Жеткіншек жастағы балалардың девиантты мінез-құлықтарының белгілері.

Жеткіншектік кезең – адамның қалыптасуындағы ең күрделі кезең. Әсіресе осы жаста адамның мінез - құлкы және басқа да жеке басының негіздері қалыптасады. Міне , осы кезеңде жеткіншектермен жасалатын тәрбие жұмысында кемшіліктер айқын көріне бастайды .Соңғы кездері жеткіншектер тәртібінің төмендегенін байқауға болады

. - Ата - анамен келіспеушілік жағдайда болу

- Мектептегі қиындық пен сәтсіздік

- Тәртібі қиын құрбы-достарымен байланыс орнату .

Отбасындағы жақсы қарым - қатынасты жоғалту , мектептегі сәтсіздік , келеңсіз топтағы құрбыларымен жақындық әр түрлі жолдарға итермелейді. Ендеше осы үш элемент : отбасы , мектеп , құрбы - құрдастар тобы – барлық жеткіншектердің нағыз табиғи ортасы. Олар кәмелеттік жасқа толмағандардың ең маңызды қоғамдық факторы болып табылады.

Демек , жас баланың мінез - құлқының қалыптасуына отбасы ерекше әсер етеді , солай болғандықтан оның көп қырлы , жан - жақты болуы отбасына байланысты. Ал педагогикалық әлеуметтік жағынан жіберілетін әлсіздік оқу жүйесіндегі сәтсіздің , аномалді мінез - құлықтың қайнар көзі болып табылады.

Жеткіншектің мінез - құлығындағы ауытқулар көбіне туа пайда болмайды , олар физиологиялық ауытқулардан емес , отбасындағы және мектептегі дұрыс тәрбие бермеуден пайда болады . Осы аталып көрсетілген ауытқу девиантты мінез - құлық деп аталады.

Девиантты мінез - құлықта жеткіншек агрессивтілікпен көзге түседі. Жеткіншек мінез-құлығындағы агрессивтілік ішімділікпен тікелей байланысты. Ішімділікке бейімділікпен нашақорлыққа құмарлық жеткіншектің девиантты түрдегі өмір құрылымына сіңіп кетеді . Жеткіншек тәртібі агрессивті күйде болса , онда ол “ қиын ”балалар қатарына жатады.

Қандай қоғамда болмасын , тіпті дамудың қандай сатысында болса да өзіне ерекше назар аударуды қажет ететін адамдар кездеседі. Олар дене жағынан немесе психологиялық , әлеуметтік жағынан ауытқулары бар адамдар болып табылады . Ондай адамдар қашан да басқада адамдар тобынан ерекшеленіп тұрады . Бүгінгі таңда кейбір адамдардың қасиеттері мен мүмкіндіктері қалыпты жағдайға сәйкес келмейді деп айтуға болады.

Қалып (норма) ұғымы медицина ғылымында кеңінен қолданылады. ”Қалып” ұғымының қиындығы оның терминдік түсінігінде ғана емес , мазмұнында да. Мысалы , адамгершілік нормаларының өзі әртүрлі болады. Тіпті адамдардың мінез - құлқының нормалары да заман ағымына қарай әртүрлі болады. Олай болса ,” қалып ” , ” қалыптанан ауытқу ” ұғымдары өте үлкен маңызға ие . Ол баланың әлеуметтік мінез - құлқының даму процесін сипаттау үшін қолданылады. Баланың нормадан ауытқуы кейде оның ақыл-ойы жағынан кемістігі болып саналса , кейде ол талантты болуымен айқындалады. Әлеуметтік педагогикадағы “ қалып ” және ” ауытқу ” ұғымдары жоғарыдағы екі жақты ұғымдарды айқындап беруде қолданылады.

Кез - келген ауруды таза күйінде қабылдауға болмайды. Олар аралас күйде кездеседі. Мысалы , әлеуметтену процесінің құрбаны болған балалар денсаулығын бұзып алады . Ондай жағдйда әлеуметтік ауытқу мен дене жағынан ауытқу бірге жүзеге асып жатыр деген сөз.

