"Қолөнер және ұлттық шығармашылық"

әдістемелік құрал

(әдістемелік құрал көркем еңбек пәні мұғалімдеріне арналған)

Құрастырушы: Молдакасымова Гульнур Халыковна көркем еңбек пәнінің мұғалімі

Бұл әдістемелік құрал “Көркем еңбек” (ұлдар) пәнін оқытатын мұғалімдерге арналған. Ол оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға, технологиялық дағдыларын жетілдіруге және ұлттық қолөнерді заманауи әдістермен ұштастыруға бағытталған.

Құралда ағаш өңдеу, металл өңдеу, тері мен сүйек өңдеу, ұлттық қолөнер, құрылыс және жөндеу жұмыстары, заманауи материалдармен және 3D модельдеумен жұмыс істеу әдістері қамтылған. Сонымен қатар, оқушылардың еңбек ету мәдениетін қалыптастыруға, кәсіпкерлік дағдыларын дамытуға және шығармашылық жобалар арқылы функционалдық сауаттылығын арттыруға басымдық беріледі.

Әдістемелік құралда практикалық тапсырмалар, зерттеу жобалары, ойын технологиялары, шығармашылық жұмыстар және цифрлық құралдарды пайдалану әдістері берілген. Ол мұғалімдерге сабақты тиімді ұйымдастыруға, оқушылардың қызығушылығын арттыруға және білім беру сапасын жақсартуға көмектеседі.

Бұл құрал мектеп мұғалімдеріне, әдіскерлерге және еңбекке баулу бойынша қосымша білім беру мамандарына пайдалы көмекші материал бола алады.

Мазмұны

КІРІСПЕ 1-БӨЛІМ. КӨРКЕМ ЕҢБЕК ПӘНІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 1.1. Көркем еңбек пәнінің мақсаты мен міндеттері 1.2. Ұлдарға арналған көркем еңбек пәнінің ерекшеліктері 1.3. Қауіпсіздік техникасы және еңбек мәдениеті 2-БӨЛІМ. АҒАШ ӨҢДЕУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ 2.1. Ағаш материалдарының түрлері және олардың қасиеттері 2.2. Ағашты кесу, өңдеу және біріктіру әдістері 2.3. Ағаштан жасалатын бұйымдар: шығармашылық жобалар 2.4. Қазақтың дәстүрлі ағаш өңдеу өнері 3-БӨЛІМ. МЕТАЛЛ ӨҢДЕУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ 3.1. Металл түрлері және олардың қолданылуы 3.2. Металды кесу, ию, дәнекерлеу және өңдеу тәсілдері 3.3. Металл бұйымдарын жасау және безендіру 3.4. Қазақтың дәстүрлі металл өңдеу және зергерлік өнері 4-БӨЛІМ. ҚОЛӨНЕР ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ 4.1. Қазақтың ұлттық қолөнері және оның ерекшеліктері 4.2. Ағаш өңдеу және ұлттық ою-өрнек 4.3. Тері өңдеу және ұлттық бұйымдар жасау 4.4. Металл өңдеу және қазақтың зергерлік өнері 4.5. Қазақтың ұлттық сәндік-қолданбалы өнерін жаңғырту 5-БӨЛІМ. ЗАМАНАУИ МАТЕРИАЛДАРМЕН ЖҰМЫС 5.1. Пластик және полимер материалдарын өңдеу 5.2. 3D модельдеу және лазерлік кесу технологиялары 5.3. Электронды құрылғылармен жұмыс жасау (Arduino, робототехника негіздері) 6-БӨЛІМ. ДИЗАЙН ЖӘНЕ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖОБАЛАР 6.1. Графикалық дизайн және композиция заңдылықтары 6.2. Инженерлік дизайн: макет және прототип жасау 6.3. Көркем еңбек сабағындағы жобалық жұмыс әдістері 7-БӨЛІМ. ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕР ЖӘНЕ ҮЙ ТҰРМЫСЫНА АРНАЛҒАН БҰЙЫМДАР 7.1. Тұрмыстық ағаш және металл бұйымдарын жасау 7.2. Құрылыс және жөндеу жұмыстарының негіздері 7.3. Экологиялық таза және қайта өңделетін материалдарды пайдалану ҚОРЫТЫНДЫ ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

4 5 5 6 6 7 8 8 10 10 12 13 13 16 16 17 17 19 20 20 21 21 22 25 26 27 28 29

КІРІСПЕ

“Көркем еңбек” пәні – оқушылардың шығармашылық қабілеттерін, еңбекке деген сүйіспеншілігін және практикалық дағдыларын дамытуға бағытталған маңызды оқу курстарының бірі. Бұл пән оқушыларға әртүрлі материалдармен (ағаш, металл, тері, пластик) жұмыс істеуді үйретіп, олардың техникалық және шығармашылық дағдыларын жетілдіруге мүмкіндік береді.

Ұлдарға арналған көркем еңбек сабақтарының ерекшелігі – олар тек көркемдік-эстетикалық бағытта ғана емес, сонымен қатар технологиялық және инженерлік дағдыларды қалыптастыруға арналған. Оқушылар осы пән арқылы ағаш және металл өңдеу, қолөнер, құрылыс және жөндеу жұмыстары, 3D модельдеу және заманауи материалдармен жұмыс жасау сияқты көптеген салаларды меңгере алады.

Бұл әдістемелік құрал “Көркем еңбек” (ұлдар) пәнін оқытатын мұғалімдерге көмекші құрал ретінде әзірленген. Мұнда пәнді оқытудың теориялық негіздері, практикалық тапсырмалар, оқыту әдістері мен бағалау тәсілдері қарастырылған.

Әдістемелік құралдың мақсаты:

Мұғалімдерге пәнді тиімді оқытуға көмектесу.

Оқушылардың шығармашылық және технологиялық дағдыларын дамыту.

Қазақтың ұлттық қолөнерін қазіргі заманғы еңбекке баулу әдістерімен ұштастыру.

Көркем еңбек арқылы оқушылардың кәсіптік бағдарын анықтау.

Әдістемелік құралдың міндеттері:

Көркем еңбек пәнінің мазмұнын жүйелі түрде ұсыну.

Оқушылардың практикалық дағдыларын қалыптастыру үшін шығармашылық тапсырмалар беру.

Қауіпсіздік ережелерін сақтау және еңбек мәдениетін үйрету.

Қолөнер мен заманауи технологияларды біріктіру арқылы жаңа тәсілдерді көрсету.

Бұл құрал мектеп мұғалімдеріне, әдіскерлерге және еңбекке баулу бойынша қосымша білім беру мамандарына арналған. Ол оқытушылардың тәжірибесін жетілдіруге және көркем еңбек пәнін жоғары деңгейде ұйымдастыруға көмектеседі.

1-БӨЛІМ. КӨРКЕМ ЕҢБЕК ПӘНІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1. Көркем еңбек пәнінің мақсаты мен міндеттері

Мақсаты:

• Оқушылардың шығармашылық және технологиялық дағдыларын дамыту.

