ҚАЗАҚ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕГІ ТОПОНИМДЕРДІҢ САЛЫСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУЫ

Тулеубаева Тоғжан Талапқызы,,

БҚИТУ, «Шетел тілдері және аударма ісі» кафедрасы

2 курс магистранты,

Ғылыми жетекшісі:PhD докторы, қауымдастырылған профессор Жауыншиева Ж.Б.

Аннотация

Бұл мақалада қазақ және ағылшын тілдеріндегі топонимдер жүйесі салыстырмалы түрде қарастырылады. Зерттеу барысында екі тілдің топонимдерінің шығу тегі, құрылымдық ерекшеліктері, семантикалық және мәдени аспектілері жан-жақты талданды. Қазақ топонимдері табиғат құбылыстарымен, тұрмыс-салтпен тығыз байланысты болса, ағылшын топонимдерінде тарихи, әлеуметтік және діни факторлар ерекше орын алады. Мақалада екі халықтың мәдениетінің, тілдік жүйесінің және тарихи тағдырларының ерекшеліктері топонимдік жүйелер арқылы ашып көрсетіледі. Бұл зерттеу нәтижелері тіл білімінің этнолингвистика және мәдениеттану салалары үшін маңызды.

Кілттік сөздер:Топонимдер, қазақ тіліндегі топонимдер, ағылшын тіліндегі топонимдер, салыстырмалы талдау, этнолингвистика, тілдік мәдениет, географиялық атаулар, тарихи-мәдени контекст, семантикалық ерекшеліктер, тілдік зерттеу.

Географиялық атаулар – халықтың тарихи жады мен мәдени кодын бейнелейтін ерекше тілдік құбылыс. Топонимдер тек атаулар жүйесі ғана емес, сонымен қатар халықтың тұрмыс-тіршілігі, дәстүрі, дүниетанымы мен тарихи тағдырының айнасы болып табылады. Әрбір халық өзінің тарихын, мәдениетін, табиғи ортасын тіл арқылы сипаттап, оны кейінгі ұрпаққа жеткізіп отырады. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі топонимдер жүйесі осы екі халықтың тарихи-мәдени кеңістігінің өзіндік ерекшеліктерін танытады.

Қазақ халқының топонимдері, ең алдымен, табиғаттың көріністерін, жер бедерінің ерекшеліктерін және тұрмысқа қатысты сипаттарды бейнелейді. Бұл – көшпелі өмір салтымен тығыз байланысты дүниетанымдық ерекшеліктердің айқын көрінісі. Қазақ жер атауларында сонымен қатар эпикалық, мифологиялық және тарихи мазмұн да молынан кездеседі.

Ал ағылшын тіліндегі топонимдер тарихи және әлеуметтік құрылымдардың күрделілігімен, қала құрылысы мен шаруашылық жүйесінің ықпалымен ерекшеленеді. Бұл атаулар кельт, англо-саксон, скандинав және латын тілдерінің әсерімен қалыптасқан күрделі тілдік қабаттарды қамтиды.

Осы зерттеудің мақсаты – қазақ және ағылшын тілдеріндегі топонимдердің шығу тегі, құрылымдық және семантикалық ерекшеліктерін салыстырмалы түрде талдау арқылы екі халықтың мәдени-тарихи дүниетанымының ерекшеліктерін көрсету. Мақалада топонимдердің этнолингвистикалық аспектілері қарастырылып, олардың тарихи контекстегі мағынасы мен мәдени мәні ашылады.

Қазақ тіліндегі топонимдер – бұл халықтың табиғатпен тығыз байланысы мен дәстүрлі мәдениетін бейнелейтін ерекше лексикалық пласт. Қазақ топонимдерінің негізгі ерекшелігі олардың семантикалық мазмұнында жатыр. Олар көбінесе табиғат құбылыстарын, жер бедерін, ауа-райын, өсімдіктер мен жануарларды сипаттайды. Мысалы, «Қарағанды» сөзі қараған бұтадан туындаса, «Сарыарқа» атауы алтын түсті даланы білдіреді. Сонымен қатар, қазақ топонимдері халықтың көшпелі өмір салтымен, шаруашылық дәстүрлерімен, тарихи және мифологиялық оқиғалармен тығыз байланысты. Олар жердің табиғи және мәдени ерекшеліктерін айқын бейнелейді, халықтың тарихи санасының, рухани дүниесінің көрінісі болып табылады.

Қазақ тіліндегі топонимдердің құрылымдық жағына келетін болсақ, олар көбінесе күрделі сөздерден немесе сөз тіркестерінен тұрады. Құрамында зат есімдер, сын есімдер және қосымша жұрнақтар жиі кездеседі. Мысалы, «Ақтау» — ақ түс пен тау сөздерінің қосындысы, ал «Жайылма» – жайылған дала деген мағына береді. Мұндай атаулар тек географиялық объектінің сипатын ғана емес, сонымен қатар оның ерекшелігін де нақтылайды. Қазақ топонимдерінде жер-су атауларының әрбір бөлігі мағыналық жүктеме мен символдық мағынаға ие.