“ Қиын бала ” дегеніміз кім ? Осы бір сұрақ көптеген ата - ана мен педагогтарды , жалпы жұртшылықты жиі толғандырады және бір сөзбен жауап бере салу жеткіліксіз , өйткені баланың “ қиын ” аталуы аз ғана уақыттың нәтижесі емес.

“ Қиын бала ” , яғни тәрбиесі қиын бала - әлеуметтік назардан тыс қалған бала . Бала отбасы жағдайында өмірдегі әр түрлі жағдайларда өзін қалай ұстайды , үлкендермен , кішілермен қалай қарым - қатынас жасауды үйренеді . Ата - анасының қамқорлығы мен сүйіспеншілігін сезінбегендіктен, қайырымдылық пен жылылықты сырттан іздейді.Осының әсерінен олар көшедегі жат қылықтарды бойына сіңіріп алады. Көшедегі кездейсоқ топтарға еліктеп, баланың ішімдік ішуге, темекі шегуге , дөрекі сөйлеуге , құмар ойындарына қызығушылықтары артады . Мұғалімге қарсы сөйлеу ,ата-анаға бағынбау, сабақтан қашу сияқты жат қылықтар осының нәтижесі болып табылады.Меніңше,осы наразылық көрсету арқылы жасөспірім өзіне назар аударттырады.Кейде ол наразылықты әдейі істейді.Яғни,ата-анасының көзқарасы , шешімі дұрыс екеніне келіссе де жеткіншекпен ой бөліспегені үшін , оның көзқарасын сұрамағаны үшін қарсы наразылық білдіреді.

Мінез - құлқында ауытқулары бар оқушылар білім деңгейі төмен , тәртібі нашар ,сабақтан көп қалатын,мұғалім талабын орындамайтын , адамгершілік деңгейі төмен , құрбыларымен тіл табыса алмайтын , сынып мәселелері қызықтырмайтын , ал кейде психикалық дамуы ,ойлау қабілеті кейін қалған , ашуланшақ ( әр түрлі жүйке ауруларына шалдыққан , тәрбиеге әрең көнетін ) жеткіншектерді қиын балалар қатарына жатқызуға болады.

Жүйке аурулары ( невроз ) отбасындағы және басқа да әр түрлі қиын жағдайлардың салдарынан болуы мүмкін . Мәселен , кей оқушылар ата - ана тарапынан ешқандай жүрек жылуын көрмей өсіп , осыған мектептегі өз сыныбындағы оқушылардың , мұғалімдердің кері көзқарасы қосылып , ұзаққа созылған қайғыру , ренжулер болса , осындай жағдайлар ауруларына шалдықтырып , баланы ашуланшақ , ызалы қалыпқа түсіреді .Ата - ана тарапынан , мектеп қабырғасынан жылылық сезінген оқушы өмірде өзін ешкімге қажетсізбін деп есептеп , уайымға шалдығады , кей оқушылардың ұйқысы бұзылып , түнде қорқынышты түстер көріп , иммунитеті төмендейді.

Мүмкіндігі шектеулі отбасындағы мінездің бұзылуы , бұл әлеуметтік нормаға қарсы немесе агрессивті мінез - құлық ( қарсы шығу , дөрекілік ) көрсетуі. Мұны тек үйде ата - анасымен қарым - қатынаста , туысқан бауырларына көрсетеді. Кейде үйдегі заттарды ұрлау , заттарды қирату, бұзумен , яғни ,оларға қатыгездік істей , кейде үй өртеу.

Аралас мінез - құлық көрсеткенімен , олардың басым көпшілігі ашу-ызақылық , депрессия белгілері көрінеді.Кейде үнемі депрессияда болады , қатты уайымда болу , қызығулылығының жоғалуы , ойын,тапсырмалардан ләззат алмау.Сонымен қатар , қорқақтық , өзін - өзі үнемі кінәлау.

