Өзіңді таны: жасөспірім психологиясын дамытуға арналған элективті курстың мектеп тәжірибесіндегі моделі

Автор: Сисенбаева Гаухар Бәкітқызы, №2 жалпы білім беретін мектеп КММ, мектеп психологы, Мұнайлы ауданы
Аудан/облыс: Мұнайлы, Маңғыстау
Кілт сөздер: жасөспірім психологиясы, эмоционалдық интеллект, өзін-өзі тану, рефлексия, құндылықтар, мақсат қою, тренингтік әдістер

Аннотация

Мақалада 8-сынып оқушыларына арналған «Өзіңді таны: Жасөспірім психологиясы» элективті курсының мазмұны мен іске асыру тетігі ұсынылады. Бағдарлама жасөспірімдердің эмоцияны тану-реттеу, өзін-өзі бағалау, сенімді коммуникация және өмірлік мақсаттарды жоспарлау дағдыларын дамытады. Сабақтар тұлғалық-бағдарлы, құндылыққа негізделген және тренингтік-интерактивті тәсілдер арқылы өтеді. Апробация нәтижелері курс оқушылардың эмоционалдық сауаттылығын, сыныпішілік өзара сенімді және оқу мотивациясын арттыратынын көрсетті.

Кіріспе және өзектілік

Жасөспірім кезеңі – тұлғаның құндылықтары, мінез үлгілері мен өз-өзіне қатынасы қалыптасатын сындарлы кезең. Ақпарат ағыны, әлеуметтік желілер, құрдас қысымы эмоциялық күйзелісті күшейтіп, мектепте психологиялық қолдау жүйесін қажет етеді. Сол себепті оқу жоспарын толықтыратын, оқушының ішкі ресурсын дамытатын элективті курс ұсыну – уақыт талабы.

Мақсат пен міндеттер

Мақсат: 8-сынып оқушыларының өзін-өзі тануы мен эмоционалдық тұрақтылығын арттыру, қауіпсіз қарым-қатынас пен өмірлік мақсаттарды жоспарлау дағдыларын қалыптастыру.
Міндеттер:

1. жас ерекшелік психологиясы туралы базалық түсінік қалыптастыру;

2. эмоцияны тану, атау және реттеу;

3. өзін-өзі бағалау, сенімді мінез-құлық;

4. конфликтіні бейбіт шешу, эмпатия, тиімді коммуникация;

5. құндылықтар мен мақсат қоюды (SMART) үйрету;

6. стресс және уақыт менеджменті дағдыларын меңгерту.

Жаңалығы

• Психологиялық білімді коучинг, медитация, тыныс техникасы, метафоралық карталар және EQ (эмоционалдық интеллект) элементтерімен ықпалдастыру.

• Әр сабақта рефлексиялық өнім: «Эмоция күнделігі», «Тұлғалық карта», «Арман картасы», «Өмір формуласы».

• Пәнішілік-пәнаралық байланыс: қазақ тілі (эссе, «Мен-пікір»), информатика (Padlet/Canva), дене шынықтыру (тыныс-релаксация), өзін-өзі тану.

Мазмұн және құрылым (34 сағат, аптасына 1 сағат)

1. «Мен кіммін?» (8 сағ.) – өзіндік бейне, күшті-әлсіз жақтар, өзін-өзі бағалау, сенім.

2. «Эмоция мен қарым-қатынас әлемі» (8 сағ.) – эмоция түрлері, 4-7-8 тыныс техникасы, тыңдау/сөйлеу мәдениеті, «Сенім көпірі».

3. «Өмірлік құндылықтар мен мақсат» (10 сағ.) – отбасы, достық, адалдық, SMART, «Арман картасы», мамандық таңдауы.

4. «Өмір әуені: үйлесім және даму» (8 сағ.) – стресс менеджмент, уақыт менеджменті, денсаулық-психосаулық, «Өмір формуласы», қорытынды таныстырылым.

Әдістемелік шешімдер

• Тұлғалық-бағдарлы оқыту: оқушының пікірін, таңдауы мен қарқынын құрметтеу.

• Интерактивті әдістер: «Ойлан–Жұптас–Бөліс», кейс-стади, пікірталас, рөлдік ойын («Қиын әңгіме»), «Ыстық орындық».

