МАТЕМАТИКА ПӘНІНДЕ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ САУАТТЫЛЫҒЫН АРТТЫРУ

Измагамбетова Р.К

Қазақ ұлттық қыздар педогогикалық университетінің Phd докторы

, Аманқос М.Е, Аршабай А.Ж, Алпан. С.А

Қазақ ұлттық қыздар педогогикалық университетінің

Бастауышта оқыту педогогикасы және әдістемесі кафедрасының студенттері

(Алматы қ.)

ХХІ ғасырдың балалары ақшаның адам өміріндегі рөлімен ерте жастан танысады. Балалар үйде, теледидардан, қоғам мен көшеден ақша туралы әңгімелерді жиі естиді. Олар ақшаның қалаған нәрсеге қол жеткізуге мүмкіндік беретінін ерте түсінеді және ақшаны өз бетінше пайдалануға ұмтылады. Материалдық қажеттілікті біліп, танысқан соң практика жүзінде жұмыстанады. Мектептерде қаржылық сауаттылық сабақтарын өткізу қажеттілігі балалардың тауарларды өз бетінше сатып алуына, пластикалық карталар мен мобильді қосымшаларды пайдалануына байланысты. Олар жас кезінен бастап ақша белгілерімен жұмыс істейді және қаржылық сауаттылықтың белгілі бір деңгейін талап ететін сауда-қаржылық қатынастардың белсенді қатысушылары болып табылады [1].

Мектеп оқушыларының қаржылық сауаттылығын сабақтан тыс және сабақтағы жұмыстарды біріктіру арқылы қалыптастыруға болады деп санаймыз. Мысалы, математика пәндерін, қоршаған әлемді, технологияны, әдеби оқуды және басқаларды мазмұндау арқылы өзіне қажетті ақпараттарды алуына болады. Бастауыш сынып оқушыларының қаржылық сауаттылығын қалыптастыру бойынша жұмысты ұйымдастыру үшін электрондық ресурстарды пайдалануға болады. Математика сабақтарында бастауыш сынып оқушыларының қаржылық сауаттылығын қалыптастыру меншік түрлері, отбасылық кірістер мен шығыстар, ақылға қонымды шығындар, қалта ақшасы және олардың ұтымды жұмсалуы, мектеп мүлкінің құны туралы қарапайым түсініктерді қалыптастыру арқылы жүзеге асырылады. Бастауыш сыныптарда оқушылар экономиканың мәнін құрайтын негізгі терминдерді игере бастайды: меншік, өндіріс, сауда, тауар, нарық, ақша, баға және т. б. Баға, сан, құн шамаларын қамтитын мәселелерді шеше отырып, бастауыш сынып оқушылары қаржылық мәселелерді теориялық тұрғыдан шешуді үйренеді. Экономикалық білімді қалыптастыру қажеттілігін саналы түрде түсіну үшін оқушылар келесілерді білуі керек:

- қажеттіліктерді талдау;

- негізгі және ерекше қажеттіліктерді бөліп көрсету;

- әр түрлі қажеттіліктерді қанағаттандыру көздерін анықтау;

– ақшаны пайдалану;

- кірістер мен шығыстардың көздерін анықтау;

- қажеттіліктерді қанағаттандырудағы еңбектің маңыздылығын түсіндіру;

- дүкенде қарапайым сатып алулар жасау;

- отбасылық экономиканың қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндіктерін талдау және т.б [2]. Бұл тұжырымдама негізінде цифрлық контентті қолдану арқылы тапсырмалар құрастыру, нейрожүйені пайдалану және т.б. негізделген оқу құралы әзірленді. Қазақстан халқына жолдауында Мемлекет басшысы Қ. Тоқаев соңғы уақытта халықтың несиеге тәуелділігі мен қаржылық сауаттылықтың төмендігі үлкен әлеуметтік проблемаға айналғанын атап өтті; сондықтан жоғары оқу орындарында және орта мектептерде студенттердің қаржылық сауаттылығын арттыру маңызды (Қ. Тоқаев, 2023). Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы (ЭЫДҰ) да қаржылық сауаттылықты оқушыларға ерте жастан үйрету қажеттігін алға тартады (Good Practices on Insurance Intermediaries’ Role in Financial Education and Consumer Protection (forthcoming) / OECD. – 2010. – Электрондық мәтін. – Қолжетімділік режимі: http://www.financial-education.org/pages/ 0,3417, en_39665975_39667032.html).