• Еңбек ету мәдениетін қалыптастыру және ұлттық қолөнерді меңгеруге баулу.

• Қазіргі заманғы материалдармен және құралдармен жұмыс істеу қабілетін жетілдіру.

• Оқушыларды болашақ кәсіпке бейімдеу және кәсіпкерлікке қызығушылығын арттыру.

Міндеттері:

Қолөнер және өндіріс технологиялары туралы негізгі білім беру.

Көркемдік және дизайндық ойлау қабілетін дамыту.

Ағаш, металл, тері және заманауи материалдармен жұмыс істеуді үйрету.

Практикалық дағдыларды қалыптастыру және еңбектің қауіпсіз әдістерін үйрету.

Ұлттық өнер мен заманауи технологияларды ұштастыру.

1.2. Ұлдарға арналған көркем еңбек пәнінің ерекшеліктері

Көркем еңбек пәнінің ұлдарға арналған бағдарламасы технологиялық және инженерлік бағыттарға басымдық береді.

Негізгі бағыттары:

• Ағаш өңдеу: ағаштан тұрмыстық және сәндік бұйымдар жасау.

• Металл өңдеу: металл бұйымдарын жасау және көркем өңдеу.

• Құрылыс және жөндеу жұмыстары: тұрмыста қолданылатын бұйымдарды жасау.

• Заманауи материалдармен жұмыс: 3D модельдеу, пластик, лазерлік кесу.

• Электронды құрылғылар: қарапайым электр сызбалары, робототехника негіздері.

Практикалық бағыттылығы:

Ұлдар үшін көркем еңбек тек теориялық білім беріп қоймай, олардың қолмен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыруға бағытталады.

1.3. Қауіпсіздік техникасы және еңбек мәдениеті

Көркем еңбек сабақтарында қауіпсіздік техникасын сақтау маңызды рөл атқарады.

1. Жалпы қауіпсіздік ережелері:

✔ Сабақ барысында арнайы қорғаныс құралдарын (қолғап, көзілдірік, маска) пайдалану.

✔ Жұмыс орнын таза және реттелген күйде ұстау.

✔ Құрал-саймандарды дұрыс қолдану және сақтауды үйрену.

✔ Жұмыс аяқталғаннан кейін жабдықтарды ретке келтіру және орнында сақтау.

2. Ағаш және металл өңдеу кезіндегі қауіпсіздік ережелері:

✔ Ағаш кесу кезінде қолды араның жүзіне жақындатпау.

✔ Электр құралдарымен жұмыс істегенде тоқ қауіпсіздігін сақтау.

✔ Металл кесу және дәнекерлеу жұмыстарында арнайы қолғап пен көзілдірік кию.

✔ Құралдарды дұрыс пайдалану және қауіпті аймақтардан сақтану.

3. Жарақаттанған жағдайда алғашқы көмек көрсету:

✔ Кесілген немесе күйген жағдайда бірден мұғалімге хабарлау.

✔ Жараны таза сумен жуу және алғашқы медициналық көмек көрсету.

✔ Ауыр жарақат болған жағдайда жедел жәрдем шақыру.

Практикалық тапсырма:

Оқушылар қауіпсіздік ережелеріне байланысты постер дайындап, оны сыныпқа ілу.

2-БӨЛІМ. АҒАШ ӨҢДЕУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ

2.1. Ағаш материалдарының түрлері және олардың қасиеттері

Ағаш – құрылыс, жиһаз жасау, қолөнер және тұрмыстық бұйымдар өндіруде кең қолданылатын табиғи материал.

Ағаштың негізгі түрлері:

✔ Жапырақты ағаштар: емен, қайың, жаңғақ, үйеңкі (берік, жиһаз және сәндік бұйымдар жасауға қолайлы).

✔ Қылқан жапырақты ағаштар: қарағай, шырша, балқарағай (жеңіл, оңай өңделеді, құрылыс пен ағаш бұйымдарына жарамды).

✔ Тропикалық ағаштар: тик, қызыл ағаш (ылғалға төзімді, жоғары сапалы жиһаз және сәндік бұйымдар үшін қолданылады).

Ағаштың негізгі қасиеттері:

✔ Тығыздық – беріктік пен салмаққа әсер етеді.

✔ Ылғалдылық – кептірілмеген ағаш жарылуы немесе деформациялануы мүмкін.

✔ Иілгіштік және өңделгіштік – әртүрлі бұйымдар жасауға мүмкіндік береді.

Практикалық тапсырма: Оқушыларға ағаш үлгілерін зерттеп, олардың ерекшеліктерін сипаттау тапсырылады.

2.2. Ағашты кесу, өңдеу және біріктіру әдістері

Ағашпен жұмыс істеу кезінде әртүрлі кесу, өңдеу және біріктіру әдістері қолданылады.

1. Кесу әдістері:

• Арамен кесу (қол ара, электр ара).

• Лобзикпен ойып кесу (күрделі пішіндер жасау үшін).

• Лазерлік кесу (заманауи технологиялармен дәл пішіндер жасау).

2. Беті мен қыры өңдеу:

• Қашау және жону (қалып беру және ою-өрнек жасау).

• Тегістеу (шлифовка) – бұйымның бетін тегістеу.

• Бояу және лактау – бұйымды ылғал мен зақымданудан қорғау.

3. Ағаш бөлшектерін біріктіру:

• Шеге және бұрандалар арқылы бекіту.

• Желімдеу (PVA, эпоксид желімдер).

• Киілмелі қосылыстар (тіл және ойық әдістері).

Практикалық тапсырма: Оқушылар ағаштан қарапайым құрастыру бұйымын жасап, оны тегістеп, лактау жұмыстарын жүргізеді.

2.3. Ағаштан жасалатын бұйымдар: шығармашылық жобалар

Ағаш өңдеу технологияларын меңгергеннен кейін оқушылар бұйымдар жасау бойынша шығармашылық жобаларды жүзеге асыра алады.

Күнделікті тұрмысқа арналған бұйымдар:

• Оюланған тақтайша

• Қалта телефонына арналған тұғыр

• Кілт ілгіш

• Аяқ киім сөресі

Ұлттық бұйымдар:

• Ою-өрнекпен безендірілген сандық

• Домбыра

• Киіз үйге арналған ағаш бұйымдар

Дизайнерлік жұмыстар:

• Қаламсап қорабы

• Декоративті шам қойғыш

• Қабырғаға арналған панно

Практикалық тапсырма: Оқушылар “Менің алғашқы ағаш бұйымым” атты шағын жобасын жасап, оның эскизін сызады және дайындайды.

2.4. Қазақтың дәстүрлі ағаш өңдеу өнері

Ағаш өңдеу – қазақ халқының ежелден келе жатқан дәстүрлі қолөнерінің бірі. Қазақ шеберлері ағаштан тұрмыстық, сәндік, архитектуралық және көлік-жабдықтық бұйымдар жасаған. Бұл өнер ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, ұлттық мәдениеттің ажырамас бөлігіне айналды.