Ерте кезден ішімділік қолдану, наркомания. Ішкілік наркоманияның басы болып саналады . Алкоголизация мен наркоманияның жартысынан көбі жеткіншек жастан басталады . Ересек болуға ұмтылу немесе өзінің психологиялық күйін өзгерту мақсатында. Жеткіншек көңіл - күйін көтеру үшін ,сенімді ,өзін еркін сезіну үшін , әрі қарай жеткіншек ішімдікті жиі қолдана бастайды .Жеткіншектін бұл іс -әрекетін былайша түсіндіруге болады : аддиктивті мінез - құлықта алғашқыда психологиялық тәуелділік (“беделін”өсіру) болса ,ал содан кейін физиологиялық тәуелділік ( мұнда организм алкогольге үйренеді , онсыз тіршілік істей алмайды ) . Психологиялық тәуелділік - топта пайда болғанда (кез - келген кездесулерде ішімдік қолдану ) алкоголизмнің бастамасы болып табылады .Жеткіншектің ішімдік қолдануға себеп іздеуі немесе наркотик қолдануға , үнемі құрамында спирт бар сусынды іздеу ,бұл - ерте жастағы алкоголизмнің белгілері.

Тұлғаның психогенді патологиялық құрылымы . Бұл жеткіншектің немесе баланың аномальды түрде есейуі : ата - ананың дұрыс тәрбие бермеуінен ; үнем бала психикасын бұзатын жағдайлар ; өмірлік қиындықтарды қатты уайыммен бастан кешіру ; ұзаққа созылған невроз ; сезім немесе дене мүшелерінің кемістігі ;созылмалы аурулар т.б ;

Жеткіншектердің дамуында бұрыс тәрбие үлкен роль атқарады , нәтижесінде жеткіншек қиын балалар қатарына қосылады.

Бүгінгі таңда мектептің негізгі міндеті - баланың бастапқы тұлғалық қалыптасуын қамтамассыз ету , оның қабілеттерін айқындау және дамыту болып табылады .Өсіп дамып келе жатқан бала бойында алуан түрлі қасиеттер байқалады .Осы бір көп сырлы қасиеттердің жағымды , жағымсыз жақтарымен қатар елеусіз мінез көріністері де бала бойында болады . Бала мінезінің жағымды жақтарына қайырымдылық , инабаттылық , сыйлаушылық , шынайы адалдық ,жақсы – жаманды айыра білушілік , алдағы өмір жолына ұмтылушылық жатса , ал нашар мінез көріністеріне тұрақсыздық,өтірік айтушылық , өзімшілдік, беймазалық , ұшқалақтық сияқты қасиеттер жатады . Бала бойында назар салып бақылағанда байқалатын қасиеттерге : өзіне - өзі көзбен қарап , мінездегі кемшіліктерді сезіну, әділетті , әділетсіздікті аңғаруы ойлаған мақсатын орындап шығу үшін шыдамы мен іскерлігі жатады.Егер бала мінезіндегі көріністер өмірімен сабақтасып , тәрбиемен ұштасса , бала қайырымды , байсалды , бір сөзді, батыл жүректі , табанды болып ер жетеді . Ал , бала бойында ынжық мінез қалыптасса , онда сылбырлық , жалқаулық , күйгелектік , қорқақтық , мылжыңдық мінездер пайда болады . Бала өскен сайын көп көріп , естіп білуге ұмтылады . Өз ойын айту , басқалармен достасу , пікірлесу сияқты мінез - құлық қалыптасады . Баланың дамып , нықталып келе жатқан мінезін дұрыс жолға сала білудің маңызы зор.

Бала мінезін тәрбиелеудің сан қырлы жолдары бар . Мектеп мұғалімдері “ қиын ” балаларға теріс көзбен қарайды . Олардың мұндай балалармен жұмысы келеңсіз , стимуляция әдісімен бүкіл сынып алдында жүйке жұқаратын әңгіме , жазалау , т.б түрінде жүзеге асады. Әдетте , бұл әрекеттің барлығы оң нәтиже бермейді , керісінше “ қиын ” жеткіншектердің мұғалімге , мектепке кектенуі күшейе түседі және қарсы келуіне әкеліп соқтырады.

Мұғалімдер “ қиын ” жеткіншектерге деген өзінің кері көзқарасын жасырмайды , олармен кикілжіңге де келеді . Девиантты мінез - құлықта жеткіншекке қолданылатын тәрбиелік профилактикалық іс - шаралар тұлғаға әсер ету ғана емес , түзету іс - шаралармен де шектелмейді. Жеткіншектің әлеуметтік дезадаптациясы кері әсерлі ортада сауықтыруды және әлеуметтік педагогикалық тузетулерді қажет етеді.

