Қазақстан тас дәуірі ҰБТ ға дайындау

I ТАРАУ. ЕЖЕЛГІ ҚАЗАҚСТАН

§ 1. Қазақстан тас дәуірінде

Тас дәуірі адамзат тарихындағы маңызды кезеңдерінің бірі. Бұл кезеңде адамның, оның мүсін-кейпі мен мінез-құлқы күн көріс тіршілігі қалыптасты.

Тас дәуірі осыдан 2,5 млн. жыл бұрын басталып, б.з.д. 3 мыңжылдықта аяқталды. Ғылыми зерттеулерге қарағанда адам баласы осыдан 2 миллион жыл бұрын пайда болған. Бұл деректі археология ғылымы дәлелдеген. Археология-тарихи ескерткіштерді зерттейтін ғылым. Ең алғашқы адамның сүйегі Шығыс Африкада (Кения жерінің Олдувай шатқалы) табылды.

Адам дамуының сатылары:

1. «Епті адам» табылған жері - Африка (Кения жеріндегі Олдувай шатқалы) - 1 млн.750 мың жыл бұрын өмір сүрген.

2. «Тік жүретін адам» 1 млн жыл бұрын өмір сүрген:

а) питекантроп: табылған жері - Ява аралы (1891 жыл), Индонезия

ә) синантроп: табылған жері-Қытайдағы Чжо-коу-дянь үңгірі (1927 жыл).

3. «Неандертал адамы» табылған жері - Германиядағы Неандертал өңірі. Өзбекстанның солтүстік өңіріндегі Тесіктас үңгірі (1938 жыл).

4. «Кроманьон адамы» - Франциядағы Кро-Маньон үңгірінен табылған.

Адам баласының ең алғашқы еңбек құралдары тастан жасалған және бұл кезең ұзақ уақытқа созылған. Осыған байланысты алғашқы тарихи кезең - тас дәуірідеп аталған.

Тас дәуірі мынадай 3 кезеңге бөлінеді:

1. Палеолит - ежелгі тас дәуірі (б.з.б. 2,5 млн. жылдан – 12 мың жылдыққа дейін). 

а) Ерте палеолит (б.з.б. 2 млн. - 140 мың жж.);

ә) Орта палеолит (б.з.б. 140 - 40 мың жж.);

б) Кейінгі палеолит (б.з.б. 40 - 12 мың жж.);

2. Мезолит - орта тас дәуірі (12-5 мың жж.)

3. Неолит - жаңа тас дәуірі (5-3 мың жж.)

Палеолит дәуірі

а) Ерте палеолит(б.з.д. 2 млн - 140 мыңжылдықтар). Ерте тас дәуірінде - адамдар тастан еңбек құралдарын жасап, аң аулап, терімшілікпен айналысты. Климат жылы және құрғақ болды. Сол кезде Қазақстан жерін мекендеген жануарлар: өзен көлдердің жағасында пілдер, мамонттар, бизондар, қарақұйрықтар, бөкендер, құландар, жылқылар, түйелер, таулы жерлерде аюлар, бұғылар, маралдар, тау ешкілер т.с.с. Қазақстан жеріндегі ежелгі адамның іздері ерте палеолит дәуіріндегі б.з.д. 800-140 мыңжылдықтарға сәйкес келеді. Алғашқы адамдар Қаратау (Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан облыстары) жотасы мен Қарасу (Оңтүстік Қазақстан обл. Алғабас ауд.) тұрағында мекендеген. Ең көне тас құралдар Оңтүстік Қазақстаннан табылды. 1958 жылы Оңтүстік Қазақстанда тас ғасыры адамының тұрақтарын тапқан археолог ғалым Х.Алпысбаев болатын. Ерте палеолитке Шабақты, Бөріқазған тұрақтары жатады. Алғашқы адамдардың баспанасы тау үңгірлері, үңгіме қуыстар, тау шатқалдары т.б. Адамдар табиғаттың қаталдығына қарсы тұру үшін, бірігіп аң аулап тіршілік етті топтасып өмір сүрді. Олар пайдаланған тас құралдар мыналар: кварцит, обсидан, тақтас, шақпақ тас.