Сыныптағы «математика» пәндік саласына қатысты білім алушылардың қаржылық сауаттылығының көрсеткіштері мынадай түрде ұсынылуы мүмкін:

1. Кірістер мен шығыстар: табыс көздерінің әртүрлі түрлерін, соның ішінде отбасылық, жалақы, жәрдемақыларды түсіну. Шығыстардың әртүрлі түрлерімен танысу, салықтар, басқа да қызметтеріне ақы төлеу сияқты міндетті шығыстардың түрлерін түсіну.

2. Бюджет, шығындарды жоспарлау, яғни, ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді перспективада кірістер мен шығыстарды басқару қажеттілігін түсінуді қамтиды. Бюджеттердің әртүрлі түрлерін түсіну: жеке, отбасылық, аймақтық және т. б.

3. Жеке жинақ: салымдарды сақтандырудың мемлекеттік жүйесі туралы білімді қоса алғанда, ақшаны сақтау, жинақ өнімдерін пайдалану бойынша жеке әдеттерді қалыптастыруға бағытталған.

4. Несиелеу: несиелеудің жалпы принциптерін, шарттарын, пайыздық мөлшерлемелердің айырмашылығын түсінуді, несиелік шарттармен танысуды, несиелік қарыздардың жинақталуының салдарын түсінуді қамтиды [3].

Бастауыш мектептегі математика курсындағы қаржылық сауаттылық тақырыптарының мазмұнын қарастыратын болсақ келесідей пайым жасауға болады:

– 1-сыныпта оқушылар осы сандарды жазуға арналған сандармен танысады; сонымен бірге олар құндылық бірліктерімен – бір теңге, тиындармен танысады. Бұл жаста балалар кез-келген өнімді төлеу үшін монеталарды қайта санауды және таңдауды үйренуі керек.

- 2-сыныпта ақша ұғымы, олардың функциялары енгізіледі: құн өлшемі, айналым құралы, төлем құралы, жинақтау құралы. Оқушылар ақша белгілері туралы білімдерін одан әрі кеңейтуді жалғастырып, монеталар мен вексельдердің пайда болуынан бастап, оларды күнделікті өмірде қолдануды үйрене алады. Олар төл теңгені тиынға аударуды үйренеді. Білім алушыларда тауардың бағасы мен саны, сатып алу құны туралы түсінік пайда болады. Оқушылар тауардың құны, тауарға ақы төлеу, тапсыру міндеттерін шешеді. Екінші сыныпта қалта ақшасы туралы әңгіме бар, мысалы, баланың мектептегі түскі асқа жұмсай алатын қалта ақшасы болатынын біледі.

– 3-сыныпта оқушылар ақша белгілерімен танысады: монеталар, қағаз ақша және т.б. Олар тауардың бағасын, санын және құнын табу үшін әртүрлі мәселелерді шешеді. Бала осы жастан азық-түлік, кеңсе тауарлары және т. б. бағаларын жақсы білуі керек.

- 4-сыныпта ақша белгілері миллионға дейін өседі. Сатып алу құнының формуласын қолдана отырып, олар тауардың бағасын, санын және құнын табу үшін әртүрлі мәселелерді шеше алады. Осы жаста отбасының шығыстары мен кірістерінің бабы, отбасылық бюджет, отбасылық бюджетті жоспарлау секілді жаңа ұғымдар пайда болады. 4-сыныптың соңында бала киім, күнделікті тауарлар мен өзінің аяқ киімінің және т. б. заттардың қанша тұратынын жақсы түсінуі керек [4].

Математика пәнін оқытуда бастауыш сынып оқушыларының қаржылық сауаттылығы жоғарылайды деп есептеуге болады. Себебі:

- сабақта балалардың белсенділігін едәуір арттырады;

- оқуға деген ішкі мотивацияны дамытады;

– танымдық мотивтерді күшейтеді;

- оқушылардың жеке тәжірибесін кеңейтеді;

- математиканың нақты өмірден оқшаулануын жеңеді;

- білімнің сапасы мен беріктігін арттырады;

- балалардың отбасындағы рөлін арттырады (сатып алуды жоспарлауға, үй жұмыстарына қатысу);

- үнемдеуге, кәсіпкерлікке үйретеді.

