Мазмұндама жүргізудің әдістемелік ерекшелігі

Есік гуманитарлық – экономикалық колледжі

Реферат

Тақырыбы: «Сөйлем мүшелерін оқыту әдістемесі»

Орындаған: Магшар Ж.

Тобы: 401

Тексерген: Алдыбаева М.Б.

2021 – 2022 ж.ж.

Бастауыш сыныпта сөйлем мүшелерін оқытудың теориясы

Сөйлем - бұл тілдің заңдылықтарына сәйкес грамматикалық түрде құрылған, ойды қалыптастырудың, білдірудің және хабарлаудың негізгі құралы болып табылатын сөйлеудің біртұтас бірлігі. Грамматиканың ережелері мен заңдарына сәйкес сөздер мен сөз тіркестері сөйлемге біріктіріледі. Сөйлемнің ерекшелігі, сөз бен сөз тіркесінен айырмашылығы, ол коммуникативті бірлік болып табылады және тек сөйлемге ғана тән интонацияға ие.

Синтаксисті зерттеу тақырыбы-сөйлемнің грамматикалық формасы, оның құрылымы, алайда грамматикалық форманы, сөйлем құрылымын зерттеу нақты сөйлемдерді, олардың мазмұндық жағын талдағанда ғана жүзеге асырылуы мүмкін. Мысалы, сөйлемдер: мен кітап оқимын. Балалар сабақ оқиды. Қар жерді жауып тастады. Олардың бірдей грамматикалық формасы бар (бастауыш + предикат + тікелей қосымша), құрылымы бірдей, бірақ бұл сөйлемдердің лексикалық құрамы, олардың мазмұны әр түрлі, таза жеке. Сөйлем оның мүшелерінің ішкі бірлігі, олардың орналасуы мен интонациясы тәртібі. Бастауыш мектепте сөйлем ұғымы неғұрлым қол жетімді түрде беріледі: сөйлем дегеніміз – мағынасы бойынша байланысқан және толық ойды білдіретін сөз немесе бірнеше сөз. Қазақ тілінде сөйлем келесі мүшелерден тұрады: бастауыш, баяндауыш, анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш

Сөйлем мүшелері құрылымдық-семантикалық функциялары бойынша ерекшеленетін және формальды және семантикалық белгілердің барлық жиынтығымен ерекшеленетін сөйлемдер.

Сөйлем мүшелері келесіге бөлінеді:

1. Тұрлаулы.

2. Тұрлаусыз.

Тұрлаулы мүшелер болмаса, сөйлем бола алмайды. Сөйлемнің негізін құрайтын нәрсе бастауыш және баяндауыш деп аталады. Сөйлемнің өзі сияқты, сөйлем мүшелері көп өлшемді, сондықтан оларды терең және жан-жақты зерттеу сөйлемнің барлық аспектілерін ескеруді қамтиды. Нақты сөйлемде сөйлем мүшелері логикалық мағыналардың тасымалдаушысы ретінде де, сөйлемнің құрылымдық, құрылымдық элементтері ретінде де, берілген және жаңа сөз тіркестері ретінде де, сөздердің лексикалық мағыналарының тасымалдаушысы ретінде де әрекет етеді.

Сөйлем мүшелерінің құрылымдық қасиеттері оларды білдіру тәсілін, байланыстардың сипатын, синтаксистік позицияны (орынды) қамтиды. Барлық құрылымдық-семантикалық белгілерді біріктіретін ортақ қасиет - бұл сөйлем мүшелерінің семантикасын білдірудің сыртқы, ресми құралдары. Құрылым да, семантика да сөйлем мүшелерін жіктеудің жалғыз өлшемі бола алмайды. Қазақ синтаксисінің тарихынан белгілі бір негізде сөйлем мүшелерінің жіктелуін құру әрекеттері сәтті болмады.

Сөйлем мүшелерінің құрылымдық - семантикалық байланысы қатаң жіктеу критерийлері тұрғысынан теріс сипатқа ие, ал функционалды тұрғыдан алғанда өте маңызды, өйткені бір сөз, сөйлем мүшесінің бір құрамы бір уақытта бірнеше функцияларды орындай алады. Сөйлем мүшелерінің құрылымдық қасиеттерінің ішінде бірінші кезекте оларды білдіру тәсілі.

Жоғарыда айтылғандай, морфология синтаксиспен тығыз байланысты: сөйлем мүшелері мен сөйлеу бөліктері бір-бірімен байланысты. Синтаксис деңгейінен осы корреляцияны талдауға жақындаған кезде сөйлемнің морфологиялық және морфологиялық емес мүшелері бөлінеді; морфология деңгейінен осы корреляцияны талдауға жақындаған кезде сөйлеу бөліктері бастапқы және екінші синтаксистік функцияларды ажыратады.

