Тұран университеті «Юриспруденция» сериясы

Ғылыми жетекші: Тулекова Г.Х.

Орындаған: Бакалавриат 1-курс студенті, Тұран университетінің Жоғары құқық мектебі, Досчанов Мерей

ТЕЗИС АТАУЫ:

Қазақстандағы прокуратураның рөлі: құқықтық қадағалау және заңдылықты сақтау

Роль прокуратуры в Казахстане: правовой надзор и соблюдение законности

The Role of the Prosecutor's Office in Kazakhstan: Legal Supervision and Compliance with Legality

Аңдатпа

Бұл мақалада Қазақстан Республикасындағы прокуратураның құқықтық жүйедегі орны, оның негізгі қызмет бағыттары және заңдылықты қамтамасыз етудегі маңызы қарастырылады. Прокуратура – құқықтық мемлекеттің маңызды институты, ол заң үстемдігін қамтамасыз етуге және азаматтардың құқықтарын қорғауға бағытталған. Зерттеуде прокуратура қызметінің негізгі аспектілері, оның ішінде құқықтық қадағалау, қылмыстық қудалау, мемлекет мүддесін сотта қорғау және адам құқықтарын қамтамасыз ету бағыттары сараланады. Сонымен қатар, Қазақстанда жүргізіліп жатқан құқықтық реформалар контекстінде прокуратура рөлінің өзгерісі мен заманауи талаптарға бейімделуі талданады. Мақаланың мақсаты – прокуратураның қоғамдағы орны мен маңызын ашу және оның тиімділігін арттыру жолдарын ұсыну.

Кілт сөздер: прокуратура, құқықтық қадағалау, заңдылық, қылмыстық қудалау, мемлекеттік бақылау, реформалар, адам құқықтары.

Аннотация

В данной статье рассматривается место прокуратуры в правовой системе Республики Казахстан, её основные функции и значение в обеспечении законности. Прокуратура как важнейший институт правового государства осуществляет надзор за соблюдением законов, защищает права граждан и представляет интересы государства. В исследовании анализируются ключевые направления её деятельности, включая уголовное преследование, правовой надзор, судебное представительство и защита прав человека. Также рассматривается влияние проводимых в стране реформ на структуру и функции прокуратуры. Цель статьи – раскрыть значимость прокуратуры в современной системе и предложить пути повышения её эффективности.

Ключевые слова: прокуратура, правовой надзор, законность, уголовное преследование, государственный контроль, реформы, права человека.

Abstract

This article analyzes the position of the Prosecutor’s Office in Kazakhstan’s legal system, its core functions, and its importance in ensuring the rule of law. As a key institution of a legal state, the Prosecutor’s Office oversees compliance with the law, protects citizens’ rights, and represents the interests of the state. The study highlights main activities such as legal supervision, criminal prosecution, litigation on behalf of the state, and the protection of human rights. The role of ongoing legal reforms in reshaping the prosecutorial system is also discussed. The article aims to assess the institutional relevance of the Prosecutor’s Office and propose measures to enhance its efficiency.

Keywords: prosecutor’s office, legal supervision, legality, criminal prosecution, state oversight, reform, human rights.

Кіріспе

Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін жариялаған сәттен бастап құқықтық мемлекет құру жолына түсті. Бұл – мемлекетті басқарудың, қоғам өмірін ұйымдастырудың, жеке адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың негізгі қағидаттарының бірі. Құқықтық мемлекеттің ең басты белгілерінің бірі – заңның үстемдігі және оның сақталуын қамтамасыз ететін тиімді құқық қорғау жүйесі. Осы жүйеде прокуратура ерекше рөл атқарады.

Прокуратура – заңдылықтың сақталуын жоғары деңгейде қадағалаушы, қоғам мен мемлекеттің мүддесін қорғаушы, құқық бұзушылықтарға қарсы әрекет ететін конституциялық орган. Қазақстан Республикасының Конституциясының 83-бабында прокуратураға берілетін өкілеттіктер айқын көрсетілген. Атап айтқанда, прокуратура республика аумағында заңдардың, Президент жарлықтарының және басқа нормативтік құқықтық актілердің дәл әрі біркелкі қолданылуын жоғары қадағалауды жүзеге асырады, сотта мемлекеттің мүддесін білдіреді, қылмыстық қудалауды жүзеге асырады және заңда белгіленген басқа да функцияларды орындайды.