ә)Орта палеолит (б.з.д. 140-40 мыңжылдықтар).Орта палеолит дәуірі мустьер дәуірі деп аталды. Бұл дәуір ертедегі адамның одан әрі өсіп-дамуымен, мәдени дамуының жаңа кезеңге көтерілуімен ерекшеленеді. Орта палеолит дәуірінің адамдары неандерталдықтар деп аталды.Неандерталь адамының антропологиялық келбеті: мойыны қысқа келеді, тістері ірі болады, сөйлеу қаблеті толық қалыптаспаған. Негізгі кәсібі: аң аулау, терімшілік. Аңды қауым болып топтасып аулаған. Басты ерекшеліктерінің бірі-шақпақ тастан от шығаруды үйренді. Тас өңдеу әдісі жетілді. Еңбек құралдары, негізінен, нуклеустан жасалды. Бұл кезеңнің археологиялық ескерткіштері Оңтүстік Қазақстанның Топалы шатқалы мен Қызылрысбек тұрағынан табылған. Сондай-ақ, орта палеолитке Уәлиханов атындағы тұрақ жатады. Орта палеолитте діни наным-сенім қалыптаса бастады. Мәселен өлікті жерлегенде бір қырына жатқызып, аяғын бүгіп жерлеген. Климат суытып, тауларды мұз басты. Осы кезеңде Қазақстанда ауа райының суытуы өте ұзаққа созылған. Жылылықты жақсы көретін жануарлар қырыла бастады.

б) Кейінгі палеолит (б.з.д. 40-12 мыңжылдықтар).Бұл дәуірде адам баласы дамуындағы тағы бір жаңа кезең басталып, қазіргі адамға ұқсас адамдар қалыптасты. Бұл адамдарды «саналы адамдар» немесе «кроманьон» адамдары деп атайды. Бұл адамдардың антропологиялық белгілері: бастары сопақша, маңдайлары жазық, бойлары ұзын, денесін тік ұстап жүретін болған.

Негізгі кәсібі: аң аулау, терімшілік. Аулайтын аңдары: бұғы, марал, жылқы, мамонт. Теретін жеміс-жидектері: жабайы алма, алмұрт, сәбіз, саңырауқұлақ, жаңғақ т.б. Бұл дәуірде адамдардың топтасып өмір сүру нәтижесінде рулық қауым қалыптасты. Адамдар тау үңгірлерін, қуыстарды баспана қылған. Өнер мен діни наным-сенім дамыды. Сол дәуірде үңгір қабырғаларына жылқы бейнесі, аң аулау сәттері көп бейнеленген. Бұл дәуір адамдарының бұрынғылардан бір ерекшелігі рухани жағынан әжептәуір жоғары болды. Үңгір қабырғаларына салынған суреттер осылай дейді. Сонымен қатар, кейінгі палеолитте еңбек құралдарының 20 шақты түрі болған. Кейінгі палеолит адамдары Қазақстанның барлық аумағынан табылады. Соның ішінде Оңтүстік Қазақстандағы Ащысай тұрағы, Орталық Қазақстандағы Батпақ тұрағы, Қарабас көмбесі т.б.

Мезолит дәуірі

Ежелгі тас ғасыры палеолит пен жаңа тас ғасыры неолит арасындағы өтпелі дәуірді орта тас ғасыры немесе мезолит деп атаймыз. Ол б.з.д. 12-5 мыңжылдықтар кезеңін қамтиды. Мезолит дәуірі 7 мың жылға созылды. Бұл дәуір тарих ғылымында өте аз зерттелген Қазақстанда табылған ескерткіштері көп емес.

Мезолит дәуірінде ауа райы күрт жылынып, мұздар еріді. Бұл кезеңде қазіргіге ұқсас өсімдіктер мен жануарлар түрі қалыптасты. Бірқатар жануарлар (мамонттар, мүйізтұсықтар) құрып кетті. Ірі жануарлар азайып, кішігірім аң-құстар пайда болды. Аң аулау сол кездегі адамдардың негізгі кәсібінің бірі болды. Аңшылық қарулар: жебелі садақ, бумеранг т.б. Садақты алғашында ағаштан жасаған. Жебелері де ағаш, ұштары сүйек. Жебе 80-100 метрге, күрделі жебе 450 метрге дейін жететін болған. Мезолит дәуірінде бумеранг пайда болды. Бумеранг - 100 метрге дейін ұшатын орақ тәріздес ағаш қару. Мезолит кезеңінде жебенің доғал және домалақ оқтұмсықтарын аңшылар терісі бағалы аңдарды аулау үшін қолданған. Балық аулау да жақсы дамыды. Оның себебі мұздар еріп, өзен, көлдер көбейді. Бұл дәуірде адамдар Еуропа, Азия, Америка материгін игерді. Бұл кезеңде жан-жануарларды қолға үйретіп, дәнді дақылдар өсіруді қолға алды.