Сөз тіркестері, сөз тіркестері, предлогтық-септік тіркестер және сөздердің септік формалары. Қарапайым сөйлем синтаксисінің көптеген мәселелерін және оның құрылымдық-семантикалық түрлерін түсіндіру үшін синтаксистік ұстаным ұғымы өте маңызды. Сөйлемнің тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелерінің синтаксистік ұстанымдарын анықтайтын факторлар әртүрлі.

Сөйлемнің тұрлаулы мүшелерінің синтаксистік ұстанымдары сөйлемде көрсетілген екі компонентті ойдың құрылымына, екінші мүшелердің синтаксистік ұстанымдарына - сөз тіркестерінің құрылымына, негізгі сөздің валенттілігіне, оның лексикалық және грамматикалық қасиеттеріне байланысты, өйткені сөйлемдегі екінші мүшелер әдетте фразалардың тәуелді компоненттері болып табылады.

Бастауыш сыныпта сөйлемнің тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелерін оқытудың ерекшеліктері

Бастауыш пен баянадуыш - екі бөлімді сөйлемнің ұйымдастырушы орталықтары; бұл оның предикативті ядросы. Бастауыш пен предикат бір-бірімен белгі мен оны жеткізушінің арасындағы предикативті қатынаста, ал көбінесе шарттау, эффект қатынасында болады. Бастауыш пен предикат екі бөлімді сөйлемде негізгі синтаксистік позицияларды алады, позициялар тәуелсіз және өзін-өзі қамтамасыз етеді, яғни олар сөйлемнің предикативті минимумын құрайды. Мысалы, сөйлем: Ылғал, суық жел теңізден соғып тұрды. Сіз бұл сөйлемді барынша азайта аласыз: жел соғып тұрды, мұнда құрылымдық та, мағыналық та өзегі сақталған. Бір-біріне анықталатын және анықтаушы ретінде қарау, Бастауыш пен предикат өзара байланысты. Бұл екі мүшелі сөйлемнің мағыналық және грамматикалық бірлігін көрсетеді.

Зат және оның атрибуты екі бөлімді сөйлемнің мағыналық өзегі субьект пен предикат арасындағы байланыс арқылы формальды түрде көрінеді: атрибутты объектке жатқызу уақыт пен объективті модальдылықтан тыс ойға қонбайды. Бұл өзара байланыс сөйлем мүшелері екі бөлек анықталған кезде оңай ашылады: Бастауыш предикатқа, предикат Бастауышімен қатынасы арқылы анықталады; Бастауыш - бұл предикатпен анықталған екі мүшелі сөйлемнің басты мүшесі, ал предикат - бұл анықтайтын екі мүшелі сөйлемнің негізгі мүшесі. Сонымен қатар, предикат пен субьект арасындағы байланыс туралы мәселеге олардың өзара қатынастарында иерархия міндеттемесін жалпы танудан шығатын басқа шешімдер бар. Сонымен, бастауыштың үстем жағдайын тану предикаттың грамматикалық бағынуы туралы тұжырым жасауға мәжбүр етеді. Бұл пікір негізсіз емес, өйткені тақырып пен предикат арасында байланыс пайда болады, сыртқы жағынан келісімді еске салады. Мысалға, сөйлем: Үйдің жанында қар сықырлап тұрды; Мұздатылған терезенің өзінде кішкене әйнек тырсылдады. Өткен шақ түрінде етістіктермен білдірілген предикаттар тыңдалды, ырылдады, грамматикалық тұрғыдан ерлердің зат есімдері, ортасы және зат есімнің гениталды жағдайымен кардинал санының үйлесуі арқылы білдірілген стакан, стаканға сәйкес келеді, өйткені олардың жынысы мен саны бірдей. Алайда, бұл келісім ерекше типке ие және ол барлық негізгі мүшелерге тән емес. Сонымен, предикаттың тақырыпқа деген формальді сәйкестігі оңай жойылады: Көптеген өрттер мені жақындастыруымен бір емес, бірнеше мені өзіне тартты - предикат Бастауышімен жекеше түрінде көпше түрге ие. Сөйлемде: Меніңше, егер біз ашық сөйлесек, бәрі бұрынғыдай жүретін болады. Бастауыш пен предикат арасында сан бойынша келісім жоқ. Мұндай мысалдар бастауыштың үстемдігі мен предикаттың грамматикалық бағыныштылығы туралы идеяны анық бұзады. Бұл тағы бір рет сөйлемнің негізгі мүшелері, предикативті қатынастардың тасымалдаушылары арасындағы синтаксистік байланыстың өзіндік ерекшелігін айғақтайды. Мұндай байланыс байланыстырушы компоненттердің бір-бірімен салыстырмалылығына, олардың өзара шарттылығына негізделген. Сонымен қатар, өзара бағытталудың жалпы сипатын сақтай отырып, мұндай байланыс бастауыштың және предикаттың формальды сипаттамаларына байланысты өзгеріп отыруы мүмкін және үйлестіру, толық немесе жартылай, гравитация, қатарластық түрінде жүзеге асырылуы мүмкін.