Бастауыш сынып оқушыларының қаржылық сауаттылығын қалыптастыру негізінде практикалық оқу міндеттерін шешу процесінде арнайы құзыреттіліктерді алуды көздейтін тәжірибеге бағытталған білім беру технологиялары ең тиімді болып табылады. Бастауыш білім беру деңгейінде осындай технологиялар ретінде ойын және жобалық жұмыстарды қолдану, сондай-ақ осы тақырып бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарына назар аудару орынды деп саналады. Жобалық технология арқылы қаржылық сауаттылықты қалыптастыруға қоршаған әлем мен математика сабақтарында ерекше рөл беріледі. А. Жұмабаева және басқаларының (2024) ғылыми мақаласында мобильді технологиялар мен құралдардың білім беру үдерісіне әсері және студенттердің оларға деген көзқарасы зерттеледі. Ғалымдардың пікірінше, ультразаманауи әлемде ақпарат пен байланысқа қолжетімділіктің маңыздылығы артып келеді. Планшет немесе смартфонсыз өмір сүретін адамды елестету мүмкін емес. Мобильді құрылғылардың мүмкіндіктері мен әлеуеті тез қарқынмен дамып, ұялы телефондардың қолжетімділігі кең таралуда, ал мобильді операцияларға бүкіл әлемде сұраныс жоғары. Бұл мобильді технологиялардың ыңғайлылығы мен әмбебаптығы оларды жастар мен қарттар өмірінде пайдалы құралға айналдырды. Қоғамда смартфондар мен планшеттердің белсенді қолданылуы мобильді технологияларды білім беру үдерісіне интеграциялау қажеттілігі мен сұранысын арттырды деп қорытындылайды (А. Жұмабаева және т.б., 2024). Әрине, нәтижелерді жалпылау үшін бір жылдан астам жұмыс істеу керек. Дегенмен де, халық арасында қаржылық сауатсыздықты жоюды ерте жастан қолға алып, қаржылық сауаттылық тақырыптарын сабаққа және сабақтан тыс жұмыстарға қосқан кезде ғана көздеген нәтижеге жету мүмкін болатыны анық. Қаржылық білім алғаннан кейін бала өзінің болашағы туралы саналы түрде ойлана алады. Жеке қаржыны басқару кезінде ол ақылға қонымды шешімдер қабылдай алады, дұрыс қаржылық әдеттерді қалыптастыра алады және өз білімін іс жүзінде қолдана алады. Қаржылық білімді адам қоғам дамуының материалдық негізін құра отырып, өмірдегі ең тартымды жолдарды өзі таңдай алады.

Бала экономиканың не екенін, адамдар мен олардың ата-аналары неге жұмысқа баратынын, нарықтық қатынастардың қалай жұмыс істейтінін, банктік чектер мен банктік карталар деген не, ақша деген не, ақша не үшін қажет, ақшаның шығу тарихы, әлемнің валюталары деген не екенін білуі керек. Сабақтар, сабақтан тыс жұмыстар, сынып сағаттары және қаржылық ойындар аясында оқушы жеке бюджеттің неден жасалатынын түсінеді, шығындар мен кірістерді басқаруды, қаржылық мақсат қоюды және оған жетуді жоспарлауды үйренеді. Зерттеулерге сәйкес, көптеген отбасылар қаржылық сауаттылықтың нашарлығына байланысты күн көруге тырысады. Қажетті білім болмаған жағдайда, бала өмірде сәттілікке жету және қаржылық тәуелсіз адам болу қиынға соғады. Барлық ата-аналар отбасындағы ақшаға, шығындарға, жинақтауға байланысты мәселелерді көтермейді. Сондықтан балалар қаржылық сауаттылық туралы алғашқы білімді білім беру ұйымынан алуы керек деп есептеуге болады [5].

Балаларға арналған қаржылық сауаттылық-бұл баланың өмірдің әртүрлі жағдайларында қаржыға қатысты ақылға қонымды және дұрыс шешім қабылдау қабілеті. Қазіргі уақытта бала қаржыны дұрыс басқаруы керек, баланың бір нәрсе алу арманы осы арманның орындалуына әкелуі үшін осындай мақсаттар қоя білуі керек. Ол үшін бала өзіне мақсат қоюы керек. Мақсат бірнеше сұрақтардан тұрады. Мен не қалаймын? Менде болады ма, жоқ па? Бұл қанша тұрады? Менде қазір бұл үшін бірдеңе бар ма, жоқ па? Ақшамен не болып жатқанын түсіну үшін жеке бюджетті басқара білу маңызды. Сондықтан бүгінгі таңда қаржылық сауаттылық сабақтары ауадай қажет және маңыздылыққа ие.