Неолит дәуірі.

Неолит дәуірі (б.з.д. 5-3 мыңжылдықтар). Неолит дәуірі тас дәуірінің соңғы кезеңі немесе жаңа тас дәуірі деп аталады. Бұл кезең тастардың тиімді қасиеттерін тауып, кәдеге жаратқан табысты кезең болды. Еңбек құралдарын жасаудың тәсілдері жетілдірілді. Бұл дәуірде біраз ерекшеліктер болды. Ең алдымен қоршаған орта қазіргідей кейіпке жетті. Адамдар жануарларды қолға үйретумен айналысты. Шаруашылықтың дамуына, оның жаңа түрлерінің көбеюіне байланысты адамдардың кәсіби қаблеті де дами бастады. Жаңа тас дәуірінде адамдар бұрынғы адамдардан барлық жағынан жоғары тұрды. Олардың құралдары: қыш ыдыс, керамика, дән үккіш, балта, кетпен, келі, сәндік бұйымдар т.б. Бұларды саз балшықтан, тастан, граниттен, мыс, алтын, қорғасын сияқты металдардан тағы басқа заттардан жасаған. Адамдар мата тоқып, киім тігуді үйренді. Керамикалық заттарға геометриялық өрнектер салатын болған.

Неолит дәуірінің басты ерекшелігі еңбек өнімдеріне қол жеткізу. Неолит дәуірінде солтүстік-шығыс Балқашта құралдарды яшма мен кварциттен жасаған. Бұл дәуірде әйел еңбегінің маңызы артты, олар қоғамда жетекші орын ала бастады. Осылайша неолит дәуірінде аналық ру қалыптасты. Неолит дәуіріндегі тұрақтар: Сексеуіл тұрағы, Қарақұдық тұрағы. Солтүстік Қазақстанның неолиттік мәдениеті атбасарлық және маханжар болып екіге бөлінеді. Атбасар мәдениетінің тұрғындары Есіл бойының далалық өңірлеріне қоныстанып, негізінен аң аулаумен айналысқан. Ал, Маханжар мәдениетінің ескерткіштері Торғай мен Тобыл алқаптарында шоғырланған. Мұндай ұқсастықтар Еуразияның далалық алқаптарындағы тайпалардың мәдени және этникалық жағынан өзара жақын болғанын көрсетеді. Бұл кезеңде мал шаруашылығы қалыптасты. Сонымен қатар, жерлеу дәстүрінде өзгерістер болды. Атап айтсақ, қайтыс болған адамды өзі өмір сүрген тұрағында жерлеген. Адамның басын солтүстік-батысқа қаратып жерлеген. О дүниеде өмір бар деп сенген.

§ 2. Қазақстан қола дәуірінде

Қола дәуірі (б.з.д. 2-1 мыңжылдықтар). Тас дәуірі аяқталғаннан кейін, қола дәуірі басталды. Қола дәуірі деп аталуының себебі, осы кезде Еуразияда қола өндіру тәсілі дүниеге келген. Қола дәуірінде рулық қатынас жойылып, тайпалық бірлестіктер құрылды. Алғашқы қоғамдық еңбек бөлінісі қалыптасты, оған мал шаруашылығының егіншіліктен бөлінуі себеп болды. Қола дәуірінде бүкіл Қазақстан жерінде мал шаруашылығы жетекші салаға айналды. Тас дәуірінен кейінгі тарихи кезең - қола дәуірі аса ұзаққа созылған жоқ. Дегенмен қола дәуірі аз ғана уақытты қамтыса да ерекшеліктерге толы болды.

Қола дәуірінің үш ерекшелігін атап айтар болсақ:

1. Қола металлургиясы. Түсті металдар, оның ішінде алтын, өндірістік жолмен игеріле бастады. Қазақстанның бірнеше өңірінде кен орындарын табылуы бұған дәлел.

2. Бақташылық, мал шаруашылығы. Мал өсіру негізгі кәсіпке айналды. Үй жануарларының түрі көбейді.

3. Егіншілік. Егіншілік біршама дамыды. Металлургияның, мал шаруашылығы мен егіншіліктің дамуы ер адамдардың қоғамдағы рөлін арттырды. Сондықтан аналық рулық қатынастардың орнына аталық отбасылық рулық қатынас орнады.

