәтте меңіреу тартқан аспан да тақиясындағы жақұт-маржандарын шашып жібергендей жарқырай түсуші еді. Көзді ашып-жұмғанша жұлдыздар самсап шыға келетін. Ал, сол жарқ-жұрқ еткен нүктелер шоғырында әрдайым бір шоқ жұлдыз дараланып тұратын. Ықылым заманнан халқымыз оған «Жетіқарақшы» деп атау берді. Ұйқыға кетерде түнгі аспанға бір мәрте көз қадау – бала күннен бергі әдетім. Жалғыз мен емес, үйдегі тете өскен бауырларым да меңіреу түнекке телміре қарап, аққан жұлдыздарды жарыса санамалай түсетінбіз. «Түнде жұлдыз ақса, бір адам қайтпас сапарға аттанады» дегенге балаң жүректің имандай сенетіні соншалықты, кейде бірнеше жұлдыз қара түнек қойнауына қатар сүңгісе, іштей бір жайсыздық орын алатын. Ал, самсаған жұлдыздар арасында қашанда мен мұндалап тұратын жетіқарақшы шоғыры біз үшін құпияға толы ғажайыптар әлеміндей болатын да тұратын. «Неліктен олардың саны жетеу?», «Сан жетпес жұлдыздар арасында неге олар дараланып тұрады?», «Жетіқарақшы деп қалай аталған?» дейміз. Бұл бала көңілін мазалайтын сансыз ойлардың бір ғана ұшы еді. Ал, аталмыш аспан денесі туралы естіген аңыз-әпсаналар тіптен қызық. Тыңдаған үстіне, тыңдай түскің келеді.– Жетіқарақшы Темірқазық жұлдызына байланған ақ боз ат пен көк боз атты ұрлап алмақшы болып, түні бойы торуылдап, аңдып жүреді екен. Сол кезде Үркер қаптаған қалың нөкердей аспан әлемінен көрінеді. Осы кезде Жетіқарақшы аспан әлемінің солтүстігіне қарай сырғи жөнеледі. Бір уақытта ар жағынан жарқырап Таразы жұлдызы оқ бойы көтеріледі. Оның тағы бір қырынан сүмпиіп Сүмбіле шыға келеді. Енді Жетіқарақшы көз ілмей, осы жұлдыздарды түгел батырып, ақ боз ат пен көк боз атқа таяп қалғанда, арайланып, жап-жарық нұрға бөлеп Таңшолпан күн шығыс жақтан жарқ ете қалады екен. Сонымен лезде таң атады да кетеді. Әлгі қарақшылар ұрлығын тоқтатып, жүзеге аспай қалған арам ниетін келер кеште жалғастыруға қалдыратын көрінеді. Ал, ертеңгі кеште бұл әрекет аспан әлемінде тағы солай жалғасады. Сөйтіп Жетіқарақшы жұлдыз болып жаралғалы бері аспан әлемінде қарақшылығын тоқтатпапты. Ұрлыққа да қолы жетпепті. Осылайша жыл он екі бойы айналып жүре береді, – деуші еді ауылдың көнекөз қариялары.Бұл – сол кездегі барлық ауыл баласының ұйып тыңдайтын әңгімесі еді. Күнде естіп-біліп жүрсек те, тағы да тыңдай түскіміз келеді. Құдды бір алғаш рет естіп отырғандай күй кешеміз. Бар ынта-ықыласпен құлағымызға құя түсеміз. Сосын «Әне, қарашы, Жетіқарақшы, біздерді қимай сөніп барады» деп жамырай әнге қосатын сол бір ғажап табиғат құбылысына деген іңкәрлік су сепкендей басыла қалатын. Себебі, көз тартар аспан сұлулығында да осыншама залымдық болады екен-ау деген бір үзік ой ештеңенің ақ-қарасын ажырата бермейтін сонау балаң жүрек түкпірінде қылаң ете қалатын. Сондай-ақ, халықтың дүниетанымында қатталған аңыздардың көне нұсқасының бірінде Жетіқарақшыны аспан сағаты деп те атағандығы айтылады. Мұның да шет жағасын ауылдың көнекөз қарияларынан естіп өстік. Аспан шырақтарының бағытын дұрыс бетке алғандықтан барар жерін, қонар ауылын адаспай тауып, аман-есен жетіп отырған көрінеді. Мәселен, малшылар Жетіқарақшы жұлдызының қозғалысынан түнгі уақытты дөп басып айыра білген. 