Математика пәнінде бастауыш сынып оқушыларының қаржылық сауаттылығын арттыру дұрыс шешім қабылдауға ықпал етеді. Ол балаға ұтымды ойлауға және болашағын жоспарлауға көмектеседі. Біз сабақтарда, сабақтан тыс жұмыстарда, сынып сағаттарында, ойындарда және т. б. қаржылық сауаттылық бойынша бірнеше жағдайларды ұсынуға балады. Мысалы: қаржылық сауаттылық сабағында балалар дүкеннен немесе кафеден сатып алу үшін банктік чектермен төлеуге болатындығын білді. Чек арқылы төлеу - банктік карталармен төлеу сияқты қолма-қол ақшасыз төлем. Қаржылық сауаттылық-бұл ақша қатынастарының жиынтығы, ақша жинау, жұмсау, сақтау және өмір сүру деңгейі мен сапасын арттыру. Бастауыш мектеп жасындағы балалардың қаржылық сауаттылығы мыналарды қамтиды:

— кірістер мен шығыстарды жоспарлау мүмкіндігі (яғни бюджетті жүргізу) — қажетті тауарларды ұтымды таңдау мүмкіндігі

— тұтынушы ретінде өз құқықтарын білу және оларды қорғай білу;

Үнемдеу мүмкіндігі бюджетті басқаруға жататынын білеміз. Жинақтау үшін бір айға арналған бюджетті анықтау қажет. Мысалы, табыстың 10-20% жинауға болатынын ерте жастан бастап айту керек. Қалған соманы айдың әр аптасына сәйкес төртке бөлу керек. Жиналған сомадан асып кетуге болмайды, қалғаны алынған қалдық жинақтауға ауыстырылады.

Қазір балалар көбінесе ақпарат алу үшін кітап форматын ұнатпайды, сондықтан қаржылық сауаттылықты арттыру бойынша балаларға арналған ұсыныстар балаларға қол жетімді заманауи дереккөздер негізінде жасалуы тиіс. Мысалы, білім беруде қаржылық сауаттылық бойынша үстел ойындарын қолдануға болады. Оларға: «монополия» секілді ақыл мен ойды, қаржыны басқаруға үйрететін ойындарды жатқызуға болады. Компьютерлік технологияның қарқынды дамып келе жатқан дәуірінде балалар мен ересектердің үстел үстіндегі ойын-сауыққа деген қызығушылығы төмендеп қана қоймай, керісінше айтарлықтай артады. Мұны бүгінгі күні жанды қарым-қатынас, өзара әрекеттесу, шынайы, виртуалды емес эмоциялар мен адамдар ойын үстеліне жиналу арқылы ғана алатын әсерлер қайтадан өзекті болатындығымен түсіндіруге болады. Сондықтан қазіргі заманғы ойын өнімдерін өндірушілер көңілді компания үшін көптеген түрлі ойындар мен ойын-сауық шығарады. Олардың арасында балалар мен ересектердің бірде-бір ұрпағы танымал және жақсы көретін жаңа түпнұсқа әзірлемелер де, классикалық ойындар да кеңінен ұсынылған. Дәл осындай үстел ойын-сауығына "Монополия"ойынын жатқызуға болады. Ол 1935 жылы пайда болды, бірақ әлі күнге дейін оған әр түрлі жастағы және әлеуметтік жағдайдағы адамдар үлкен қызығушылықпен күреседі. Дәстүрлі монополияның көптеген модификациялары шығарылды, олардың арасында жеңілдетілген ережелері бар көптеген балалар нұсқалары бар. «Монополия» сияқты ойындардың мектеп жасындағы оқушыларға беретін пайдасы көп. Жалпа, ойындар келесі дағдыларды үйретеді:

- Ақшаны тиімді жұмсау.

- Ұзақ мерзімді перспективада шығындарыңызды дұрыс жоспарлау.

- Қаржылық қатынастарға жауапкершілікпен қарайды.

- Бастамашылдық танытыңыз.

- Қаржы әлемін білу және жаңа технологиялар мен ұғымдарға қызығушылық таныту.

- Іскерлік қатынастар құру және т.б [6].