Қазақ халқының ағаш өңдеудегі негізгі бағыттары

1. Тұрмыстық ағаш бұйымдары – ыдыс-аяқ, асадал, кебеже, сандық, бесік.

2. Көлік және мал шаруашылығына арналған жабдықтар – арба, ер-тоқым, жүген, қамыт.

3. Құрылыс ағаштары – киіз үй сүйегі, үй жиһаздары.

4. Сәндік және зергерлік бұйымдар – оюлы панно, музыкалық аспаптар (домбыра, қобыз).

1. Киіз үй сүйегін жасау өнері

Киіз үй – қазақ халқының ең маңызды мәдени мұраларының бірі. Оның ағаш бөлшектері ерекше шеберлікпен жасалады.

Киіз үйдің ағаш бөліктері:

• Кереге – үйдің қабырғасын құрайтын торлы құрылым.

• Уық – шаңырақты керегемен байланыстыратын негізгі элемент.

• Шаңырақ – үйдің төбесін ұстап тұратын дөңгелек ағаш.

• Есік (сықырлауық) – киіз үйдің кіреберісі, ою-өрнектермен безендіріледі.

Практикалық тапсырма: Оқушылар шағын киіз үй макетін жасап, оның ағаш бөлшектерін құрастырады.

2. Тұрмыстық ағаш бұйымдары

Қазақ шеберлері ағаштан ас үйге, киім-кешек сақтауға, күнделікті өмірде қолдануға арналған бұйымдар жасаған.

Негізгі тұрмыстық бұйымдар:

• Сандық – киім-кешек пен құнды заттарды сақтау үшін қолданылған.

• Асадал – ыдыс-аяқ пен тұрмыстық заттарға арналған шкаф.

• Кебеже – азық-түлік сақтауға арналған жабық жәшік.

• Табақ, ожау, қасық – ағаштан жасалған ас үй жабдықтары.

• Бесік – нәрестелерге арналған ұлттық төсек.

Ағаш бұйымдарын безендіру әдістері:

• Ою-өрнек – ағаштың бетіне нақышталған геометриялық немесе өсімдік тектес өрнектер.

• Қаптау – металл немесе сүйекпен безендіру.

• Күйдіру – ағаш бетіне өрнек салу әдісі.

Практикалық тапсырма: Оқушылар шағын сандық немесе ас үй бұйымдарының макетін жасап, оны өрнектермен безендіреді.

3. Ат әбзелдері мен көлік жабдықтары

Көшпенді өмір салтына байланысты қазақ халқы ағаштан көлік және мал шаруашылығына арналған бұйымдарды жасаған.

Ағаштан жасалған ат әбзелдері:

• Ер-тоқым – салт жүруге арналған ат жабдығы.

• Жүген, құйысқан, өмілдірік – атты басқаруға көмектесетін құралдар.

Көлік құралдары:

• Қос доңғалақты арба – жүк тасуға арналған.

• Шаңғы және шана – қарлы аймақтарда қолданылған.

Практикалық тапсырма: Оқушылар қағаз немесе ағаш макетін пайдаланып, ер-тоқымның үлгісін жасайды.

4. Қазақтың музыкалық аспаптарын жасау

Қазақтың дәстүрлі музыкалық аспаптары ағаштан жасалып, ерекше нақышпен безендірілген.

Негізгі аспаптар:

• Домбыра – екі ішекті, шертпелі ұлттық аспап.

• Қобыз – ысқышпен ойналатын көне аспап.

• Шертер, сыбызғы, даңғыра – халықтық аспаптар.

Аспаптарды жасау ерекшеліктері:

• Ағаш түрлері: Қарағаш, қайың, жаңғақ ағашы қолданылады.

• Қалыпқа келтіру: Ағаштан қажетті пішін кесіліп, тегістеледі.

• Безендіру: Ою-өрнек, металмен қаптау, табиғи бояулар қолдану.

Практикалық тапсырма: Оқушылар домбыраның шағын макетін жасап, оны оюмен безендіреді.

3-БӨЛІМ. МЕТАЛЛ ӨҢДЕУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ

3.1. Металл түрлері және олардың қолданылуы

Металл – беріктігі мен ұзақ мерзімділігіне байланысты құрылыста, өнеркәсіпте және қолөнерде кеңінен қолданылатын материал.

Металл түрлері:

✔ Қара металдар: темір, болат (берік, құрылыс және машина жасауда қолданылады).

✔ Түсті металдар: мыс, алюминий, жез (жеңіл, электр өткізгіштігі жоғары).

✔ Қымбат металдар: алтын, күміс, платина (зергерлік бұйымдарда қолданылады).

Практикалық тапсырма: Оқушыларға әртүрлі металдардың үлгілерін зерттеп, олардың ерекшеліктерін сипаттау тапсырмасы беріледі.

3.2. Металды кесу, ию, дәнекерлеу және өңдеу тәсілдері

Металл өңдеу – көркем еңбек пәнінде оқушыларға берік және практикалық бұйымдар жасау дағдыларын қалыптастыратын маңызды технологиялық бағыт. Металмен жұмыс істеу барысында кесу, ию, дәнекерлеу және әртүрлі өңдеу әдістері қолданылады. Бұл бөлімде металл өңдеудің негізгі әдістері қарастырылады.

1. Металды кесу әдістері

Металды қажетті пішінге келтіру үшін қолмен немесе механикалық құралдармен кесу әдістері қолданылады.

Қолмен кесу:

• Темір арасы (ножовка) – жұқа металл табақтарын немесе құбырларды кесуге арналған.

• Металл қайшысы – жіңішке және жұмсақ металдарды кесу үшін.

• Қашау (зубило) – балғамен соғу арқылы металды ойып кесу.

Механикалық кесу:

• Электр ара (болгарка) – металды жылдам және тегіс кесуге мүмкіндік береді.

• Лазерлік кесу – жоғары дәлдікпен металл пішіндерін дайындау үшін.

• Газбен кесу (ацетилен, оттегі) – қалың металдарды кесуде қолданылады.

Практикалық тапсырма: Оқушылар металл табақтан қарапайым фигураларды кесіп, оның шеттерін тегістейді.

2. Металды ию және қалыпқа келтіру

Металл өңдеудің келесі маңызды кезеңі – оны белгілі бір пішінге ию және қалыпқа келтіру.

Қолмен ию:

• Вице (қысқыш) – металл бөлшектерін бекітіп, оларды қолмен ию.

• Балға мен төс – соққы арқылы қажетті пішінді беру.

• Трубкаларды ию – арнайы құрылғылармен немесе қыздыру әдісімен.

Механикалық ию:

• Станокпен ию – үлкен және ауыр металдарды қажетті бұрышқа келтіру.

• Гидравликалық пресс – металл табақтарын қисайту және қалыпқа келтіру үшін.

Практикалық тапсырма: Оқушылар металл сымды ию арқылы кілт ілгіш немесе қарапайым сым өнер туындысын жасайды.