Кәмілетке толмағандардың девиантты мінез - құлқындағы профилактика мен ескерту қоғамның әлеуметтік , психологиялық қажеттілігінен туындайды .Жасыратыны жоқ , бастауыш сынып , жоғарғы сынып оқушылары арасында да адамгершілік тәрбиені іске асыруда қиындық келтіретін , оқуға және тәрбиеге көнбейтін нашар , қиқар оқушыларды жиі кездестіреміз . “ Қиын ” оқушылар отбасы , мектеп және жұртшылық тарапынан тәрбиеде жіберілген түрлі кемшіліктерден болса керек.

Жоғарғы сыныптарды “ қиын ” оқушылардың тәртіп , заң бұзылушылығын кездейсоқтық деп қарауға болмайды , ол оқушы бойындағы бұрынан бар екенін мойындауымыз керек.

Оқушылармен жұмыс істеу жан - жақты зертеуді , баланың бойындағы ұнамсыз әрекеттердің шығу себебін , тәрбиеленіп , өскен отбасын , мектептегі тәрбие жұмысының деңгейін зертеуді жан - жақты білуден бастау керек .Өкінішке орай,еліміз егемендік алғалы тәрбие мәселесінде белгілі бағыт - бағдардың болмауы , мектеп директоры мен жергілікті жерде білім және ішкі істер бөлімдерінің бірігіп жұмыс жасамау салдарынан “ қиын ” балалардың көбейгені жасырын емес. Қалаларда аудан - ауданға бөлініп , аудандық жерде көшелерге бөлініп балалардың төбелесуін немен түсіндіруге болады.

“ Қиын ” оқушылардың ата - аналары мектепке ата - аналар жиналысына келмейді , баланың тәртіпсіздігінен қылмыстарын естуден қашады .Кейбір ата - аналардың өз міндеттерін түсінбеуі , түсінгендерінің өзі менің балам “ судан таза , сүттен ақ ” - деп бетбақтырмауы бала тәрбиесінде қиындық келтірер үлкен кедергі.

“ Қиын ” балаларды тәрбиелеугеде спорттық шаралар мен әскери - патриоттық тәрбиенің де маңызы өте зор. “ Қиын ” балалардың үлгілі оқушылар санатына қосылуы педагогикалық ұжымның талмай еңбек етуінің арқасында жүзеге асатын үлкен жұмыстың айғағы екенін ата - ана мен ұстаздар қауымының дұрыс түсінгені жөн.

“ Қиын ” жеткіншектердің мектепке , жаңа топқа бейімделу мәселесіне тоқталсақ . Жеткіншек мектепке тез бейімделе алмаған жағдайда , мектептегі қиындықтар психиканы жарақаттайтын фактор ретінде көрініп , жеткіншектің эмоционалды жағдайының өзгеруіне әкеп соғады . Мектеп өміріндегі кез - келген қанағаттанбаушылық біртіндеп оның үлгеріміне әсер етіп , жүйке - психологиялық денсаулығының төмендеуіне әкеледі .

Баланың мектепке келгенде ерекше өзгешелігі оның мінез - құлқында көрінеді . Бейімделу процесін зерттеу үшін бағытталған бақылау әдісін қолдану керек .Онда жеткіншектің оқу белсенділігін , білімді меңгеруін , сабақтаға , қоңыраудағы мінез - құлқын , сыныптастармен және мұғалімдермен қарым – қатынасын , эмоционалды көріністерін бақылау қажет . Жеткіншектерді мектепке бейімделуіне қарай үш топқа бөліп қарастырсақ болады :

Бірінші топта бейімделуі аз және шиеленіссіз өткен жеткеншектер жатады. Олар үшін интеллектуалды қызметтің жақсы дамуы мен мектептік тәртіп нормаларын меңгеруге лайықты. Бұл топтағы балалардың көпшілігі тұлға типінің тұрақтылығымен , көпшілдігімен , адалдығымен , эмоционалдылықтың бір қалыптылығымен және өзін бақылау дәрежесінің жоғарлығымен сипатталады.

Ал екінші топқа бейімделудің кешуілдігімен бөлінеді. Психологиялық тексерулер жүргізгенде,оларда жағымсыз тұлғалық қасиеттері бар екендігі белгілі болады : алаңдаушылық , шиеленіс , өзін - өзі бақылаудың төмен деңгейі .Осы топтағылардың жартысынан көбінде интеллектуалды қызметі динамикасының бұзылуы бар болды.

