Модуль/пән атауы

Кәсіпорында болып жатқан экономикалық процестерді талдау және бағалау

Сабақтың тақырыбы

Кәсіпорын қызметін жоспарлаудың мәні мен әдістемелік негіздері

Педагог

Еркебекова Ж

Курс

Топ

Сабақтың өткізілетін күні

Сабақтың түрі

Теориялық сабағы

Сабақтың мақсаты немесе оқыту нәтижелері

Жоспарлау - бұл кәсіпорын дамуының сандық және сапалық көрсеткіштерінің жүйесін құру және қалыптастыруды білдіреді, онда осы кәсіпорынның даму қарқыны, тенденциялары ағымдағы кезеңде де, болашақта да айқындалатынын меңгеру

Бағалау критерийлері

Тақырыпты меңгере отырып білім алушылар өз қоржындарын кәсіпорынды жоспарлаудың мақсатын білу.

Оқу - әдістемелік құралдар, әдебиеттер

Р.Т. Дуламбаева «Кәсіпорын экономикасы» оқу құралы. Әл-Фараби атындағы Қаз.ҰУ-Алматы. 2009 жыл. 9. В.С.Егоров Экономика және өндірісті ұйымдастыру, M: Инфра- 2013ж. 10. Н. Грегори Мэнкью, Марк П. Тейлор Экономикс.Алматы,Ұлттық аударма бюросы,2018ж. 11.Клаус Шваб «Төртінші индустриялық революция» , Қазақ университеті баспасы , 2018ж. 12.М.Қ Баймухашева «Кәсіпорын экономикасы» оқу құралы. Атырау, 2012ж.

Техникалық құралдар, материалдар

Интерактивті тақта, слайдтар, үйлестірмелі карточкалар, оқулық интернет желісінен алынған видео роликтер.

Сабақ барысы

Сабақ кезеңдері

1.Ұйымдастыру кезеңі:

(5 минут)

Студенттермен мимика арқылы сәлемдесу.

Сабаққа дайындығын тексеру.

Жағымды психологиялық ахуал туғызу.

2.Үй тапсырамасын тексеру кезеңі

20. инут)

«баспалдақ» әдісі арқылы әр білім алушы сұрақтарға дұрыс жауап бергенсайын баспалдақ арқылы көтеріледі. Сол арқылы үй тапсырмасын бағаланады.

3. Жаңа материалды түсіндіруге дайындық кезеңі (жаңа тақырыпты болжау) / Практикалық, зертханалық жұмысқа дайындық кезеңі

( 5 минут)

Жоспарлау кәсіпорын деңгейінде өндірісті басқарудың және реттеудің экономикалық механизмінің бүкіл жүйесінің басты бағыты болып табылады. Жоспарлау - бұл кәсіпорын дамуының сандық және сапалық көрсеткіштерінің жүйесін құру және қалыптастыруды білдіреді, онда осы кәсіпорынның даму қарқыны, тенденциялары ағымдағы кезеңде де, болашақта да айқындалады. Кәсіпорында бірнеше жоспарлау әдісі қолданылады: баланстық, есептеу және аналитикалық, экономикалық және математикалық, графикалықаналитикалық және бағдарламалық-мақсатты. Баланстық әдіс - кәсіпорын ресурстарына қойылатын талаптар мен олардың қамту көздері арасындағы, сондай-ақ жоспардың бөлімдері арасында байланыс орнатуды көздейді. Кәсіпорын өндірістік қуаттылықты, жұмыс уақытын, материалдық, қаржылық және т.б. жоспарлауда оның теңгерімін жасайды. Есептеу және аналитикалық әдіс жоспар көрсеткіштерін есептеу үшін, олардың динамикасын және қажетті сандық деңгейді қамтамасыз ететін факторларды талдау үшін пайдаланылады. Осы әдіс шеңберінде жоспардың негізгі көрсеткіштерінің негізгі деңгейі және олардың жоспарланған

кезеңдегі өзгеруі негізгі факторлардың сандық әсерімен анықталады, жоспарланған көрсеткіштердің өзгеру көрсеткіштері базалық деңгеймен салыстырғанда есептеледі.