Қола дәуірі бірнеше тарихи кезеңдерге бөлінеді:

1. Нұра кезеңі.

2.Атасу кезеңі.

3.Беғазы-Дәндібай кезеңі.

Андронов мәдениеті. Қазақстанда қола дәуіріндегі тайпалардан көптеген тұрақтар, кен орындары, тағы басқа археологиялық ескерткіштер қалған. Бұларды Андронов мәдениеті деп атайды. Себебі, Оңтүстік Сібірдегі Ачинск қаласы маңындағы Андроново селосынан қола дәуірі ескерткіштері алғаш рет табылды. Оны 1914 жылы Б.В.Грязнов ашты. Қола дәуіріндегі ежелгі қалалардың ең ескі тұрағы - Арқайым. Ол Қостанай және Шелябі облыстарының шекарасында орналасқан. Қола дәуірі тұрғындарын «мық» деп атаған. Бұл атау иран тілдес халықтарда да бар. «Мық» сөзі аласа бойлы, бірақ мығым дегенді білдіреді. Андронов мәдениетінің аумағы негізінен бүкіл Қазақстанды қамтиды. Қазақстандағы қола дәуір ескерткіші ең көп шоғырланған жер - Орталық Қазақстан. Орталық Қазақстанда Андронов мәдениетінің 30-дан аса мекені, 150-ден аса моласы табылды. Кейінгі қола дәуірінің мәдениеті Беғазы-Дәндібай мәдениеті деп аталады. Орталық Қазақстан жерінен қола дәуірінің теңдесі жоқ ескерткіштері - Беғазы-Дәндібай мәдениетін қазақтың біртуар ұлы, академик Ә.Х.Марғұлан ашты. Бұл аймақтан 50-ден аса қорған табылған. Андронов мәдениеті кезеңіндегі тайпалар геометриялық өрнек салуды білген. Адамдар мыс пен қалайыны қосып қорытуды үйренген. Ол б.з.д. 2 мыңжылдықта басталған.

Андроновтықтарда негізінен, отырықшы шаруашылық басым болған. Бұл, әрине егіншіліктің болғанын көрсетеді. Жерді тесемен өңдеген, сондықтан сол кездегі егіншілік «теселі егіншілік» деп аталған. Көбінесе бидай, тары өсірілген. Мал шаруашылығымен қатар егіншілік андроновтықтардың негізгі кәсібі болды. Мал шаруашылығымен айналысқан қола дәуірі тайпалары қой, жылқы, сиыр малын өсірді. Қола дәуірінің тайпалары үнді-ирандық тілде сөйлеген. Андроновтықтар еуропоидті. Олардың сырт бет-бейнесін академик В.П.Алексеев зерттеген. Жекеменшік қалыптасты. Әлеуметтік теңсіздік орнады.

Андронов қолөнері: Қола дәуірінде Қазақстанды мекендеген тайпалар ыдысты қыштан жасаған. Андронов мәдениетінің археологиялық рәмізі сырға мен алқа. Үй кәсіпшілігінде тоқыма кәсібі дамыған.

Андроновтықтардың кен өндіру әдістері:

а) Жұмсақ кен өндіргенде опыру әдісін қолданды;

ә) Қатты кен өндіргенде отпен уату әдісін пайдаланды;

б) Үңгіп қазу әдісі.

Андроновтықтар өндірген кенді сумен шаятын болған. Андроновтықтардың баспанасы - жертөле немесе жартылай жертөле.

Діні мен өнері: Қола дәуірінің адамдары табиғат күштеріне көбірек табынды.

1. Мәйіттің басын батысқа немесе оңтүстік-батысқа қаратып жерлеген.

2.Өлікті қабірге аяқ-қолын бүгіп жатқызған.

3.Өлген адамды өртеп, қабірге оның күлін ғана қою ғұрпы да болған.

Андроновтықтар үй салғанда құрбандық шалған. Ошақты қатты құрметтеген. Андронов тайпалары тасқа жабайы бұқа, бишілер, қос өркешті бактриан түйесі, екі аяқ арба, әскер шайқасы туралы суреттер көп салған. Андроновтықтарда зергерлік өнер жақсы дамыған. Әшекей бұйымдардан сақина, сырға, алтын білезік және тағы басқа түрлерін жасаған.