Тәжірибе көрсеткендей, математика сабақтарында қаржылық сауаттылықты оқыту әр кезе оң нәтиже береді. Сабақ өту процесінде оқушылардың жеке тәжірибесін кеңейтеді, танымдық мотивтерді күшейтеді, сабақтағы балалардың белсенділігін арттырып, оқуға деген ішкі мотивацияны дамытады. Бала қаржылық білім алу арқылы өзінің болашағы туралы саналы түрде ойлана алады. Жеке қаржыны басқару кезінде ол ақылға қонымды шешімдер қабылдай алады, дұрыс қаржылық әдеттерді қалыптастыра алады және өз білімін тәжірибеде қолдана алады. Адам өмірдегі ең тартымды жолдарды өзі таңдап, егер ол қаржылық жағынан білімді болса, қоғамның дамуына материалдық негіз жасайды. Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, қаржылық сауатты оқушы келесі қасиеттерге ие болуы керек:

1) өз бюджетін басқара білу, кірістер мен шығыстарды жоспарлай білуі тиіс;

2) ұзақ мерзімді жинақ пен қаржылық «қауіпсіздік жастығын» мектеп жасынан ойлануу;

3) негізгі экономикалық жаңалықтардан хабардар болу және қажетті қаржылық ақпаратты пайдалана білу;

4) қаржылық қызметтер мен өнімдерді ұтымды таңдау;

5) кредиттеуге байланысты мәселелерге жауапкершілікпен қарау;

6) қаржылық қызметтерді тұтынушы ретінде өзінің заңды құқықтарын білу және қорғай білу;

7) алаяқтық белгілерін тани білу;

8) қаржылық тәуекелдерді білу және дұрыс бағалау;

9) қаржы өнімдері мен инвестициялық құралдардың ерекшеліктерін білу, өзіне неғұрлым қолайлы түрлерін таңдай білу;

10) шарттық қатынастардың негізгі аспектілерін және қаржы қызметтерін берушілермен шарттар жасасу кезінде назар аудару қажет тармақтарды білуге міндетті.

Қорытындылай келе, бастауыш сыныптарда «қаржылық сауаттылық» курстарын оқу мақсаты ретінде балалардың күнделікті өмірде және қаржы институттарымен өзара әрекеттесу процесінде қаржылық шешімдер қабылдау дағдыларын қалыптастыруды қояды. Сондықтан балаларға ақшаның құндылығы мен отбасылық бюджет туралы түсінік алу қажет. Осыған байланысты мектептерде қаржылық сауаттылық курстарын енгізу қажеттілігі қазіргі балалардың тауарларды өз бетінше сатып алуына, банк карталары мен мобильді қосымшаларды пайдалануына байланысты. Яғни, олар ерте жастан бастап ақша белгілерімен жұмыс істейді, олар сауда-қаржылық қатынастардың белсенді қатысушыларына айналады, бұл олардан қаржылық сауаттылықтың белгілі бір деңгейін талап етеді [7].

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1. Блискавка Е. Дети и деньги. Самоучитель семейных финансов для детей/ Евгения Блискавка. - М.: Манн, Иванов и Фербер, 2014. – 80 с.

2. Ковалева Г.С. Что необходимо знать каждому учителю о функциональной грамотности //Вестник образования России - 2019.- № 16. С. 49-52.

3. Шатова А. Д. Тропинка в экономику: для занятий с детьми 5-7 лет/ Издательство ВЕНТАНА-ГРАФ, 2015.

4. Смирнова, Н.В. Актуальность повышения уровня финансовой грамотности школьников / Н.В. Смирнова. – Научные исследования. Иваново, 2016. – № 4(5). – С. 58-60. ISSN: 2414-5912

5. Гуреев, П.М.Современные технологии активного обучения: основные понятия и классификация / П.М. Гуреев, Г.Я. Сороко; Интеграция науки и образования. Уфа : Международный центр инновационных исследований «Омега Сайнс», 2014. – № 4. – С. 36-40.

6. Башкирева, Т.Ф. Опыт применения активных и интерактивных методик при преподавании экономических дисциплин / Т. Ф. Башкирева ; Среднее профессиональное образование. –Москва : Архангельский техникум строительства и экономики, 2015. – №3. – С. 89-92. - ISSN: 1990-679X.

7. Милославский, В.Г. Финансовая грамотность населения: проблемы и перспективы / В.Г. Милославский, В.С. Герасимов, В.А. Транова, И.А. Молодой ученый. Казань, 2016. – №4. – С. 452-456.ISSN: 2072-0297

8. Good Practices on Insurance Intermediaries’ Role in Financial Education and Consumer Protection (forthcoming) / OECD. – 2010. – Электрондық мәтін. – Қолжетімділік режимі: http://www.financial-education.org/pages/ 0,3417, en_39665975_39667032.html