2.2 Үлкен аюдың ең жарқын жұлдыздары

Бұл шоқжұлдызда 125 жарық бар. Ең жарқырағандары-әрқайсысына белгілі пішінді құрайтын 7 жұлдыз. Олардың атаулары араб тілінен алынған. Олар бір-бірімен байланысты Астеризм, деп аталады үлкен шелек. Заманауи технологияны қолдана отырып, ғалымдар аспанның осы бөлігін егжей-тегжейлі зерттей алады. Үлкен аюдың жарқын жұлдыздарының көмегімен сіз рельефті оңай шарлай аласыз.

Дубхе

Дубхе-екілік жұлдыз, Үлкен аю альфа. Оның атауы "аюдың арқасы" дегенді білдіреді. Шамның Жерден қашықтығы 120 Жарық жылынан асады. Жұлдыз жүйесінің негізгі А компоненті қызғылт сары алыптарға жатады. Жұлдыздың жасы белгісіз, өйткені ол негізгі реттілікте емес. В компоненті-негізгі тізбектің кішкентай АҚ және сары ергежейлі.

Дубхенің қос жұлдызы

А жұлдызының массасы күннен 5 есе, ал В жұлдыздары күн массасының алтыдан бір бөлігін ғана құрайды. Радиус сәйкесінше 30 есе және күннің 1/3 бөлігінен үлкен. Апельсин алыбы күнге қарағанда сәл салқын: оның беткі температурасы 4700 °к. ергежейлі 6500 °к дейін қызады.

Дубхенің шамасы-1,09. Бұл көрсеткіш оны үлкен аюдың екінші жарықтығы етеді. Шамды шелектің жоғарғы жағынан оңай табуға болады.

Мерак

Бұл субгиганттың шамасы-2,34. Шамның атауы "төменгі арқа" немесе "шап"дегенді білдіреді. Жұлдыздың массасы күннен 2,6 есе көп. Мерак қоршаған молекулалық бұлттан затты сіңіруді жалғастыруда. Жұлдыздың радиусы күннен 3 есе үлкен, ал температурасы 9800 °к-тан асады. Бұл ең жарқын жұлдыз болмаса да, ол Күннен шамамен 70 есе жарқырайды.

Жұлдыздың ішектерінде сутегі шамамен жарты миллиард жыл бойы күйіп кетуі мүмкін. Содан кейін оның ішектерінде гелий күйе бастайды. Бұл процесс шамамен 200 миллион жылға созылады. Жұлдыз Қызыл алыпқа айналғанға дейін салқындап, үлкейе бастайды.

Фекда

Оның шамасы-2,41. Араб тілінде жарық атауы "жамбас"дегенді білдіреді. Фекда-астеризмдегі жарықтығы бойынша алтыншы объект. Оның төменгі бөлігінде орналасқан. Жұлдыз Жерден шамамен 110 жарық жылы қашықтықта орналасқан. Фекдада экзопланета болуы мүмкін-мөлшері Юпитерден 80 есе үлкен газ алыбы.

Жұлдыздың массасы күннен 4 есе, радиусы Күннен шамамен бірдей есе үлкен. Шамның жасы 320 миллион жыл, ал температурасы шамамен 9500 °к.

Мегрец

Мегрец-Ursa Major атауы, шамасы 1,4. Араб тілінде "құйрық негізі"дегенді білдіреді. Массасы күннен 2,5 есе, ал радиусы шамамен екі есе асады. Оның жасы 400 миллион жылдан сәл аз, ал фотосфераның температурасы 8500 °к-тан асады.

Жерге дейінгі қашықтық 80 Жарық жылынан асады. Үлкен Шелекте бұл ең күңгірт шам.

Алиот

Алиот-аюдың эпсилоны. Жерден қашықтық шамамен 80 жарық жылы. Бұл үлкен аюдың ең жарық жұлдызы. Оның салмағы күн сәулесінен 2,91, ал радиусы 4 есе көп. Бұл аспан шамының беті 10800 °к дейін қызады.

Жұлдыз ыстық ақ субгигант класына жатады. Бұл атау "курдюк" дегенді білдіреді.

Мизар

Мизар - Зета аюлары. Бұл "шелек тұтқасының" соңындағы екінші жұлдыз. Араб тілінде "белдеу"дегенді білдіреді. Жерден қашықтық шамамен 78 жарық жылы. Мизардың жанында көру қабілеті жақсы адамдар үшін тағы бір жұлдыз-Алькор. Бұл жұлдызды көру қабілеті-көру өткірлігін тексерудің бір әдісі.