3. Металды дәнекерлеу және біріктіру әдістері

Металл бөлшектерін біріктіру үшін дәнекерлеу және басқа бекіту әдістері қолданылады.

Электрлік дәнекерлеу (сварка)

• Электродпен дәнекерлеу – металл бөлшектерін электр ұшқыны арқылы біріктіру.

• Газбен дәнекерлеу – жоғары температура арқылы металды балқытып біріктіру.

Жұмсақ дәнекерлеу (припой)

• Қалайымен дәнекерлеу – мырыш, мыс, алюминий секілді жұмсақ металдармен жұмыс істеу үшін.

• Электрондық дәнекерлеу (паяльник) – шағын метал бұйымдарын біріктіру.

Механикалық бекіту әдістері:

• Болт пен гайка арқылы бекіту.

• Заклепка (тығын шегелер) – металл табақтарын біріктіру үшін.

• Арнайы желімдер (металл желімі, суық дәнекер).

Практикалық тапсырма: Оқушылар екі металл бөлшегін біріктіру үшін дәнекерлеу немесе бұранда арқылы бекіту жұмысын жасайды.

4. Металл бетіне өңдеу жасау әдістері

Металл бұйымдары сапалы әрі әдемі болуы үшін оларды қосымша өңдеу тәсілдерімен өңдейді.

Механикалық өңдеу:

• Жону (токарлық станокта өңдеу) – цилиндрлік бөлшектер жасау үшін.

• Тегістеу (шлифовка) – металл бетінің тегістігін қамтамасыз ету.

• Жылтырату (полировка) – металл бетіне айнадай жылтыр өң беру.

Сәндік және қорғаныс өңдеуі:

• Күмістеу және алтын жалату – металдың эстетикалық көрінісін жақсарту.

• Эмальдау – түрлі-түсті эмальмен безендіру.

• Лактау және сырлау – металды тот басудан қорғау үшін.

Практикалық тапсырма: Оқушылар кесілген және иілген металл бөлшегін тегістеп, сыр немесе лак жағып өңдейді.

3.3. Металл бұйымдарын жасау және безендіру

Металл бұйымдарын жасау үшін әртүрлі өңдеу әдістері қолданылады.

Тұрмыстық бұйымдар:

• Металл шам қойғыш

• Кілтке арналған ілгіш

• Ұсақ заттарға арналған қорапша

Ұлттық бұйымдар:

• Қамшының темір сабы

• Зергерлік бұйымдар (білезік, жүзік)

• Қылыш, найза сияқты тарихи бұйымдар

Көркем металл бұйымдары:

• Ою-өрнекпен безендірілген панно

• Металл құмыралар

• Темір есіктер мен терезе торлары

Практикалық тапсырма: Оқушылар металдан шағын бұйым жасап, оны ою-өрнекпен безендіреді.

3.4. Қазақтың дәстүрлі металл өңдеу және зергерлік өнері

Қазақ халқының дәстүрлі металл өңдеу өнері ғасырлар бойы дамып, тұрмыс пен сәндік өнердің ажырамас бөлігіне айналған.

Қазақтың дәстүрлі металл бұйымдары:

• Ат әбзелдері (ертоқым, үзеңгі, жүген).

• Қару-жарақтар (қылыш, найза, сауыт).

• Зергерлік бұйымдар (білезік, жүзік, алқа, сырға).

• Тұрмыстық заттар (самаурын, қазан, құмыра).

Зергерлік бұйымдарды жасау әдістері:

• Қалыптау – металды арнайы қалыпқа салып, белгілі бір пішінге келтіру.

• Күмістеу, алтын жалату – металдың бетіне сәндік қабат түсіру.

• Шекіме – металды балғамен соғып, ою-өрнек жасау.

• Оюлау және нақыштау – жұқа металл пластиналарды кесіп, безендіру.

Практикалық тапсырма: Оқушылар мыс немесе алюминий пластинадан шағын оюланған бұйым жасайды.

4-БӨЛІМ. ҚОЛӨНЕР ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ

4.1. Қазақтың ұлттық қолөнері және оның ерекшеліктері

Қазақтың ұлттық қолөнері – халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан материалдық және рухани мәдениетінің ажырамас бөлігі. Ол көшпелі өмір салтымен тығыз байланысты дамып, тұрмыстық қажеттіліктерді өтеу және эстетикалық талғамды қанағаттандыру мақсатында қалыптасты. Қолөнер шеберлері ағаш, металл, тері, киіз, сүйек сияқты табиғи материалдарды пайдалана отырып, күнделікті тұрмысқа қажетті бұйымдар жасап, оларды ұлттық нақыштағы ою-өрнектермен безендірген.

1. Қазақтың ұлттық қолөнерінің негізгі бағыттары

Қазақтың дәстүрлі қолөнері бірнеше негізгі бағыттарға бөлінеді:

Ағаш өңдеу өнері

Ағаш өңдеу қазақ халқының тұрмысында маңызды рөл атқарды. Шеберлер ағаштан жиһаз, ыдыс-аяқ, киіз үй сүйегі, музыкалық аспаптар және басқа да тұрмыстық заттар жасады.

Негізгі ағаш бұйымдары:

• Киіз үй сүйегі (кереге, уық, шаңырақ)

• Сандық, асадал, кебеже

• Ожау, тостаған, қасық

• Домбыра, қобыз

Ағаш өңдеу әдістері:

• Ою-өрнек салу

• Жону және кесу

• Күйдіру және лактау

Практикалық тапсырма: Оқушылар ағаштан жасалған бұйымдарға ою-өрнек ойып, бояу жұмыстарын жүргізеді.

Металл өңдеу және зергерлік өнер

Қазақ зергерлері күміс, алтын, мыс, жез сияқты металдарды өңдеп, зергерлік бұйымдар, қару-жарақ, ат әбзелдері және тұрмыстық заттар жасаған.

Металл бұйымдары:

• Білезік, жүзік, сырға, алқа

• Қылыш, найза, сауыт

• Ат әбзелдері (үзеңгі, ер-тоқым, жүген)

• Қазан, самаурын, темір ыдыстар

Металл өңдеу әдістері:

• Шекіме (металды балғамен бедерлеу)

• Күмістеу, алтын жалату

• Нақыштау және ою-өрнек түсіру

Практикалық тапсырма: Оқушылар мыстан немесе алюминийден шағын сәндік бұйым жасап, оған өрнек салады.

Тері өңдеу және былғары бұйымдар жасау

Қазақ шеберлері теріден киім, аяқ киім, ат әбзелдері, ыдыстар және сөмкелер жасаған. Тері өңдеу – қазақ халқының көшпелі өмір салтымен тығыз байланысты дамыған өнердің бір түрі.

Тері бұйымдары:

• Қамшы, жүген, құйысқан

• Торсық, саба, мес

• Дорба, былғары белдік

Тері өңдеу әдістері:

• Илеу және жұмсарту

• Кесіп пішу және тігу

• Бедерлеу және өрнектеу

Практикалық тапсырма: Оқушылар теріге өрнек түсіріп, шағын белдік немесе әмиян жасайды.