Экономикалық және математикалық әдістер көрсеткіштердің тәуелділіктерінің экономикалық модельдерін негізгі факторлармен салыстырғанда олардың сандық параметрлерінің өзгеруін анықтауға, жоспардың бірнеше нұсқасын дайындауға және оңтайлы таңдауды таңдауға мүмкіндік береді.

Графикалық-аналитикалық әдіс экономикалық талдау нәтижелерін графикалық құралдармен бейнелеуге мүмкіндік береді. Графиктің көмегімен байланыстырылған индикаторлар арасындағы сандық қатынас анықталды. Желілік графика графо-аналитикалық әдістердің бір түрі болып табылады. Олардың көмегімен күрделі объектілерде жоспарлау жұмыстары атқарылды. Бағдарламалық мақсатты әдістер бағдарлама түрінде, яғни бір мақсатпен біріктірілген және белгілі бір мерзімге арналған міндеттер мен ісшаралар жиынтығының жоспарын жасауға мүмкіндік береді.

Кәсіпорын қызметін жоспарлаудың әдістемелік принциптері:

1) альтернативті қағидасы көп өзгермелі жоспарларды талап етеді;

2) келісу принципі. Ол сандық және сапалық заңдылықтарды зерттеуді, оның

дамуының толық бейнесін қалыптастыруға мүмкіндік беретін индикаторлар,

әдістер, модельдер жүйесін құруды қарастырады;

3) дәйектілік қағидасы - ауқымды, әр түрлі жоспарланған кезеңдерде

жоспарлардың келісуін қамтиды;

4) үздіксіздік принципі. Әр түрлі уақыттық қызметте жоспарларды

үйлестіруді қажет етеді ;

5) күрделілік принципі. Сыртқы процестермен бірге зерттеу объектісінің

барлық аспектілерін қарастыру;

6) басымдылық пен басымдық принципі;

7) оңтайлылық қағидаты - дамудың барлық ықтимал нұсқаларынан оңтайлы

таңдауға;

8) баланс қағидасы индикаторлар балансында және пропорцияларды

белгілеуде;

9) салалық және өңірлік аспектілерді үйлестіру қағидасы.

Уақыт бойынша жоспарлаудың келесі түрлерін ажыратады:

1) перспективалық жоспарлау - болжамдылыққа негізделген, ол басқаша стратегиялық жоспарлау деп аталады. Оның көмегімен жаңа өнім түрлеріне деген сұраныс, компанияның әртүрлі сауда нарықтарындағы тауарлық және маркетингтік стратегиялары. Стратегиялық жоспарлау дәстүрлі түрде ұзақ мерзімді (10-15 жыл) және орта мерзімді (7 жылға) немесе бес жылға жоспарлауға бөлінеді.

Ұзақ мерзімді жоспар (10-15 жылға) проблемалық-мақсатты сипатқа ие. Ол қолданыстағы нарықтардың аумағын кеңейтуді және жаңа өндірістерді дамытуды ескере отырып, кәсіпорынның ұзақ мерзімді экономикалық стратегиясын қалыптастырады. Жоспардағы көрсеткіштер саны шектелген. Болашағы бар ұзақ мерзімді жоспардың мақсаттары мен міндеттері орта мерзімді (бесжылдық) жоспарда көрсетіледі. Орта мерзімді жоспарлау объектілері - ұйымдық құрылым, өндіріс қуаты, күрделі салымдар, қаржы талаптары, зерттеулер мен әзірлемелер, нарық үлесі және т.б.

2) ағымдағы (жылдық) жоспарлау - бесжылдық жоспар аясында әзірленеді және оның көрсеткіштерін нақтылайды. Жылдық жоспарлау құрылымы мен көрсеткіштері нысанға байланысты өзгереді және цехтарға, бөлімшелерге, бригадаға бөлінеді.