Мицар-қос жұлдыз. Көрінетін шама 2-ден сәл үлкен. Шамдардың жиынтық массасы Күн сәулесінен шамамен екі есе көп.

Алькаид немесе Бенетнаш

Бұл үлкен аюдың үшінші жарық жұлдызы. Толық атауы "жылаушылардың жетекшісі" дегенді білдіреді. "Шелек тұтқасының" соңында орналасқан. Бір қызығы, бұл оптикалық құралдарды қолданбай-ақ адамның көру қабілетіне қол жетімді ең қыздырылған жұлдыздардың бірі. Бенетнаш бетінің температурасы-22000 °к. жерге дейінгі қашықтық-100 Жарық жылынан асады.

Үлкен аю шоқжұлдызы Аляска туында орналасқан.

Құс жолынан тыс орналасқан нысандар

Шоқжұлдызда астрономдар үшін үлкен қызығушылық тудыратын алыстағы нысандар бар. Олардың ішіндегі ең танымалдары басқаша Мессье галактикалары деп аталады.

Қорытынды

Мен жұлдызды аспан туралы материалды зерттедім, әртүрлі жұлдыздар мен шоқжұлдыздардың атауымен таныстым.

Менің жұмысым өзекті деп санаймын, өйткені жұлдызды аспан барлық уақытта керемет сілтеме болып табылады.

Бұл зерттеуден тағы бір қорытынды жасауға болады: біздің аудандағы шоқжұлдызды жылдың кез келген уақытында байқауға болады сонымен қатар қазақ халқының көптеген аңыздарын үлкендерден естіп жатамыз. Менің тақырыбым Қазақта Жетіқарақшыға байланысты екі аңыз бар. Біріншісі: Жетіқарақшы Үркердің (олда жұлдыз) Үлпілдек атты сұлу қызына ғашық болып ұрлап кетеді. Қызын қарақшылардан құтқарып алу үшін Үркеліктер әлі де Жетіқарақшыны қуып жүр екен дейді, жақындап қалғанда ылғи да таң атып қала береді екен. Ең жарқырап тұрғанын қарақшылардың бастығы, жанындағы көмескіленіп көрініп тұрған сол Үлпілдек дейді аңыз. Шындығында да Жетіқарақшы Темірқазықты айналып Үркер екеуі жақындағанда таң бозара бастайды.

Екіншісі:Темірқазыққа Тәңір өзінің аттарын байлайды. Темірқазықтың қасындағы қос жарық жұлдыз – Тәңірдің ақбоз тұлпарлары. Ақбозат пен Көкбозат арқанмен Темірқазыққа арқандаулы – Жетіқарақшы түнімен бұл екі атты ұрлаймыз деп торып, аттар қозғалмай, қағулы тұрған қазықты айналып, күзетті алдырмай, таң атып кетеді. Шынымен байқасаңыз Жетіқарақшы түнімен темірқазықты айналып шығады.

Менің жобам бойынша үлкен аю шелегі бұрылып, аспандағы орнын өзгертеді деген болжамым расталды.

Пайдаланған әдебиеттер

П. Клушанцев: «О чем рассказал телескоп». Издательство «Детская литература», 1980г.

«Энциклопедический словарь юного астронома».

Москва «Педагогика», 1980г.

Левитан Е.П. «Твоя вселенная», 2007г.

Ресурсы сети Интернет. Новая энциклопедия для любознательных. Москва «Росмэн», 2008г.

Әлеуметтік желілер.

Ғылыми жұмыс Жетіқарақшы

Түркістан қаласы Баулу мектебінің 6 «А» сынып оқушысы Орынбек Көркем Бүгін қорғағалы отырған жобамның тақырыбы ЖЕТІҚАРАҚШЫ тақырыбы.

ЖҰЛДЫЗ – салмағы ерекше ауыр, өзегіндегі термоядролық реакция арқылы айналасына тұрақты жарық шығаратын, плазмалық газ күйдегі аспан денесі. Жұлдыздарды арнаулы түрде жұлдыз астраномиясы ғылымы зерттейді.

Ежелгі уақытта адамдар кейде жұлдыздар аспанда кейбір фигуралар түзетінін байқаған. Олар шоқжұлдыздар деп аталды. Біз жұлдызды аспан атластарын қарап, оларда шоқжұлдыздардың жануарлар ретінде бейнеленгенін байқадық. Көбінесе жұлдыздардың орналасуында шоқжұлдыз атауының не туралы екенін қарастыру өте қиын немесе мүмкін емес.