Киіз басу және текемет, сырмақ жасау

Киіз басу өнері қазақ халқының тұрмысында ерекше орын алады. Киізден киіз үйдің жабындары, текемет, сырмақ, киімдер мен аяқ киімдер жасалған.

Киізден жасалатын бұйымдар:

• Текемет – киізден жасалған үлкен төсеніш.

• Сырмақ – өрнектелген кілемше.

• Киіз етік, қалпақ.

Киіз өңдеу әдістері:

• Қолмен басу және престеу

• Бояу және өрнектеу

• Тігу және біріктіру

Практикалық тапсырма: Оқушылар киізден ұлттық өрнегі бар шағын бұйым жасайды.

Сүйек пен мүйіз өңдеу

Сүйек пен мүйізден әртүрлі сәндік және тұрмыстық бұйымдар жасалған.

Сүйектен жасалатын бұйымдар:

• Ер-тоқым әшекейлері

• Қамшы сабы

• Зергерлік бұйымдар

Сүйек өңдеу әдістері:

• Оюлап қашау

• Бояу және әрлеу

• Металмен біріктіру

Практикалық тапсырма: Оқушылар сүйек немесе мүйізге ою-өрнек салып, безендіреді.

2. Қазақ қолөнерінің ерекшеліктері

Көшпелі өмір салтына бейімділігі – қазақтың қолөнер бұйымдары көшіп-қонуға ыңғайлы, жеңіл және берік болды.

Табиғи материалдарды пайдалану – тек табиғи ағаш, металл, тері, киіз, сүйек қолданылды.

Ою-өрнектердің символдық мәні – әрбір өрнектің өзіндік мағынасы бар (қошқар мүйіз, сынық мүйіз, ирек су).

Ұрпақтан-ұрпаққа берілуі – шеберлік әке-баладан жалғасып, арнайы ұстаханаларда үйретілді.

Практикалық және эстетикалық үйлесім – бұйымдар әрі әдемі, әрі пайдалы болды.

4.2. Ағаш өңдеу және ұлттық ою-өрнек

Ағаш – қазақ халқының дәстүрлі тұрмысында кеңінен қолданылған материал. Оқушыларға ағаштан ыдыс-аяқ, сандық, бесік, жиһаз және басқа бұйымдар жасауды үйрету маңызды.

Ағаштан жасалатын ұлттық бұйымдар:

• Оюланған сандық

• Қазақтың дәстүрлі қасығы мен табағы

• Ат әбзелдерінің ағаш бөлшектері

Ағашқа ою-өрнек салу әдістері:

• Геометриялық өрнектер (үшбұрыш, сызықтар)

• Өсімдік тектес оюлар (жапырақ, гүл)

• Зооморфтық өрнектер (қошқар мүйіз, аң бейнесі)

Практикалық тапсырма: Оқушылар ағаш тақтайшаға қазақтың ұлттық ою-өрнегін ойып жасау немесе өрнектің эскизін сызу.

4.3. Тері өңдеу және ұлттық бұйымдар жасау

Тері – ерте заманнан бері қазақ халқының тұрмысында қолданылған материал. Одан қамшы, белдік, ер-тоқым, дорба, қорамса секілді бұйымдар жасалған.

Ұлттық тері бұйымдары:

• Ат әбзелдері (қамшы, құйысқан, өмілдірік)

• Көшпенді тұрмыста қолданылған бұйымдар (қапшық, торсық, көкпар сайысында қолданатын дорбалар)

Тері өңдеу әдістері:

• Илеу – теріні жұмсарту және өңдеуге дайындау

• Былғарыны өрнектеу – бедерлі оюлар жасау

• Кесіп пішу және тігу – бұйымдарды құрастыру

Практикалық тапсырма: Теріге ою-өрнек түсіру, белдік немесе шағын қап жасау.

4.4. Металл өңдеу және қазақтың зергерлік өнері

Металл өңдеу – қазақ халқының көшпелі мәдениетінде ерекше дамыған қолөнер түрі. Көркем еңбек сабағында оқушыларға зергерлік бұйымдар жасау, металды қалыпқа келтіру және өңдеу технологияларын үйретуге болады.

Қазақтың дәстүрлі металл бұйымдары:

• Ерлерге арналған зергерлік бұйымдар (білезік, жүзік, белдік, қылыш, қалқан)

• Тұрмыстық бұйымдар (пышақ, ошақ, самаурын)

• Әшекейлеу әдістері (қаю, қаптау, күмістеу, нақыштау)

Металл өңдеу тәсілдері:

• Шекіме әдісі – металға балғамен ою түсіру

• Күмістеу, алтын жалату – сәндік өңдеу

• Металды қалыпқа келтіру және өрнектеу

Практикалық тапсырма: Қарапайым металл бұйым жасап, оны ою-өрнекпен әшекейлеу.

4.5. Қазақтың ұлттық сәндік-қолданбалы өнерін жаңғырту

Қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнері – ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық мәдениеттің маңызды бөлігі. Ол тек әсемдік үшін ғана емес, тұрмыстық қажеттіліктерді өтеу, рухани құндылықтарды сақтау, ұрпақтан-ұрпаққа дәстүрді жеткізу мақсатында дамыған. Бүгінгі таңда бұл өнерді жаңғырту – ұлттық мұраны сақтаудың және оны жаңа заман талабына сай дамытудың басты жолдарының бірі.

1. Сәндік-қолданбалы өнерді жаңғыртудың маңызы

Ұлттық мәдениетті сақтау – дәстүрлі әдістер мен ою-өрнектерді қайта жаңғырту.

Қазіргі заманмен үйлестіру – сәндік-қолданбалы өнерді заманауи дизайн мен технологиялармен ұштастыру.

Кәсіпкерлік және туризмді дамыту – ұлттық нақыштағы өнімдерді жасау арқылы жаңа нарықтарға шығу.

Жастардың қызығушылығын арттыру – қолөнерді мектеп бағдарламасына енгізу және жаңа әдістермен үйрету.

2. Қазақтың сәндік-қолданбалы өнерін жаңғырту жолдары

Дәстүрлі материалдар мен әдістерді сақтау

Ұлттық бұйымдардың түпнұсқалық сипатын сақтау үшін дәстүрлі материалдарды қолдану маңызды.

Ағаш өңдеу – киіз үй сүйегі, жиһаз, тұрмыстық бұйымдар.

Тері және былғары – қамшы, белдік, аяқ киім.

Киіз басу – сырмақ, текемет, ұлттық киімдер.

Металл өңдеу – зергерлік бұйымдар, ат әбзелдері.

Практикалық тапсырма: Оқушылар дәстүрлі материалдарды пайдаланып, ұлттық стильдегі шағын бұйым жасайды.

Заманауи технологияларды қолдану

Қазіргі заманғы технологиялар мен инновациялар ұлттық сәндік-қолданбалы өнерді дамытуға жаңа мүмкіндік береді.