Үшінші топта оқу жылының соңына дейін мектепке бейімделмеген жеткіншектер.Оларда сабақ үлгерімі төмен , жаман жұмыс жасауы , өзіне сенімділігінің жоқтығы , алаңдаушылық , шиеленіс , яғни , эмоционалды дискомфорт байқалды .Осы топтың бір бөлігі жоғарлы моторлы қозғыштықпен , танымдық қызығушылықтың төмендігімен сипатталды.

Негізгі көңіл мектепке бейімделу қиындығының сезінген 2 - 3 топтағы балалар бөлінді .Зерттеулер көрсеткендей , онтогенез процесінде балаға әсер ететін әлеуметтік және биологиялық жағымсыз факторлардың болмауынан , әр түрлі қиындықтардың себебі болып көбіне психологиялық дамудың жетіспеулігі екені белгілі болды . Жиі кездесетін бейімделу кезіндегі қиындықтар пайда болу себебіне әлеуметтік - педагогикалық бетімен кетушілік факторы жатады . Бұл бетімен кетушіліктің дәрежесі әр түрлі болуы мүмкін және ол отбасындағы психологиялық жағдайға байланысты . Ата-аналарда білім деңгейі төмен болған кезде , бірінші кезекте баладағы танымдық сферасының қалыптасуы зардап шегеді . Мұндай балалар білім қорының аздығымен , ой - өрісінің тарлығымен көрінеді . Олар тапсырмаларды орындай алмай , салыстыру дағдысын талап ететін , жалпылау , әр түрлі өмірдегі жағдайларда бағытталу , заттар мен құбылыстарға дәлме - дәл анықтама беру сияқтыларды талап ететін тапсырмаларды орындай алмайды . Мұндай жеткіншектердің негізгі жетіспеушілігі – вербальды сферасының қалыптаспағандығы болып тұр . Сонымен бірге олар талаптанғыш , мектеп ережелерін жақсы орындайды , эмоционалды бір қалыпты .Осы оқушылардың тәрбиесіндегі басты қателік : мектепке дейінгі жаста интеллектуалды дамуы үшін стимулдары жеткіліксіз болған .Олардың өмірлерін ұйымдастырғанда бәрінен бұрын практикалық іс-әрекет ( мысалы , үй жұмысын орындауға көмек ) жағымды бағаланды . Ата - аналардың берген жоғары бағасы өзіне сенімділігін , ұқыптылықты , адалдықты қалыптастырып , бірақ ең маңыздысы – танымдық сферасы жүзеге аспай қалып қойды .

Отбасындағы мәдени деңгейдің төмендігінен , баладағы психологиялық дамудың кешуілдегенінен мұндай балалар мектепке үлгермейтін топтағы оқушыларға шарасыз енеді . Оқу материалын меңгерудегі пайда болған қиындықтар олардың толығымен бейімделу жолдарына кедергі жасайды . Мұндай балалар мектепке келгенде оқу сабақтарына үлкен қызығушылықпен қарап , мұғалімді көңіл қойып тыңдайды , қажетті білімді меңгеруге тырысады , яғни,мектептік мотивацияның жоғарлығымен көрінетіндігін атап өтуге болады . Мұғалімдердің мейірімді және сезімді қарым - қатынасы оларды пайда болған қиындықтарды жеңуге көмектеседі , біртіндеп мектепке бейімделе бастайды ,бірақ та басқа сыныптарға қарағанда бейімделу ұзақ мерзімде жүреді . Бұл топтағылар бейімделуі кешуілдегендерге , яғни екінші топқа жатады .

