Шымкент қаласы

№46 мектеп-лицейінің

Қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі

Насирова Бахтыгүл Дарханбековна

Қазақ тілі мен әдебиеті сабағында төрт дағдыны жетілдірудің

тиімді әдіс-тәсілдері

Кіріспе

Қазақ тілі сабағында оқушылардың тілдік дағдыларын дамыту – оқыту үрдісінің негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Тіл – ойды білдіру құралы, ал тілді меңгеру үшін төрт негізгі дағдыны меңгеру қажет: тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым. Бұл дағдыларды тиімді дамыту арқылы оқушының қазақ тіліне деген қызығушылығы артып, сөйлеу мәдениеті мен сауаттылығы қалыптасады. Осы баяндамада қазақ тілі сабағында осы төрт дағдыны жетілдірудің тиімді әдіс-тәсілдері қарастырылады.

Тақырыптың өзектілігі.

Қазіргі заманғы білім беру жүйесінде оқушы тек білім көлемін меңгеріп қоймай, сол білімді тәжірибе жүзінде қолдана алу дағдыларын дамыту басты назарда. Әсіресе тіл үйретуде оқушылардың тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым сияқты төрт тілдік дағдысын кешенді түрде дамыту – коммуникативтік құзыреттілікті қалыптастырудың негізі. Әлемдік тәжірибеге сүйенсек, тілді тиімді меңгерту дәл осы төрт дағдыны қатар іске асыру арқылы жүзеге асады, яғни оқылым, тыңдалым, жазылым және айтылым – өзара байланысты коммуникативтік дағдылар​. Сабақты осы төрт дағдыны интеграциялап құру оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытуға мүмкіндік береді​. Бұл дегеніміз – оқушының тілдік білімін өмірлік жағдаяттарда пайдалана алуы, яғни алған білімінің сапалы нәтижесі.

Дегенмен мектептегі қазақ тілі сабақтарында оқушылардың тілді меңгеруінде түрлі проблемалар кездеседі. Мысалы, оқушылардың басым бөлігі тыңдалған мәтіннің мазмұнын түсінуде қиналады, ауызша өз ойын еркін жеткізуге жүрексінеді, немесе тек мәтінді оқып, жаттап алуға бейімделіп, оны талдап, салыстырып, пікір білдіруге дағдыланбаған. Жазбаша жұмыста жиі грамматикалық қателерге жол беріледі, өйткені жазылым дағдысы жүйелі қалыптаспаған. Мұның себептері бұрынғы білім беру тәжірибесінде тіл үйретуде грамматиканы жаттатуға, мәтінді аудартып, оқытуға көбірек мән беріліп, тыңдалым мен айтылымның жеткілікті деңгейде игерілмей қалуында болуы мүмкін. Сондай-ақ сыныптағы оқушылардың тілдік деңгейі әртүрлі: біріне тапсырма жеңіл тисе, енді біріне тым ауыр болуы ықтимал. Осындай проблемалардың шешу жолы – оқу үдерісіне коммуникативтік, белсенді әдіс-тәсілдерді енгізу, әр түрлі деңгейдегі оқушыға тілдік орта жасау, шынайы өмірге жақын жағдайларда тілдік практиканы ұйымдастыру. Төрт дағдыны қатар дамытуға бағытталған интеграциялық әдістер оқушыларды жаңаша оқу әрекетіне ынталандырады. Зерттеулер көрсеткендей, тілді үйретуде мазмұн мен тілді бірлікте оқыту (мысалы, CLIL әдісі) оқушыларға жаңадан үйренген тілдік дағдыларын дереу қолдануға мүмкіндік беріп, тіл үйренуге қызығушылығы төмен оқушылардың да белсенділігін арттыра алады​. Демек, тілдік дағдыларды теңдей меңгерту – білім сапасын арттырудың, мемлекет талап етіп отырған функционалды сауатты, өз ойын еркін жеткізе алатын жеке тұлғаны қалыптастырудың маңызды шарты.

Педагогикалық жаңалығы.

Ұсынылған әдіс-тәсілдер оқушылардың білім, білік, дағды деңгейіне айтарлықтай жаңалық енгізді. Ең алдымен, оқушылар тек тілдік материалды үйреніп қоймай, қосымша пəндік білім алды (сабақтағы географиядан алынған мәліметтер). Яғни, пəнаралық интеграция арқылы олардың дүниетанымы кеңейіп, тілдік білімді басқа саламен байланыстыра алды. Бұл – бүгінгі білім берудегі басым бағыттардың бірі болып саналатын пәнаралық байланыс пен кіріктірілген білім берудің нақты көрінісі. Оқушылар жаңа тақырыпты талқылау барысында сол тақырыпқа қатысты бұрынғы білімдерін еске түсіріп, қажет жағдайда жаңа мәліметтерді өз бетінше іздеп үйренді. Сол арқылы зерттеушілік, ақпаратпен жұмыс жасау дағдылары қалыптасты.

1. Тыңдалым дағдысын дамыту әдістері

Тыңдалым дағдысы оқушылардың тыңдау қабілетін, сөздерді дұрыс түсініп, жауап беруін дамытуға көмектеседі. Қазақ тілі сабағында тыңдалым дағдысын дамыту үшін мынадай әдіс-тәсілдер қолдануға болады:

- Тыңдалған мәтін бойынша сұрақтар мен тапсырмалар: Оқушыларға тыңдалған мәтіннен кейін сұрақтар қойып, оларды мәтін мазмұны бойынша жауап беруге шақыру. Бұл әдіс оқушының ақпаратты дұрыс түсінуіне және ойлау қабілетін дамытуға көмектеседі.