3) оперативті өндірістік жоспарлау - қысқа мерзімдерде (ай, жылдық, ауысым, сағат) және жеке өндірістік бөлімшелерге арналған ағымдағы жылдық жоспардың міндеттерін анықтайды: цех - аумақ - бригада – жұмыс орны. Мұндай жоспар кәсіпорынның біртұтас жұмысын және ырғақты өнімділігін қамтамасыз ету құралы ретінде қызмет етеді және жоспарлы тапсырманы тікелей орындаушыларға - жұмысшыларға жеткізеді. Оперативті өндірістік жоспарлау цехаралық, бөлімшелер және диспетчерлік деп бөлінеді. Зауыттың оперативті өндірісін жоспарлаудың соңғы кезеңі ауысым-күнделікті жоспарлау болып табылады. Жалпы алғанда, перспективалық, ағымдағы және оперативті өндірістік

жоспарлау өзара байланысты және бірыңғай жүйені құрайды. Бұдан басқа кәсіпорында, жоспарлар әр түрлі сипаттамалар бойынша жіктеледі:

1) жоспарлардың мазмұны бойынша (техникалық-экономикалық,

ұйымдастырушылық-технологиялық, әлеуметтік және еңбек, қаржы және

инвестиция және т.б.);

2) менеджмент деңгейінде (фирмаішілік, корпоративтік, зауыттық

жоспарлау);

3) негіздеу әдістерімен (нарықтық, индикативтік, әкімшілік немесе

заңнамалық жоспарлау);

4) қолдану сферасы бойынша (цехаралық, цехішілік, бригадалық және

жеке) болып бөлінеді.

Нормативтік базаны құру тиімді жоспарлау және бюджеттеу үшін негіз болып табылады. Нормативтік-құқықтық база еңбек, материалдық және қаржылық ресурстар, оларды қалыптастыру тәртібі мен әдістерін, жаңару мен қолдануға арналған нормалар мен с номативтер жиынтығы болып табылады. Нормативті индикаторлар негізінде ұтымды пайда мен сату жоспары, ақшалай түсімдер мен компания үшін төлемдер, сондай-ақ оған кіретін жеке кәсіпорындар үшін бюджет әзірленуі мүмкін. Кез келген

компанияның негізгі нормативі - бұл инвестицияланған капиталдың кірістілігі. Бұл көрсеткіш кәсіпорын жоспарланған пайда көлемін және оны анықтайтын көрсеткіштерді есептеу үшін негіз болып табылады: сату және жалпы шығындар көрсеткіштерін.

Нормативтік сипаттамалардың екінші тобы - үнемі бақылауда және компанияның басшыларының назарында ұсталатын сату бағалары және қарапайым тәсілмен жиі басқарылмайтын өнімдер мен қызметтердің құны. Нормативтік сипаттамалардың үшінші тобы еңбек пен жалақыны ұйымдастырудың негізі болуы тиіс, өнімділіктің өсуін қамтамасыз етеді, өндірістің бірлігіне шығындардың азаюымен қызметкерлердің

еңбекақысының өсуін біріктіреді.

Төртінші топ инвентаризацияның оңтайлы деңгейін белгілеуге байланысты. Ең алдымен, бұл шикізат пен материалдардың қорына қатысты: олардың өлшемі жабдықтың орындалуымен, сату көлемімен және жеткізу мерзімімен анықталады

Дайын өнімнің қор нормасы деңгейін белгілеу маңызды. Сату көлемі құлдырағанда, дайын өнімді коймаларда сақтау шамадан тыс болуына байланысты өндіріс тоқтатылуы керек. Мұнда маусымдық факторды назарға алу маңызды, өйткені әртүрлі өнімдердің сату көлемі нақты айтарлықтай өзгереді. Нормативтердің бесінші тобы ақша ағымын басқарудың тиімділігін қамтамасыз етеді. Ақшалай түсімдер мен төлемдердің апта сайынғы және ай сайынғы нормативтері бөлімшелер мен жалпы кәсіпорынның қаржы

қызметін бақылауды қамтамасыз етеді. Мұнда маңызды көрсеткіш - әрбір

тапсырыс беруші үшін дебиторлық берешектің максималды шамасы. Сату

бөлімі әдетте үлкен сатып алушылар үшін дебиторлық берешекті шексіз көбейтуге

тырысады. Өндірістік, экономикалық және қаржылық көрсеткіштердің негізгі топтары

үшін нормативтерді әзірлеу негізінде кәсіпорындар мен компания бөлімшелерін жоспарлау мен бюджеттеудің тиімді жүйесі құруға болады.