Ағылшын тіліндегі топонимдер – тарихи-мәдени жағынан өте күрделі және көпқабатты құбылыс. Олар негізінен кельт, англо-саксон, латын және француз тілдерінің ықпалында қалыптасқан. Ағылшын топонимдері көбінесе тарихи кезеңдердің, әлеуметтік-экономикалық құрылымдардың, діни және әкімшілік институттардың әсерінен туындайды. Мысалы, «Oxford» атауы – өгіздердің өткелі деген мағынаны берсе, «Cambridge» – Кэм өзеніндегі көпірді білдіреді. Бұл атаулар қала мен табиғат элементтерінің үйлесімін көрсетеді.

Ағылшын топонимдері құрылымдық жағынан көбінесе аналитикалық болып келеді және бірнеше сөзден құралған тіркестер жиі кездеседі. Бұл топонимдерде географиялық терминдер мен әлеуметтік функцияларды көрсететін сөздер қатар қолданылады. Мысалы, «Stratford-upon-Avon» – көшенің Аван өзені бойындағы өткелі, ал «Westminster» – батыс монастырі деген мағынаны береді. Мұндай атаулар топонимдердің мағынасы мен құрылымдық ерекшеліктерін нақтылап, тарихи әрі мәдени контексті ашып береді.

Қазақ және ағылшын топонимдерін салыстырғанда олардың шығу тегі, құрылымы мен семантикасында айтарлықтай айырмашылықтар бар. Қазақ топонимдері көбінесе табиғатқа, географиялық ерекшеліктерге негізделген, рухани және мифологиялық тақырыптармен тығыз байланысты. Ал ағылшын топонимдері әлеуметтік құрылымдарға, тарихи оқиғаларға және мәдени ықпалдарға негізделеді. Қазақ топонимдері лингвистикалық тұрғыдан көбіне синтетикалық, яғни морфологиялық құрылымдар арқылы жасалса, ағылшын топонимдері аналитикалық, яғни бірнеше сөз тіркестерінен құралған. Сонымен қатар, қазақ тілінде жер-су атаулары халықтың көшпелі өмір салты мен табиғатқа деген ерекше құрметін көрсетсе, ағылшын топонимдері қалалық және ауылдық әлеуметтік құрылымдардың, тарихи өзгерістердің белгісі болып табылады.

Осылайша, қазақ және ағылшын топонимдерінің тілдік және мәдени ерекшеліктерін салыстыру – екі халықтың дүниетанымын, тарихи даму жолын және тілдік жүйесін тереңірек түсінуге мүмкіндік береді. Бұл зерттеу этнолингвистика мен топонимика саласындағы өзекті мәселелерді аша отырып, тіл мен мәдениеттің өзара байланысын көрсетеді.

Қазақ және ағылшын тілдеріндегі топонимдердің салыстырмалы талдауы осы екі халықтың мәдениетінің, тілдік дүниетанымының және тарихи тәжірибесінің айқын бейнесін көрсетеді. Қазақ топонимдері негізінен табиғи ортаның ерекшеліктеріне, тұрмыстық өмір салтына және эпикалық-мифологиялық сюжеттерге негізделсе, ағылшын топонимдері тарихи-әлеуметтік факторларға, діни және әкімшілік құрылымдарға сүйенеді.

Қазақ халқының топонимдері жер бедерін, көшпелі шаруашылықтың ізін, ұлттық мәдени кодтарды сақтаған болса, ағылшын тіліндегі топонимдер тарихи жаулап алулар, көптілді ықпалдар және урбанизация процесстерінің нәтижесі болып табылады. Екі тілдегі топонимдер де халықтың дүниетанымы мен мәдени құндылықтарының айнасы, тарих пен мәдениеттің тілдік көрінісі.

Зерттеу нәтижелері қазақ және ағылшын тілдерінің топонимдік жүйелерін салыстыру арқылы этнолингвистика, мәдениеттану және тарих ғылымдары үшін маңызды материал береді. Бұл жұмыс географиялық атауларды зерттеуде ұлттық ерекшеліктерді анықтауға және оларды тілдік мәдени код ретінде тануға септігін тигізеді.

Қолданылған әдебиеттер

1. Смағұлова Г. Н. Қазақ топонимдерінің этнолингвистикалық сипаты. – Алматы: Ғылым, 2003.
   
   

2. Әлкей Марғұлан. Ежелгі жырлар мен әңгімелер – Алматы: Жазушы, 1985.
   
   

3. Жанпейісов Е. Қазақ тіліндегі жер-су атауларының тарихы. – Алматы: Ғылым, 1996.
   
   

4. Room, Adrian. Dictionary of Place Names in the British Isles. – London: Bloomsbury, 1988.
   
   

5. Mills, A.D. A Dictionary of British Place-Names. – Oxford: Oxford University Press, 2011.
   
   

6. Coates, Richard. A History of English Place-Names. – London: Routledge, 1999.
   
   

7. Smith, A.H. English Place-Name Elements. – Cambridge: Cambridge University Press, 1956.
   
   

8. Crystal, David. The Cambridge Encyclopedia of the English Language. – Cambridge: Cambridge University Press, 2003.