Бастауыш сынып оқушыларының сыни ойлау дағдыларын математикалық есептер арқылы дамыту

Кіріспе

Қазіргі білім беру жүйесінің басты мақсаты – оқушыны тек біліммен қаруландыру ғана емес, сонымен бірге оның ойлау мәдениетін дамыту, ақпаратты талдау, салыстыру, шешім қабылдау қабілетін қалыптастыру. Осы тұрғыдан сыни тұрғыдан ойлау дағдысы – оқушы тұлғасын дамытудағы негізгі құралдардың бірі.

Бастауыш сынып – сыни ойлаудың алғашқы дағдылары қалыптасатын кезең. Әсіресе математика сабақтарында есеп шығару барысында оқушы логикалық пайымдауды, дәлелдеуді, салыстыруды, қорытынды жасауды үйренеді. Сондықтан бастауыш сыныптағы математикалық есептерді сыни ойлау тұрғысынан ұйымдастыру – мұғалімнің маңызды міндеттерінің бірі.

I. Сыни ойлаудың теориялық негіздері

Сыни ойлау – бұл ақпаратты талдау, дәлелдеу, салыстыру, пікір білдіру, шешім қабылдау дағдысы. Сыни ойлау дағдыларына мыналар жатады:

• ақпаратты сұрақ қою арқылы түсіну;

• дәлелді пікір айту;

• болжам жасау;

• түрлі шешімдерді салыстырып, тиімдісін таңдау;

• өз ойын логикалық жүйеде жеткізу.

Осы дағдыларды дамыту үшін математика сабақтарында қарапайым жаттығулармен шектелмей, оқушыны ойландыратын, іздендіретін есептер қажет.

II. Бастауыш сыныпта сыни ойлауды дамытудың ерекшеліктері

1. Оқушылардың жас ерекшелігіне сай ойлау жүйесі әлі нақты-бейнелі деңгейде болады. Сондықтан тапсырмалар өмірмен байланысты болуы маңызды.

2. Есептерді шешу барысында әртүрлі жол ұсыну – баланың ойлауын жан-жақты дамытады.

3. Баланың қателесуіне мүмкіндік беру – сыни ойлауды дамытудың басты шарты. Себебі оқушы өз қатесін тауып, оны түзеткенде ғана шынайы ойлау әрекеті жүреді.

III. Математикалық есептер арқылы сыни ойлауды дамыту жолдары

1. Мәтіндік есептерді өмірмен байланыстыру

Мысалы: «Дүкенде 3 себет алма бар. Әр себетте 5 кг алма. Дүкенші 7 кг алманы сатып жіберді. Дүкенде қанша кг алма қалды?»
– Мұндай есептер оқушыны тек арифметикалық амалдармен шектемей, өмірлік жағдайды ой елегінен өткізуге жетелейді.

2. Есептің бірнеше шешу жолын табуға үйрету

Мысалы: 24 алма 6 балаға тең бөлінді. Бір бала неше алма алады?
– Оқушыны бөлу амалымен шешуге де, көбейту арқылы тексеруге де үйрету.

3. Логикалық есептер

Мысалы: «Үш дос – Айдар, Марат, Ержан. Біреуі – шахматшы, біреуі – суретші, біреуі – әнші. Айдар суретші емес, Марат әнші емес. Кім қай маман?»
– Бұл тапсырма оқушыдан салыстыруды, талдауды, қорытынды жасауды талап етеді.

4. Шығармашылық есептер

Мысалы: «Сенің қолыңда 50 теңге бар. Нан – 20 тг, кәмпит – 10 тг. Ақшаңа қандай заттарды сатып аласың?»
– Мұнда оқушы есеп шығарып қана қоймай, өз шешімін өмірлік жағдайға бейімдейді.

5. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту әдістері

• «Ойлан – Жұптас – Бөліс» әдісі арқылы есепті топпен талдау;

• «Венн диаграммасы» арқылы есептің әртүрлі шешімін салыстыру;

• «Бес жолды өлең» әдісі арқылы математикалық ұғымды сипаттау.

IV. Мұғалімнің рөлі

• Оқушыға дайын жауап бермей, оны ойлануға, сұрақ қоюға жетелеу;

• Әртүрлі деңгейлі есептер беру арқылы оқушының қабілетіне сай жұмыс ұйымдастыру;

• Қателесуге мүмкіндік беру, қателерді түзету барысында талқылау;

• Топтық жұмыстар арқылы пікір алмасуға жағдай жасау.

V. Ата-ананың рөлі

• Үйде баламен қарапайым есептер ойлап табу;

• Баланы дүкенге, сапарға барғанда практикалық есептер шығаруға үйрету (ақша санау, уақыт өлшеу, қашықтық есептеу);

• Баланың сұрақтарына шыдамдылықпен жауап беру.

VI. Тәжірибеден мысалдар

1. Логикалық есеп: «Үстелде 5 қызыл, 3 көк қарындаш жатыр. Соқыр күйде біреуін алғанда қызыл қарындаш алу ықтималдығы қандай?»
   – Бұл оқушыны ықтималдық жайлы ойлануға жетелейді.

2. Мәтіндік есеп: «Мектепке 4 қорап бормен әкелінді. Әр қорапта 12 дана бор бар. Бір сынып 8 бормен жазды. Қанша бор қалды?»

3. Шығармашылық тапсырма: «10 теңгемен дүкеннен қандай заттар сатып ала аласың? Өз шешіміңді суретпен көрсет».

Қорытынды

Бастауыш сынып оқушыларының сыни ойлауын дамыту – олардың болашақта білімді саналы меңгеруіне, өмірлік жағдаяттарды шеше алуына тікелей әсер етеді. Математикалық есептер арқылы бұл дағдыны қалыптастыру тиімді, себебі математика логикалық ойлауды, талдауды, дәлелдеуді қажет етеді. Мұғалім оқушыны әртүрлі есептермен қызықтыра отырып, оның тек білімін ғана емес, тұлғалық қабілеттерін де дамытады.