• АКТ: Padlet/Jamboard – цифрлық коллаж; Mentimeter – жедел рефлексия; Canva – плакат/портфолио.

• Қауіпсіз коммуникация: I-message үлгісі («Мен … сезінемін, себебі …; келесіде … болғанын қалаймын»).

• Уақыт пен стресс: «Помодоро», «қысқа релакса» (2-4 мин визуализация), «зәкір» техникасы.

Сабақтың қысқа үлгісі

Тақырып: Эмоцияны басқару – 4-7-8 тыныс техникасы.
Нысана дағдылар: эмоцияны тану, реттеу, өзін тыныштандыру.
Қадамдар:

1. Қызықтыру – «Эмоция айнасы» (жұптық).

2. Мини-лекция – эмоция циклі: триггер → ой → сезім → әрекет.

3. Практика – 4 сек. тыныс алу, 7 сек. ұстап тұру, 8 сек. шығару (3 раунд).

4. Қолдану – «Қиын диалог» рөлі, I-message арқылы кері байланыс.

5. Рефлексия – «Бағдаршам» + «Мен бүгін білдім/сезіндім/үйрендім».

Бағалау және мониторинг

• Қалыптастырушы бағалау: бақылау парағы (қатысу, командада жұмыс, өзін білдіру), өзін-өзі/өзара бағалау («Екі жұлдыз, бір тілек»).

• Қорытынды өнім: жеке портфолио – «Тұлғалық карта», «Арман картасы», «Өмір формуласы», шағын эссе және қоғамдық жоба (постер/жарнама).

• Мониторинг: курс басы/соңындағы қысқа сауалнама (өзін-өзі бағалау, эмоцияны реттеу, мектептегі жайлылық көрсеткіші). Деректер құпия сақталады.

Апробация нәтижелері (пилот сынып мысалы)

• Оқушылардың «эмоцияны атау және стратегия таңдау» көрсеткіші 37%-дан 78%-ға өсті (рефлексия парақтары негізінде).

• Сыныпішілік жанжал саны апталық есепте азайды; «көмек сұрау/ұсыну» тіркелімі артты.

• Оқу мотивациясы журналдағы «ережені сақтау, топта сөйлеу» индикаторлары бойынша орта есеппен +0.6 балл (5 балдық ішкі рубрика).

• Ата-ана кері байланысы: «үйдегі эмоциясын сөзбен жеткізу», «уақытты жоспарлау» әдеттері нығайды.

Практикалық маңызы

Бағдарлама:

• тәрбие жұмысын, «Өзін-өзі тану» пәнін, психологиялық қызмет жоспарын біріктіріп, мектептің психологиялық қауіпсіз климатын күшейтеді;

• инклюзияға қолайлы – тапсырмалар дифференциацияланады (sentence starter, визуал, тайм-аут);

• ата-анамен байланысқа мүмкіндік береді (үйдегі «Эмоция күнделігі», 5 минуттық бірлескен жаттығулар).

Қорытынды

«Өзіңді таны» курсы жасөспірімнің ішкі әлеуетін ашып, эмоционалдық интеллект пен құндылыққа негізделген мінез үлгілерін қалыптастырады. Мектеп практикасына енгізу оқушы саулығын қолдап, тәртіп пен оқу үлгеріміне жанама оң әсер береді. Бағдарламаны аудандық әдістемелік кеңес шеңберінде таратып, мұғалім-психологтар қауымдастығы арқылы тәжірибе алмастыру ұсынылады.

Пайдаланылған әдебиеттер (іріктелген)

1. Айтмұхамбетова Б. Жасөспірім психологиясы және өзін-өзі тану негіздері. Астана: Фолиант, 2022.

2. Алдамұратов Ә. Жалпы психология. Алматы: Санат, 2020.

3. Нұрғалиева Г. Мектеп психологиясы: әдістемелік құрал. Алматы: Рауан, 2020.

4. Rogers C. On Becoming a Person. London: Constable, 2019.

5. Маслоу А. Мотивация және тұлғаның дамуы. М., Эксмо, 2018.

6. Psycholog.kz – қазақстандық психология орталығы (онлайн ресурстар).