Біз бұл шоқжұлдыздың басқа халықтарда қалай аталғанын, бұл туралы қандай аңыздар айтылғанын, сондай-ақ осы шоқжұлдызбен қандай қызықты фактілер байланысты екенін білгіміз келді. Әлем бойынша сабақтардың бірінде мұғалім бізге жеті жұлдыздан тұратын суретті көрсетті. Бұл үлкен аю шоқжұлдызы болып шықты.

"Үлкен аюдың" жеті жұлдызының әрқайсысының өз атауы бар, бірақ әдетте шоқжұлдыздарда 2-3 жұлдыз деп аталады, қалғандары жарықтығына байланысты бір әріппен белгіленеді. Жұлдыздардың ішіндегі ең күңгірт үлкен аюдың көмегімен бұрын көру өткірлігі тексерілген. Мысыр Перғауындарын қорғауға тек осы жұлдызды ажырата алатындар қабылданды. Мысырда аюлар табылмағандықтан, Шоқжұлдыз Гиппо деп аталды.

"Кішкентай аюдың" ең танымал жұлдызы бар – поляр. Ол солтүстік полюстің дәл үстінде орналасқан және солтүстікке қарай бағытты көрсетеді. Көптеген жылдар бойы ол теңізшілер мен саяхатшыларға нұсқаулық ретінде қызмет етеді.

Үлкен аю шоқжұлдызына назар аударайық. Онсыз ғарыш әлемін елестету мүмкін емес. Бұл кластердің жұлдыздарының арасында мыналарды ажыратуға болады:

Дубхе - "аю"дегенді білдіреді. Бұл үлкен аюдың ең жарық жұлдызы.

Мерак-екінші жарық жұлдыз. Ол "төменгі арқа"деп аударылады.

Фекда - аудармада "жамбас"дегенді білдіреді.

Мегрец - "құйрықтың басы"деп аударылады.

Алиот - "курдюк"дегенді білдіреді.

Мизар - "белдік" деп аударылады.

Бенетнаш-сөзбе-сөз аударғанда "жылаушылардың жетекшісі"деп аударылады.

Бұл зерттеуден тағы бір қорытынды жасауға болады: біздің аудандағы шоқжұлдызды жылдың кез келген уақытында байқауға болады сонымен қатар қазақ халқының көптеген аңыздарын үлкендерден естіп жатамыз. Менің тақырыбым Қазақта Жетіқарақшыға байланысты екі аңыз бар. Біріншісі: Жетіқарақшы Үркердің (олда жұлдыз) Үлпілдек атты сұлу қызына ғашық болып ұрлап кетеді. Қызын қарақшылардан құтқарып алу үшін Үркеліктер әлі де Жетіқарақшыны қуып жүр екен дейді, жақындап қалғанда ылғи да таң атып қала береді екен. Ең жарқырап тұрғанын қарақшылардың бастығы, жанындағы көмескіленіп көрініп тұрған сол Үлпілдек дейді аңыз. Шындығында да Жетіқарақшы Темірқазықты айналып Үркер екеуі жақындағанда таң бозара бастайды.

Екіншісі:Темірқазыққа Тәңір өзінің аттарын байлайды. Темірқазықтың қасындағы қос жарық жұлдыз – Тәңірдің ақбоз тұлпарлары. Ақбозат пен Көкбозат арқанмен Темірқазыққа арқандаулы – Жетіқарақшы түнімен бұл екі атты ұрлаймыз деп торып, аттар қозғалмай, қағулы тұрған қазықты айналып, күзетті алдырмай, таң атып кетеді. Шынымен байқасаңыз Жетіқарақшы түнімен темірқазықты айналып шығады.

Жыл мезгілімен бәрі қарапайым – Егер сіз аспанда кешкі сағат 10-да үлкен аюды тапсаңыз, онда шелектің позициясы бізге жылдың қай мезгілі екенін айтады. Егер Шелек көкжиектен төмен, тұтқасы солға қарай жатса, онда күз келді. Егер Шелек" тік тұрса", тұтқасы төмен болса, онда бұл қыс. Егер Шелек жоғары және жоғары көтерілсе, сондықтан сіз басыңызды ең жоғары деңгейге көтересіз, демек, аулада көктем бар. Жазда бұл уақытта Шелек жиі көрінбейді, өйткені күн әлі де жоғары.