Прокуратура институтының тарихи негізіне көз жүгіртсек, ол Кеңес Одағы кезеңінде орталықтандырылған бақылау органы ретінде қызмет етті. Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстанда бұл органға жаңа мазмұн берілді. Прокуратураның қызметі демократиялық құндылықтарға, адам құқықтарын қорғау принциптеріне және құқықтық мемлекет қағидаттарына бейімделді. Қазіргі таңда прокуратура өз қызметін 2017 жылы қабылданған «Прокуратура туралы» ҚР Заңы және басқа да құқықтық актілер негізінде жүзеге асырады.

Соңғы жылдары Қазақстанда жүргізіліп жатқан құқықтық реформалар аясында прокуратураның рөлі мен функциялары біршама өзгеріске ұшырады. 2021 жылдан бастап енгізілген үш буынды модель – полиция, прокуратура, сот – құқық қорғау жүйесінің сапасын арттыруға бағытталған маңызды қадамдардың бірі болды. Бұл модель бойынша тергеу әрекеттерінің заңдылығын бағалауда прокурор шешуші тұлғаға айналды. Осы арқылы прокуратура қылмыстық процеске тиімді бақылау орнатып, азаматтардың заңсыз қудалауға ұшырауына жол бермеуге бағытталған тосқауыл қызметін атқара бастады.

Бүгінгі таңда прокуратураның рөлі тек заң бұзушылықты анықтап, кінәлілерді жауапқа тартумен шектелмейді. Ол – заңдылықты қалыптастырушы, құқықтық саясатты жүзеге асырушы, әлеуметтік әділеттілік пен тұрақтылықтың кепілі. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасы аясында прокуратура қызметінің ашықтығы мен тиімділігі, азаматтармен кері байланыстың орнығуы – басты бағыттардың бірі болып отыр.

Аталған зерттеудің өзектілігі – прокуратураның қазіргі құқықтық жүйедегі орнын бағалау, оның заң үстемдігін қамтамасыз етудегі шынайы ықпалын анықтау және оны әрі қарай жетілдіру жолдарын ұсыну қажеттілігімен байланысты. Прокуратураның қоғамдағы миссиясы, нақты қызмет бағыттары, құқық бұзушылықтардың алдын алу және азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғау салаларындағы рөлі – бұл мақалада қаралатын негізгі мәселелердің бірі.

Зерттеу әдістері

Бұл зерттеу сапалы (qualitative) сипатта, яғни заңнамалық шолуға, құқықтық талдауға және салыстырмалы зерттеу тәсілдеріне негізделеді. Прокуратура қызметін бағалауда, оның құқықтық жүйедегі орны мен даму эволюциясын анықтауда келесі әдістер қолданылды:

1.Құқықтық талдау әдісі

Қазақстан Республикасының Конституциясы (83-бап), «Прокуратура туралы» Заң, Қылмыстық-процестік кодекс және әкімшілік заңнама сараланып, прокуратураның өкілеттіктері мен функциялары жүйелі түрде қарастырылды.

2.Салыстырмалы құқықтық талдау

Қазақстандағы прокуратураның құрылымы мен қызметтері Ресей, Литва, Эстония, Франция секілді елдердің жүйелерімен салыстырылып, ұқсастықтары мен айырмашылықтары анықталды.

3.Эмпирикалық материалдарды қолдану

ҚР Бас прокуратурасының ресми есептері (2015–2023 жж.), ҚР Президенті әкімшілігінің реформалар пакеті, Құқықтық саясат тұжырымдамасы мен БАҚ-та жарияланған сараптамалық деректер зерттеудің нақты дереккөздері ретінде қолданылды.

4.Контент-талдау

Прокуратураның ресми сайты, Үкімет порталы, «Заң», «Юрист», «Құқық және мемлекет» журналдарындағы мақалалар, сондай-ақ құқықтық форумдар мен ғылыми конференция материалдары зерделенді.

5.Тарихи-құқықтық тәсіл

Прокуратураның Қазақстанда қалыптасуы мен даму кезеңдері – Кеңестік дәуірден бастап қазіргі реформаларға дейін – тарихи тұрғыдан қарастырылды.

Бұл әдістердің барлығы мақала мазмұнының тереңдігі мен ғылыми негізділігін қамтамасыз етуге көмектесті.

Нәтижелер

Зерттеу барысында прокуратура қызметінің бірқатар маңызды нәтижелері мен қазіргі жағдайы айқындалды:

1. Прокуратураның құқықтық бақылау рөлі күшейді

Жыл сайын прокуратура органдары 2 млн-нан астам заң бұзушылықты анықтап отырады. 2022 жылы прокурорлық қадағалау актілері негізінде 14 мыңнан аса азаматтың құқығы қалпына келтірілді.