4.Жаңа материалды түсіндіру кезеңі (Практикалық, зертханалық жұмысты орындау кезеңі)

(30 минут)

Кәсіпорынның өндірістік жоспары Өндіріс жоспары кәсіпорынның және ұйымдардың барлық бөлімшелерінің перспективалық өсуін, кәсіпорынның жоспарланған, ұйымдастырушылық және басқарушылық қызметінің негізгі бағытын, сондай-ақ ағымдағы жоспарлау, ұйымдастыру және өндірісті басқарудың негізгі мақсаттары мен міндеттерін анықтайды. Кәсіпорындардағы өнімдерді, тауарларды және қызметтерді орындау мен өндіруді жоспарлау тұтынушылардың нақты қажеттіліктерін қанағаттандырады және компанияны дамытудың жалпы стратегиясын, маркетингтік зерттеулерді, бәсекеге қабілетті өнімдерді жобалауды, оның өндірісін ұйымдастыруды және сатуды, сондай-ақ басқа да функцияларды және ішкі қызметтің түрлерін дамытуды қамтамасыз етеді. Өнімдерді өндіру мен сатуды жоспарлау процесінде тауарларды өндіру мен сату мүмкіндіктері, жаңа өнімдердің ескіні алмастыру қабілеті, ресурстарды сақтау және тасымалдау құны, инвестициялар мен кірістер, шығындар мен пайдалар, даму әлеуеті мен инвестициялар, жаңа қызметтер мен тәуекелдерді дамыту арасындағы ымыраға қол жеткізіледі. Сондықтан өндіріс жоспарын жасақтау барысында жалпы мақсаттарды әзірлеу және жеке бөлімшелер арасындағы байланыстарды ынталандыру, техникалық, маркетингтік және экономикалық мақсаттарды біріктіретін мамандарды тарту, әрбір бөлімнің нақты міндеттерін есепке ала отырып, өндірісті дамытудың кешенді бағдарламаларын әзірлеу қажет. Өндірісті жоспарлау - жылдық жоспардың негізгі көрсеткіштерін әзірлеу және орындау. Әр кәсіпорынның жылдық өндірістік жоспары келесі жоспарланған көрсеткіштердің өзара байланысты жүйесін қамтиды: 1) компанияның және оның жеке бөлімшелерінің жоспарлау кезеңіндегі өндірістік қызметінің негізгі мақсаты; 2) өнiмнiң барлық түрi үшiн нақты сандық және сапалық көрсеткiштер көрсетiлетiн тауарлардың, жұмыстардың және көрсетiлетiн қызметтердiң көлемi мен мерзiмдерi; 3) кәсіпорын, цехтар мен учаскелердің өндірістік қуатын жылдық өндіріс көлемімен, жеткізудің және сұраныстың тепе-теңдігін растайтын өндіріс көлемін есептеу; 4) кәсіпорынның және оның бөлімшелерінің жылдық өндірістік бағдарламасын жүзеге асыру үшін ресурстардың қажеттілігін анықтау, жартылай фабрикаттар мен компоненттердің балансын есептеу; 5) негізгі цехтарда жоспарланған жұмыстарды бөлу - нарықтық тапсырыстарды орындау, сондай-ақ өнімдерді нарыққа шығару және жеткізу мерзімдері; 124 6) жоспарланған көрсеткіштерге жету үшін құралдар мен әдістерді таңдау, аяқталмаған жұмыстың көлемін есептеу, технологиялық жабдықтардың және өндірістік алаңдардың жүк факторларын есептеу; 7) жоспарланған тауарларды өндіруді ұйымдастырудың және өндіру жоспарларының орындалуын бақылаудың әдістерін және нысандарын негіздеу. Өндірістік жоспар әрбір кәсіпорын үшін ішкі корпоративтік қызметтің жан-жақты әлеуметтік-экономикалық жоспарлау негізі болып табылады. Осының негізінде барлық басқа жоспарлар жасалады. Жоспардың бөлімдері мен бөліктері, олардың атауы және пайдаланылатын индикаторлар тізімі иелену формасына, өндірістің шоғырлануына, кәсіпорын өлшеміне, басқа да факторларға байланысты өзгеруі мүмкін. Жоспарлау әдісі мен рәсімі - жалпы жоспарлау процесі.Кәсіпорындарды жоспарлауға байланысты қызметті бірнеше негізгі кезеңдерге бөлуге болады: 1) жоспарларды құрастыру процесі немесе жоспарлау процесін анықтау, яғни ұйымның болашақ мақсаттары және оларға жету жолдары туралы шешім қабылдау. Жоспарлау процесінің нәтижесі - жоспарлар жүйесі; 2) жоспарлау шешімдерін іске асыру жөніндегі іс-шаралар. Бұл қызметтің нәтижелері ұйымның нақты көрсеткіштері болып табылады; 3) бақылау нәтижелері. Осы кезеңде іс жүзіндегі нәтижелер жоспарланған көрсеткіштермен салыстырылады, сондай-ақ ұйымның іс-әрекетін дұрыс бағытта түзету үшін алғышарттар жасау. Бақылау – жоспарланған ісшараның соңғы кезеңі болғанына қарамастан, оның маңызы өте зор, себебі басқаруды ұйымдағы