- Қысқа мәтіндер мен диалогтарды тыңдату: Қысқа мәтіндер, өлеңдер, жаңалықтар немесе диалогтар тыңдату арқылы оқушылардың тілін жаттықтыру. Мәтіндерді бірнеше рет тыңдатып, әр түрлі тапсырмалар беру оқушылардың мәтінді терең түсінуіне ықпал етеді.

- Тыңдалған мәтін бойынша пікірталас ұйымдастыру: Мәтін тыңдатылған соң, оқушыларға мәтіннің негізгі идеясын талқылауға, өз пікірлерін айтуға мүмкіндік беру. Бұл әдіс тыңдалымнан кейінгі сөйлеу дағдысын да дамытады.

2. Айтылым дағдысын дамыту әдістері

Айтылым дағдысы тілдің ең маңызды аспектілерінің бірі болып табылады. Оқушылардың өз ойларын еркін әрі дұрыс айтуы үшін келесі әдіс-тәсілдер тиімді:

- Тақырып бойынша еркін әңгімелесу: Оқушыларға бір тақырып беріп, сол тақырып бойынша әңгімелесу немесе сұхбаттасу ұйымдастыру. Бұл әдіс оқушылардың тілдік қорын кеңейтіп, олардың сөйлеу дағдысын жетілдіруге мүмкіндік береді.

- Рөлдік ойындар: Оқушыларға белгілі бір жағдайды немесе рөлдерді беріп, сол бойынша сөйлеу қабілеттерін дамыту. Мысалы, дүкенде сауда жасау, дәріханада сұраныс айту, қонаққа бару сынды ситуацияларды рөлдік ойындар арқылы көрсетіп, оқушылардың сөйлеу дағдысын дамытып отыру.

- Әңгіме құрастыру: Оқушыларға белгілі бір сурет немесе тақырып бойынша әңгіме құрастыруды тапсырма ретінде беру. Бұл әдіс оқушылардың тілде еркін сөйлей алуын, логикалық ойлау қабілеттерін дамытуға ықпал етеді.

3. Оқылым дағдысын дамыту әдістері

Оқылым дағдысы – оқушылардың мәтіндерді дұрыс түсініп оқуы, оқыған мәтіні туралы сұрақтарға жауап бере алуы. Оқылым дағдысын дамыту үшін мынадай әдіс-тәсілдер тиімді:

- Мәтіндермен жұмыс: Оқушыларға қазақ тіліне тән мәтіндерді оқып, оның мазмұны бойынша сұрақтар қою. Оқушылар мәтіннің негізгі идеясын анықтап, негізгі мәліметтерді дұрыс түсінуі үшін мәтінмен жүйелі түрде жұмыс істеу қажет.

- Қайта оқыту әдісі: Оқушыларға мәтіндерді бірнеше рет оқуға мүмкіндік беру. Бұл әдіс мәтіннің мазмұнына толық енуге, сөздерді дұрыс түсініп, қажетті мағына беру дағдыларын арттыруға көмектеседі.

- Кестелер, схемалар мен диаграммалар арқылы талдау: Мәтіндер бойынша түрлі кестелер немесе схемалар құру арқылы оқушылардың ақпаратты құрылымдауға, мәтінді дұрыс талдауға үйрету.

4. Жазылым дағдысын дамыту әдістері

Жазылым дағдысы оқушылардың сауаттылығын арттырып, өз ойларын дұрыс әрі нақты жазуға үйретеді. Жазылым дағдысын жетілдіру үшін келесі әдістер қолданылуы мүмкін:

- Тақырыпқа байланысты эссе, мақала жазу: Оқушыларға бір тақырып бойынша эссе немесе мақала жазуды тапсырма ретінде беру. Бұл әдіс олардың жазбаша сөйлеу дағдысын жақсартып, өз ойларын жүйелі түрде жеткізу қабілеттерін дамытады.

- Мәтін құрастыру: Оқушыларға тақырып бойынша белгілі бір құрылыммен мәтін жазу тапсырмасын беру (бастау, негізгі бөлім, қорытынды). Бұл жазылым дағдысын қалыптастыруға және жазбаша сауаттылықты арттыруға көмектеседі.

- Көптеген жазбаша тапсырмалар: Оқушыларға үйде немесе сыныпта белгілі бір тақырып бойынша күнделік жазуды, хат жазуды немесе пікір жазуды тапсырма ретінде беру. Оқушылар әртүрлі мәтін түрлерін жазып, олардың әрқайсысының құрылымын дұрыс түсініп, жазуға үйренеді.

Қорытынды

Қазақ тілі сабағында төрт дағдының әрқайсысы өзінше маңызды болып табылады, және оларды қатар дамытудың нәтижесінде оқушының тіл үйренуіне деген қызығушылығы мен қабілеті артады. Тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым дағдыларын дамыту арқылы оқушылардың коммуникативтік қабілеттерін жақсартып, қазақ тіліне деген оң көзқарасын қалыптастыруға болады. Оқытушының әрбір сабағында осы дағдыларды дамытуға бағытталған тиімді әдіс-тәсілдерді қолдану оқушылардың тіл үйренудегі жетістіктерін арттырып, олардың өзара түсіністік қабілеттерін қалыптастырады.