Лазерлік кесу және нақыштау – ою-өрнектерді дәл және тез түсіруге мүмкіндік береді.

3D модельдеу және басып шығару – жаңа технологиямен ұлттық бұйымдарды жаңғырту.

Сандық кестелеу машиналары – ұлттық нақыштағы киімдерді жылдам және сапалы тігу.

Компьютерлік графика және дизайн – қазақ оюларын заманауи стильде жасау.

Практикалық тапсырма: Оқушылар 3D-принтер немесе лазерлік кесу арқылы ұлттық нақыштағы бұйым жасайды.

Қолөнерді қазіргі заманғы сән және интерьерде қолдану

Қазақтың сәндік-қолданбалы өнері заманауи киім, зергерлік бұйымдар, интерьер дизайны сияқты салаларда кеңінен қолданылуда.

Киім дизайнында қолдану – ұлттық оюлары бар заманауи стильдегі көйлек, костюм, пальто жасау.

Зергерлік өнерде жаңғырту – күміс және алтын бұйымдарға қазақтың дәстүрлі өрнектерін салу.

Интерьер дизайнында пайдалану – ұлттық нақыштағы кілемдер, сәндік паннолар, ағаш жиһаздар.

Сән аксессуарларында қолдану – ұлттық оюлармен безендірілген сөмкелер, белдіктер, әшекей бұйымдар.

Практикалық тапсырма: Оқушылар заманауи киім немесе аксессуарларға ұлттық оюларды қолдану бойынша эскиз жасайды.

Сәндік-қолданбалы өнерді кәсіпкерлікке айналдыру

Ұлттық сәндік-қолданбалы өнерді шағын бизнес ретінде дамыту – мәдениетті сақтаудың және экономиканы дамытудың тиімді жолы.

Авторлық бұйымдар жасау – қолөнер шеберлері жасаған ұлттық нақыштағы эксклюзивті өнімдер.

Қолөнер жәрмеңкелері және көрмелер – ұлттық бұйымдарды халыққа таныстыру.

Онлайн-дүкендер мен әлеуметтік желілер – ұлттық стильдегі тауарларды интернет арқылы сату.

Туристік өнімдер – қазақ мәдениетін насихаттайтын кәдесыйлар жасау.

Практикалық тапсырма: Оқушылар “Ұлттық бұйымдар бизнесі” тақырыбында шағын бизнес-жоспар жасап, оны таныстырады.

3. Қазақтың ұлттық сәндік-қолданбалы өнерін жаңғыртудағы жетістіктер

Қазақстандық дизайнерлер мен шеберлердің халықаралық жетістіктері – ұлттық нақыштағы киімдер, зергерлік бұйымдар әлемдік сән көрсетілімдерінде жоғары бағалануда.

Этно-туризмнің дамуы – шетелдік туристер қазақтың қолөнеріне ерекше қызығушылық танытуда.

Жастардың қызығушылығының артуы – сәндік-қолданбалы өнерді оқыту мектептерде, жоғары оқу орындарында және арнайы курстарда кеңінен енгізілуде.

5-БӨЛІМ. ЗАМАНАУИ МАТЕРИАЛДАРМЕН ЖҰМЫС

5.1. Пластик және полимер материалдарын өңдеу

Пластик – жеңіл, төзімді және әртүрлі салаларда қолданылатын материал. Оқушыларға пластик пен полимерлердің түрлерін, оларды өңдеу әдістерін үйрету маңызды.

Пластик түрлері:

✔ Термопластиктер – қыздырғанда жұмсарып, қайта қалыптасатын пластиктер (ПВХ, полиэтилен).

✔ Дюропласттар – жоғары температураға төзімді, қайта өңдеуге келмейтін пластиктер (бакелит, эпоксид шайырлары).

Пластик өңдеу әдістері:

✔ Кесіп өңдеу – пластик табақтарды лазер немесе қолмен кесу.

✔ Ию және қалыптау – қыздыру арқылы қажетті пішін беру.

✔ Байланыстыру – желімдеу немесе дәнекерлеу.

Практикалық тапсырма: Оқушылар пластиктен ұсақ бұйым жасап, оны безендіреді.

5.2. 3D модельдеу және лазерлік кесу технологиялары

3D модельдеу және лазерлік кесу – заманауи өндірісте кеңінен қолданылатын әдістер.

3D модельдеудің артықшылықтары:

• Кез келген күрделі пішіндерді жасауға мүмкіндік береді.

• Өндірістік және көркемдік мақсаттарда қолданылады.

• Прототип жасау және инженерлік жобаларда тиімді.

Лазерлік кесу:

• Жоғары дәлдікпен кесу және ою жүргізу.

• Ағаш, металл, пластик өңдеуге қолайлы.

• Ұлттық ою-өрнектер мен күрделі дизайн жасауға мүмкіндік береді.

Практикалық тапсырма: Оқушылар 3D принтерде бұйым моделін жасап, оны басып шығарады немесе лазерлік кесу арқылы ою-өрнек жасайды.

5.3. Электронды құрылғылармен жұмыс жасау (Arduino, робототехника негіздері)

Электроника және робототехника – техникалық шығармашылықтың жаңа бағыты.

Arduino платформасы:

• Қарапайым схемалар жасау.

• Сенсорлар мен жарықдиодтармен жұмыс.

• Программалау негіздерін үйрену.

Робототехника негіздері:

• Моторлар мен контроллерлерді басқару.

• Қарапайым робот құрастыру.

• Электрондық құрылғыларды қолдану.

Практикалық тапсырма: Оқушылар Arduino негізінде жарық диодтары бар шағын құрылғы жасап, оны бағдарламалайды.

6-БӨЛІМ. ДИЗАЙН ЖӘНЕ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖОБАЛАР

Дизайн – өнер мен техниканың үйлесімі арқылы эстетикалық және функционалды өнімдерді жасауға бағытталған сала. Көркем еңбек пәнінде дизайн мен шығармашылық жобалар оқушылардың шығармашылық ойлауын дамытып, оларға өз идеяларын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Бұл бөлімде графикалық дизайн, инженерлік дизайн, макет және прототип жасау, жобалық жұмыстарды ұйымдастыру әдістері қарастырылады.

6.1. Графикалық дизайн және композиция заңдылықтары

Графикалық дизайн дегеніміз не?

Графикалық дизайн – визуалды ақпаратты эстетикалық және түсінікті етіп жеткізу үшін қолданылатын көркемдік бағыт. Ол жарнамадан бастап, өнім дизайны мен веб-дизайнға дейін әртүрлі салаларда қолданылады.

Графикалық дизайнның негізгі элементтері:

• Түс үйлесімі – жылы және суық түстерді дұрыс қолдану.

• Композиция – нысандар мен элементтердің дұрыс орналасуы.

• Шрифттер мен типография – ақпаратты түсінікті және әдемі ету.

• Графикалық элементтер – логотиптер, белгілер, символдар.

Қолданылатын бағдарламалар:

• Adobe Photoshop – сурет өңдеу және дизайн жасауға арналған.