жоспарлау үдерісінің тиімділігі анықтайды. Жоспарлау процедурасы мен әдістемесі бір-бірінен кейінгі бірқатар кезеңдерден тұрады. Бірінші кезең. Кәсіпорын ұйымның сыртқы және ішкі ортадағы зерттеулерін жүргізеді, ұйымдық ортадағы негізгі компоненттерді анықтайды, ұйым үшін маңызды болып табылатындығын көрсетеді, осы компоненттер туралы ақпаратты жинайды және қадағалайды, қоршаған ортаны болашақ жағдайын дайындайды, компанияның нақты жағдайын бағалайды. Екінші кезең. Компания өз қызметі үшін қажетті бағыттар мен нұсқаулықтарды белгілейді: көру, миссия, мақсаттар жиынтығы. Үшінші кезең. Стратегиялық талдау. Компания мақсаттармен (қалаған көрсеткіштермен) және қоршаған ортадағы сыртқы және ішкі факторларды зерттеу нәтижелерін (қажетті көрсеткіштерге жетуді шектейді) салыстырады, олардың арасындағы алшақтықты анықтайды. Стратегиялық талдау әдістерінің көмегімен стратегияның әртүрлі нұсқалары жасалады. Төртінші кезең. Баламалы стратегиялардың бірін таңдау және оны дамыту. Бесінші кезең. Кәсіпаорынның соңғы стратегиялық жоспарын дайындайды. Алтыншы кезең. Орта мерзімді жоспарлау. Орта мерзімді жоспарлар мен бағдарламалар әзірленуде. 125 Жетінші кезең. Стратегиялық жоспарға және орта мерзімді жоспарлау нәтижелеріне сәйкес компания жыл сайынғы жедел жоспарлар мен жобаларды әзірлейді. Сегізінші және тоғызыншы кезеңдер, тікелей жоспарлау процесінің кезеңдері болып табылмайды, соған қарамастан ескеру қажет жаңа жоспарларды жасаудың алғышарттарын анықтайды: 1) ұйым өз жоспарларын жүзеге асыру жолымен не істей алды; 2) жоспарланған көрсеткіштер мен іс жүзіндегі іске асыру арасындағы айырмашылық қандай? Жалпы көрсеткіштерді салыстыру арқылы өнімнің оңтайлы көлемін және өнімді сатуды анықтайды. Кәсіпорын, әдетте, жоғары көлемде пайда алуға ұмтылады. Өнімді өндіру (сату) көлемі мен өндірілген тауарлардың бағалары кәсіпорынның пайдасын барынша арттыруға үлкен әсер етеді. Оңтайландыру әдісі - жалпы көрсеткіштерді салыстыру әдісі. Оның қолданылуы бірқатар болжамдарды білдіреді: 1) компания бір ғана өнім шығарады және сатады; 2) кәсіпорынның мақсаты қаралып отырған кезеңде кірісті барынша арттыру; 3) өндірістің бағасы мен көлемі ғана оңтайландырылады. Бұл әдіс өндірушінің бағаны қалыптастыруға әсер етпеген кезінде, ол ағымдағы нарықтық баға бойынша сатып алушыларға ұсына алатын тауарлардың санын анықтауға мүмкіндік алады. Жалпы көрсеткіштерді салыстыру әдісі өнімді өндірудің әртүрлі негіздері мен сатудан шығындар көлемін шегеру арқылы өнімдерді сатудың түрлі жағдайы үшін пайда есептеуді қамтиды. Жалпы шығындар өндірістің өзіндік құнын оның мөлшеріне көбейту арқылы анықталады. Жалпы кіріс бағаны бірдей мөлшерге көбейту жолымен есептеледі. Өндірісті жоспарлау үшін қызметкерлердің еңбек өнімділігінің көрсеткіштерін білу қажет. Еңбек өнімділігі қызметкерлердің кең мағынада тиімділігін сипаттайды - бұл белгілі бір қызметкердің өнімді шығаруға немесе қызмет көрсетуге қабілеттілігі. Өнімнің жоспарланған ауқымы тұтастай алғанда сұраныс пен ұсыныстың теңгерімін қамтамасыз етуі керек, сонымен қатар жылдық өндірісті тиісті бірліктің немесе бүкіл кәсіпорынның өндірістік қуаттылығымен теңгерімдеуі тиіс. Сондықтан, өндірістік жоспарды жасау барысында есептеулерде пайдаланылатын шығын көлемінің көрсеткіштерін дұрыс таңдау керек. Өндірістік жоспарды жасау барысында барлық номенклатуралық позициялар бойынша барлық көлемі есептеулер жүргізіледі. Номенклатура - өнімнің түрлеріне, түрлеріне, сорттарына, мөлшеріне және басқа да сипаттамаларына қарай тізбесі немесе құрамы. Жоспарды дайындаудағы маңызды көрсеткіштері өндірілген тауарлардың тиімділігі мен жаңару көрсеткіштері болып табылады. Өмірлік циклге сәйкес, өнімнің әрбір түрі белгілі бір кезеңде барынша тиімділікке жетеді, сондықтан тауарлар мен қызметтер номенклатурасын 126 немесе ауқымын мерзімді жаңарту қажет. Жаңарту коэффициенті - жаңа және ескі өнімдердің жыл сайынғы өндірістік жоспарға қатынасы