2. Прокуратураның үш буынды моделі енгізілді

Полиция – прокуратура – сот сатысы арқылы азаматтардың құқықтары жақсырақ қорғала бастады. 2021–2023 жылдары прокуратура 7 мыңнан астам негізсіз қылмыстық істің тоқтатылуына ықпал етті.

3. Қоғамдық бақылау мен азаматтық қатысу артты

Онлайн өтініш беру, электронды бақылау, «E-Prosecutor» жүйесі арқылы халықтың құқық қорғау органдарына сенімі артуда.

4. Прокурорлық актілердің тиімділігі жоғары

Жыл сайын орта есеппен 5 мыңнан астам заңсыз әкімшілік және ведомстволық актілердің күші жойылады.

5. Құқық бұзушылықтың алдын алу бағытында белсенділік бар

Мектептерде, жоғары оқу орындарында құқықтық сауаттылықты арттыру мақсатында прокуратура өкілдері жиі кездесулер өткізуде.

Талқылау (Discussion)

Зерттеу нәтижелері прокуратураның заңдылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз етудегі маңыздылығын айқын көрсетті. Ол — құқық бұзушылықты жоюмен қатар, оларды болдырмауға бағытталған алдын алу тетіктерінің орталығы.

Халықаралық тәжірибемен салыстыру:

Еуропа елдерінде (мысалы, Франция, Литва) прокуратура сот билігінен тәуелсіз, кейде атқарушы биліктен де бөлек дербес институт ретінде қарастырылады. Бұл елдерде прокуратура көбіне адам құқықтарын қорғауға және әділеттілікті қамтамасыз етуге басымдық береді.

Қазақстанда да соңғы жылдары прокуратураның бейнесі өзгеріп келеді. Ол қылмыстық жазалаушы ғана емес, қоғам мүддесін қорғайтын және әділеттілікті орнататын орган ретіндегі қызметін кеңейтіп жатыр.

Алайда шешілмеген мәселелер де бар:

• Кейбір прокурорлық ұсыныстар уақытында орындалмайды.

• Аумақтық теңсіздік (аймақтарда ресурстар жеткіліксіз).

• Азаматтардың құқықтық сауаттылығы төмен, прокуратураға өтінішпен жүгінудің мәнін толық түсінбейді.

Ұсыныстар:

• Прокуратура қызметінің ашықтығын арттыру үшін қоғаммен тұрақты кері байланыс жүйесін енгізу.

• Прокурорларды даярлау жүйесін жетілдіру, халықаралық тәжірибелерге негізделген кәсіби білім беру.

• Электрондық қадағалау және жасанды интеллект негізінде талдау жүйелерін дамыту.

• Үкіметтік емес ұйымдармен және азаматтық қоғаммен ынтымақтастықты кеңейту.

Қорытынды (Conclusion)

Прокуратура – Қазақстан Республикасының құқықтық жүйесіндегі басты тіректердің бірі. Ол тек заң бұзушылықты анықтап, жоюмен шектелмей, мемлекеттің құқықтық саясатының белсенді құралына айналуда. Зерттеу көрсеткендей, прокуратураның қызметі – көпқырлы, кешенді және үнемі дамуға бейімделуі тиіс бағыт.

Бүгінгі таңда прокуратура алдында тұрған міндеттер:

• Құқықтық тәртіпті нығайту;

• Халықтың құқықтық сенімін арттыру;

• Қоғам мен билік арасындағы байланысты күшейту.

Осы мақсаттарға жету үшін заңнамалық база үнемі жетілдіріліп, прокуратура органдарының кәсіби деңгейі жоғарылап, қоғаммен байланысы күшейтілуі қажет.

Пайдаланылған әдебиеттер (References)

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы (1995 ж.)

2. Қазақстан Республикасының «Прокуратура туралы» Заңы (2017 ж.)

3. ҚР Қылмыстық-процестік кодексі

4. ҚР Бас прокуратурасының ресми мәліметтері (www.prokuror.kz)

5. Human Rights Watch: Kazakhstan Report, 2022

6. Тоқаев Қ.К. «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасы, 2020

7. Жумабаев М. «Құқық қорғау жүйесіндегі реформалар және прокуратура рөлі» // Заң журналы, 2022

8. OECD Rule of Law Review: Kazakhstan, 2023

9. «E-Prosecutor» жобасы бойынша ресми аналитикалық шолу, 2022

10. Сапарбаев А. «Құқықтық мемлекет және прокуратураның келешегі» // Юрист, 2021