Кейбір жағдайларда ата - аналардың төмен білім деңгейіне баланың қараусыз қалуы , отбасы ішіндегі дау – дамайлар , алкоголизм сияқты жағымсыз әлеуметтік факторлар жатады . Мұндай отбасыдағы балалар мінез-құлықтың қарапайым дағдылары сіңбеген , оларда танымдық мотивтері қалыптаспаған және өз жұмысын дербес ұйымдастыру дағдысы жоқ , интеллектуалды кешеуілдікке тұлға дамуының дисгормониялығы қосылады . Осындай отбасынан шыққан қыздарға тұлға типінің инфантильдігі бар болатындығын айтып өту қызық , олар өздеріне сенімсіз , өзінің міндеттерін түсінудің болмауына байланысты сәтсіздіктерге қобалжымайды және мектептік мотивациясының төмендігімен сипатталады . Оларға мына сұрақтарға жауап беру қиын : ” Сен сыныпта кіммен достасасың ? ” , “Үлкейгенде кім болғың келеді ? ” және т.б. Мектептік тақырыптағы суреттерде оларда ойындық сюжеттер басым . Біздің мәліметтер бойынша , бұл қыздарға 1- ші сыныпта бейімделу процесі болмайды . Сондай балалардың суреттері орындаудың ұқыпсыздығымен ерекшеленіп , ұсынылған тақырыптан басқа олар өздерін көбірек қызықтыратын заттарды ( мысалы , машина , ұшақ және т.б ) салады .Олардың вербалды сферасының динамикасының бұзылулары қосылады . Алғашқы оқу жылының барысында олар мектептік ережелер мен талаптарды меңгере алмайды . Біздің зерттеулеріміздің мәліметтері бойынша мұндай балалар бейімделмеген оқушылар тобына жатады , яғни , 3 - ші топқа .

Баланың мектепке бейімделу қиындықтарының пайда болуына әкелетін басқа факторлар , яғни,жағымсыз тұлғалық сапаның қалыптасуы бәрінен бұрын тәрбиелеу амалының дұрыс еместігінен көрінеді . Мұндай балалардың ата - аналарының білім деңгейлері жоғары болуы мүмкін , балаға көп көңіл бөліп , баланың танымдық сферасын дамытумен шұғылдануы мүмкін . Бірақ та оларда балаға жағымсыз әсер ететін ата - аналарының арасындағы дау - дамайлы қарым - қатынас бар . Балалардың әрқашан үрейлі, қорқынышты жағдайда болуы тұлғаның эмоционалды , бір қалыпты емес типінің қалыптасуына әкеліп соғады : оларға алаңдаушылық , шиеленіс , әлеуметтік жасқаншақтық , өзіне де сенімсіздік сияқты сапалар тән .Оларда жоғары қызығушылық бар . Тапсырмаларды , жаттығуларды орындағанда , орынсыз асығыстық көрсетіп , көп қателіктер жіберіп , өз - өзін нашар баққылайды . Бұл жетіспеушіліктер мектеп тапсырмаларын орындағанда тікелей әсер етіп , орынсыз асығыстық жауап беруіне әкеліп соғады . Алдынғы атап өткен тұлғалық сапалар сыныптағы ұжымға кіруге кедергі жасайды . Бұл балалар бейімделуі кешеуілдеген топтың мүшелері ( екінші топтағалар).

Кейбір жағдайда жағымсыз тәрбиелеу әсері ата - аналар жағынан гиперопека түрінде көрінеді . Мұндай жағдайда балаларда тұлғаның инфантильді бітістері қалыптасады немесе өзін - өзі жоғары бағалау және доминантты болуға бейімділік пайда болады . Инфантильді балалар жасқаншақтығымен , тұйықтықпен ерекшеленіп , сыныпта “ изоляцияланған” топтағыларға жатады.Социометриялық мәліметтер бойынша , сыныптастары оларды таңдамайды және олар өздері де қарым - қатынас жасауға ұмтылмайды.

Өзін - өзі жоғары бағалайтын балалар жаңа ұжымға келгенде айналасындағылар жағынан ерекше көңіл бөлуді талап етеді , көш бастаушылық позицияны алуға ұмтылады , сондықтан да құрдастарымен әрдайым дауласып , келіспей қалады. Басқа жеткіншектерде де көбіне оларды қабылдамайды және өзінің жағдайына қанағаттанбаушылық оларда жағымсыз эмоциялардың , сыныптастарына деген қарым - қатынастың агрессивтілігінің пайда болуына әкеледі . Бұл жеткіншектер әлеуметтік жоспарда ұзақ уақыт бейімделе алмай , ұжыммен қарым - қатынас бекітуде қиындықтар сезінеді .