• Adobe Illustrator – векторлық графика және логотиптер дайындау үшін.

• CorelDRAW – полиграфия және жарнама жасауға қолайлы.

• Canva – қарапайым графикалық дизайн жасауға арналған онлайн құрал.

Практикалық тапсырма: Оқушылар Canva немесе CorelDRAW арқылы логотип немесе афиша дизайнын жасап, оны қағазға басып шығарады.

6.2. Инженерлік дизайн: макет және прототип жасау

Инженерлік дизайн – өнімнің немесе құрылғының макетін, сызбасын немесе 3D моделін жасау процесі. Бұл әдіс шығармашылық ойлауды, техникалық білімді және инженерлік шешімдерді біріктіреді.

Макет жасау әдістері:

• Қағаз және картон макеттері – ғимараттардың, көпірлердің және басқа инженерлік құрылымдардың үлгілерін жасау үшін.

• 3D принтерде прототип жасау – шағын өндіріс пен тәжірибелік жобалар үшін.

• Ағаш пен пластиктен макет жасау – қолөнер мен инженерияда қолданылады.

Инженерлік дизайн кезеңдері:

1. Идеяны зерттеу және концепцияны анықтау – жобаның мақсаты мен қажеттілігін анықтау.

2. Эскиз жасау – қағазда немесе цифрлық форматта бастапқы сызбалар жасау.

3. Сызба немесе 3D модель дайындау – арнайы бағдарламаларда модельдеу.

4. Макет немесе прототип жасау – материалдарды қолданып, нақты үлгі жасау.

5. Тестілеу және жетілдіру – қателерді түзетіп, жобаны жетілдіру.

Қолданылатын бағдарламалар:

• AutoCAD – инженерлік сызбалар мен 3D модельдер жасауға арналған.

• Tinkercad – қарапайым 3D модельдеуге арналған онлайн құрал.

• SketchUp – архитектуралық жобалар мен макеттер үшін.

Практикалық тапсырма: Оқушылар қағаздан немесе ағаштан архитектуралық макет жасайды (мысалы, көпір, ғимарат, шағын тұрғын үй жобасы).

6.3. Көркем еңбек сабағындағы жобалық жұмыс әдістері

Жобалық жұмыс әдісі – оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытып, олардың өз бетінше зерттеу жүргізу, іздену және практикалық жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыратын тиімді оқыту тәсілі. Көркем еңбек сабағында жобалық әдісті қолдану оқушылардың қызығушылығын арттырып, оларды нақты өмірлік жағдайларда шығармашылық шешімдер қабылдауға үйретеді.

1. Жобалық әдістің маңызы

• Оқушылардың зерттеушілік және шығармашылық қабілеттерін дамыту.

• Теорияны практикамен ұштастыру.

• Топтық және жеке жұмыс жасау дағдыларын жетілдіру.

• Кәсіби бағдар беру – оқушылардың болашақ мамандығын таңдауға көмектесу.

• Өз бетінше іздену, шешім қабылдау және оны қорғау қабілетін дамыту.

2. Жобалық жұмыс кезеңдері

Жобалық жұмыс 5 негізгі кезеңнен тұрады:

Тақырып таңдау және мақсат қою

• Оқушы немесе мұғалім тақырыпты анықтайды.

• Жобаның мақсаты мен күтілетін нәтижелері белгіленеді.

Мысал тақырыптар:

• “Қазақтың ұлттық қолөнері: заманауи трендтер”

• “Эко-дизайн: қалдық материалдардан сәндік бұйым жасау”

• “3D-принтер көмегімен ұлттық нақыштағы аксессуар жасау”

Ақпарат жинау және зерттеу жүргізу

• Оқушы тақырыпқа байланысты материалдар іздейді (кітаптар, интернет, сұхбат).

• Қажет болса, шеберлермен кездесіп, кеңес алады.

Практикалық мысал:

“Қазақ ою-өрнектерінің мағынасы” тақырыбында оқушы әртүрлі оюларды зерттеп, олардың атауын, қолданылу аясын анықтайды.

Жобаны жоспарлау және материалдарды дайындау

• Бұйымның эскизі немесе сызбасы жасалады.

• Жұмысқа қажетті материалдар мен құралдар анықталады.

• Жұмысты орындау реттілігі жазылады.

Мысал:

“Ұлттық өрнегі бар сөмке жасау” жобасында оқушы алдымен сөмкенің дизайнын салады, содан кейін материал мен құралдарды дайындайды.

Жобаны орындау (құрастыру және жасау процесі)

• Жоспарға сәйкес жоба жүзеге асырылады.

• Жасалған бұйым өңделіп, безендіріледі.

• Қажет болса, эксперименттік тәсілдер қолданылады.

Мысал:

“Қазақтың дәстүрлі тері бұйымдары” жобасы бойынша оқушы былғарыдан әмиян тігіп, оны бедерлі өрнекпен сәндейді.

Жобаны таныстыру және қорғау

• Дайын өнім көрмеге немесе презентацияға ұсынылады.

• Оқушы өз жұмысының маңыздылығын, қолдану аясын және ерекшеліктерін түсіндіреді.

• Мұғалім мен оқушылар кері байланыс береді.

Мысал:

“3D модельдеу арқылы ұлттық нақыштағы сувенир жасау” жобасында оқушы 3D-принтерде басылған бұйымды көрсетіп, оның жасалу процесін түсіндіреді.

3. Жобалық жұмыс түрлері

Жобалық жұмыстың бірнеше түрі бар:

1. Зерттеу жобасы

• Белгілі бір қолөнер бағытын немесе технологияны зерттеу.

• Мысалы: “Қазақтың зергерлік бұйымдары: күмістің маңызы”

2. Шығармашылық жоба

• Жаңа өнімді әзірлеу және жасау.

• Мысалы: “Қазақтың ұлттық өрнектері бар футболка дизайны”

3. Тәжірибелік жоба

• Жаңа әдісті сынап көру.

• Мысалы: “Металлға өрнек салудың заманауи тәсілдері”

4. Ақпараттық жоба

• Презентация, макет немесе постер жасау.

• Мысалы: “Қазақстандағы сәндік-қолданбалы өнердің дамуы”

5. Инженерлік-технологиялық жоба

• Конструкторлық және өндірістік бағыттағы жұмыстар.

• Мысалы: “Киізден жасалған заманауи аксессуарлар”

4. Жобалық жұмысты бағалау критерийлері

Жобалық жұмысты бағалау үшін келесі критерийлер қолданылады:

№	Бағалау өлшемдері	Ұпай
1	Жобаның өзектілігі мен жаңашылдығы	10
2	Материал жинау және зерттеу сапасы	15
3	Жұмысты орындау шеберлігі	25
4	Бұйымның эстетикалық безендірілуі	20
5	Презентация және қорғау деңгейі	20
6	Шығармашылық және технологиялық шешімдер	10
	Барлығы	100 ұпай

Практикалық тапсырма: Оқушылар бірін-бірі бағалайды және өз жұмысына талдау жасайды.

