Киберқауіпсіздік және жеке мәліметтерді қорғау

Кіріспе

XXI ғасыр – ақпарат пен технология ғасыры. Интернет пен цифрлық технологиялардың жедел дамуы адамдарға жаңа мүмкіндіктер сыйлаумен қатар, жаңа қауіптер де туғызды. Әсіресе, жеке мәліметтердің қауіпсіздігі мен киберқауіпсіздік мәселелері өзекті бола түсуде.

Бүгінгі таңда кез келген адамның деректері – аты-жөні, мекенжайы, банк картасының нөмірі, жеке суреттері мен хат-хабарлары интернетте түрлі платформаларда сақталады. Егер осы ақпараттар дұрыс қорғалмаса, олар хакерлер мен алаяқтардың қолына түсіп, түрлі теріс мақсаттарға қолданылуы мүмкін.

Бұл мақалада киберқауіпсіздік ұғымы, негізгі қауіп түрлері, жеке мәліметтерді қорғау жолдары мен цифрлық мәдениетті қалыптастыру туралы сөз қозғалады.

Негізгі бөлім

1. Киберқауіпсіздік дегеніміз не?

Киберқауіпсіздік – бұл компьютерлерді, желілерді, бағдарламалық қамтамасыз етуді және деректерді зиянды шабуылдардан, рұқсатсыз қол жеткізуден немесе зақымданудан қорғауға бағытталған шаралар жиынтығы.

Басты мақсат – ақпараттың құпиялылығы, тұтастығы және қолжетімділігі принциптерін сақтау.

Киберқауіп түрлері:

• Фишинг (Phishing): Алаяқтар жалған сайттар мен хаттар арқылы пайдаланушының жеке деректерін алдап алады.

• Зиянды бағдарлама (Malware): Компьютерге еніп, деректерді жоюы немесе ұрлауы мүмкін вирус, троян, шпиондық бағдарлама.

• DDoS шабуылдары: Серверлерді артық жүктеп, істен шығару.

• Жеке аккаунттарды бұзу: Логин мен пароль арқылы әлеуметтік желілер мен поштаға заңсыз кіру.

2. Жеке мәліметтер дегеніміз не және олар неге маңызды?

Жеке мәліметтер – бұл белгілі бір тұлғаға қатысты, оны тікелей немесе жанама түрде анықтауға болатын кез келген ақпарат.

Мысалдар:

• ЖСН (Жеке сәйкестендіру нөмірі)

• Телефон нөмірі

• Электронды пошта

• Банк картасының деректері

• Геолокация

• Әлеуметтік желідегі аккаунттар

Бұл деректердің үшінші тұлғалардың қолына түсуі:

• Ақша ұрлауға

• Жалған аккаунттар жасауға

• Бопсалауға

• Алаяқтық әрекеттерге жол ашуы мүмкін.

3. Жеке мәліметтерді қорғаудың қарапайым тәсілдері

Әрбір адам өз деректерінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін мына кеңестерді ұстануы қажет:

✅ Қауіпсіздік шаралары:

• Күрделі және әртүрлі құпиясөздер қолдану (әр сайт үшін бөлек)

• Екі факторлы аутентификация (2FA) қосу

• Белгісіз сілтемелерге өтпеу

• Антивирус және брандмауэр қолдану

• Қоғамдық Wi-Fi арқылы жеке аккаунттарға кірмеу

• Жеке мәліметтерді әлеуметтік желіде жарияламау

✅ Балалар мен жасөспірімдерді қорғау:

• Цифрлық сауаттылықты дамыту

• Онлайн қауіптер туралы үнемі түсіндіру

• Ата-ана бақылауын орнату (parental control)

4. Қазақстандағы киберқауіпсіздік саласындағы құқықтық негіздер

Қазақстан Республикасында «Жеке деректер және оларды қорғау туралы» Заң (2013 жылғы 21 мамырдағы № 94-V) азаматтардың деректерін қорғауға бағытталған.

Сондай-ақ, елімізде «Киберқауіпсіздік тұжырымдамасы» (ҚР "Киберқалқан" жобасы) жүзеге асырылуда. Бұл шаралар ұлттық қауіпсіздікті, жеке және мемлекеттік деректердің қорғалуын қамтамасыз етуге бағытталған.

Қорытынды

Киберқауіпсіздік – тек ІТ мамандарына қатысты мәселе емес, бұл – әрбір азаматтың жауапкершілігі. Әр адамның цифрлық ортада өзін-өзі қорғау дағдысы болуы тиіс. Жеке мәліметтерді сақтау – бұл қауіпсіз болашақтың кепілі.

Цифрлық мәдениетті қалыптастыра отырып, біз өзімізді ғана емес, қоғамды да түрлі қауіп-қатерлерден қорғаймыз. Ендеше, қауіпсіздік – әр қолданушыдан басталады.

Әдебиеттер тізімі

1. Қазақстан Республикасының «Жеке деректер және оларды қорғау туралы» Заңы – https://adilet.zan.kz

2. ҚР Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі – www.gov.kz

3. Kaspersky зерттеулері – https://www.kaspersky.ru

4. OpenAI Blog – https://openai.com/blog

5. Norton Cybersecurity Reports – https://us.norton.com