5.Жаңа материалды бекіту кезеңі. (Практикалық, зертханалық жұмысты тапсыру кезеңі)

(20 минут)

Тақырыпты толығымен бекіру үшін әр білім алу не білдім, не түсіндім және қалай, қайда қолданамын деген сұрақтарға жауап жазу, «3+1» әдісі

6.Үй тапсырмасы туралы ақпараттандыру кезеңі минут)(5 минут)

Реферат тақырыптары

1. Кәсіпорынның өндірістік қызметін жоспарлау

2. Кәсіпорын қызметін жоспарлаудың мәні мен әдістемелік негіздері

3. Кәсіпорынның өндірістік жоспары

4. Кәсіпорынның өндірістік қуаты және оны анықтау әдістері

5. Кәсіпорынның және өнімнің бәсекеге қабілеттілігі

6. Өнімнің әсекеге қабілеттілігі туралы түсінік

7. Өнім сапасы ұғымы, көрсеткіштері

8. Кәсіпорынның бәсекеге кабілеттілігі,оған әсер етуші факторлар

9. Экономиканы әртараптандыру бағытындағы мемлекет саясаты

7.Сабақты қорытындылау және рефлексия (5 минут)

Топтың көшбасшылары топ мүшелерінің жұмыс жасау деңгейіне тоқталады.
«Екі жұлдыз, бір тілек» стикерді жабыстыру.
Нәтижелі жұмысқа «Үш шапалақ».