5. Жобалық әдісті қолданудың тиімділігі

Оқушылардың өз бетінше жұмыс істеу дағдылары дамиды.

Ізденіс, шығармашылық және инженерлік ойлау қабілеттері артады.

Оқушылар заманауи технологиялар мен ұлттық дәстүрлерді ұштастыруды үйренеді.

Нақты өмірде қолдануға болатын өнімдер жасалады.

6.4. Көркем еңбек және кәсіпкерлік

Көркем еңбек тек шығармашылық қабілеттерді дамытып қана қоймай, болашақта кәсіпкерлікке бейімделуге мүмкіндік береді.

Кәсіпкерлікке қатысты дағдылар:

• Өнімнің дизайнын жасау.

• Маркетинг және жарнама негіздерін меңгеру.

• Өз бұйымдарын нарыққа шығару.

Оқушылардың шағын кәсіпкерлік жобалары:

• Қолөнер бұйымдарын жасау және сату.

• Дизайнерлік футболкалар немесе аксессуарлар өндіру.

• 3D принтерде жасалған өнімдерді сату.

Практикалық тапсырма: Оқушылар өздері жасаған бұйымдарды әлеуметтік желіде жарнамалап, сату стратегиясын әзірлейді.

7-БӨЛІМ. ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕР ЖӘНЕ ҮЙ ТҰРМЫСЫНА АРНАЛҒАН БҰЙЫМДАР

Қолданбалы өнер тұрмыстық қажеттіліктерді өтеу үшін жасалған бұйымдарды қамтиды. Қазақ халқы тұрмыста қолданылатын ағаш, металл, киіз, былғарыдан жасалған бұйымдарды безендіріп, оларды сәндік-қолданбалы өнердің ерекше үлгісіне айналдырды. Қазіргі кезде бұл бұйымдар тек тұрмыстық қажеттілік үшін ғана емес, интерьер дизайнында, заманауи сәндік бұйымдар жасауда кеңінен қолданылады.

7.1. Тұрмыстық ағаш және металл бұйымдарын жасау

1. Ағаштан жасалатын тұрмыстық бұйымдар

Ағаш өңдеу – қазақ халқының дәстүрлі қолөнерінің маңызды бағыттарының бірі. Бүгінгі таңда ағаштан жасалған бұйымдар экологиялық тазалығы мен ұзақ мерзімділігінің арқасында қайта танымал болуда.

Тұрмыстық ағаш бұйымдары:

• Ас үй жабдықтары: қасық, ожау, табақ, нан тақтайшасы.

• Сақтау және безендіру бұйымдары: сандық, кебеже, асадал, киім ілгіш, кілт сақтайтын жәшік.

• Жиһаз: үстелдер, орындықтар, кітап сөрелері, гүл қойғыштар.

• Музыкалық аспаптар: домбыра, қобыз.

Ағашты өңдеу тәсілдері:

• Жону және кесу – ағаштың қажетті бөліктерін қалыптастыру.

• Ою-өрнек салу – бұйымдарға ұлттық нақыш беру.

• Жылтырату және лактау – ағаштың беріктігін арттыру және сыртқы түрін жақсарту.

Практикалық тапсырма: Оқушылар ағаштан қарапайым сөре немесе қасық жасап, оны ұлттық ою-өрнекпен безендіреді.

2. Металдан жасалатын тұрмыстық бұйымдар

Металл өңдеу – қазақтың ұлттық қолөнерінің тағы бір маңызды бағыты. Бұрынғы заманнан бері темір ұсталары пышақ, ат әбзелдері, тұрмыстық және сәндік бұйымдар жасаумен айналысты.

Тұрмыстық металл бұйымдары:

• Ас үй жабдықтары: қазан, самаурын, пышақ, қасық.

• Шаруашылыққа арналған бұйымдар: кілт ілгіштер, темір сөрелер.

• Сәндік металл бұйымдары: қабырғаға арналған сәндік панно, шам қойғыштар.

• Қауіпсіздік және құрылыс бұйымдары: қақпа, есік торлары, құлыптар.

Металды өңдеу әдістері:

• Қолмен және механикалық кесу.

• Балғамен соғу арқылы пішіндеу.

• Оюлап өрнектеу және бедерлеу.

• Дәнекерлеу және бекіту.

Практикалық тапсырма: Оқушылар металл пластинадан қарапайым сәндік бұйым жасап, оны өрнектермен безендіреді.

7.2. Құрылыс және жөндеу жұмыстарының негіздері

Құрылыс және жөндеу жұмыстары – күнделікті өмірде жиі кездесетін қажетті дағдылардың бірі. Бұл бөлімде құрылыс материалдарын дұрыс таңдау, жөндеу және интерьер дизайны элементтерін жасау негіздері қарастырылады.

1. Құрылыс материалдарын таңдау және қолдану

Ағаш – жиһаз, еден, төбе жабыны үшін.

Металл – қақпалар, торлар, бекіткіш бұйымдар үшін.

Кірпіш пен гипсокартон – қабырғалар мен интерьер дизайны үшін.

Бояу және әрлеу материалдары – интерьер безендіру үшін.

Құрылыс материалдарының ерекшеліктері:

• Ағаш экологиялық таза және жеңіл.

• Металл берік және ұзақ мерзімді.

• Гипсокартон икемді және әрлеу үшін ыңғайлы.

Практикалық тапсырма: Оқушылар шағын макет жасап, әртүрлі құрылыс материалдарының қасиеттерін зерттейді.

2. Жөндеу жұмыстарының негіздері

Жиһаз құрастыру және жөндеу

• Жиһаз бөліктерін дұрыс бекіту.

• Ескі жиһазды қалпына келтіру.

Қабырғалар мен төбені жөндеу

• Бояу және түсқағаз жабыстыру әдістері.

• Гипсокартонмен әрлеу.

Электр және сантехникалық жұмыстардың негіздері

• Қарапайым электр сымдарын қосу.

• Су құбырларын ауыстыру.

Практикалық тапсырма: Оқушылар ескі жиһаздың беткі қабатын тегістеп, жаңа бояу жағады.

7.3. Экологиялық таза және қайта өңделетін материалдарды пайдалану

Қазіргі заманда экологиялық таза материалдарды пайдалану және қайта өңдеу маңызды экологиялық мәселелердің бірі болып табылады.

1. Экологиялық таза материалдарды қолдану

Табиғи ағаш және бамбук – жиһаз, ыдыс жасау үшін.

Киіз және табиғи маталар – интерьер және сәндік бұйымдар үшін.

Эко-бояулар мен лактар – қоршаған ортаға зиянсыз әрлеу материалдары.

Артықшылықтары:

• Денсаулыққа қауіпсіз.

• Табиғатқа зияны аз.

• Қайта өңдеуге жарамды.

Практикалық тапсырма: Оқушылар экологиялық таза материалдардан сәндік бұйымдар жасап, олардың қоршаған ортаға әсерін талдайды.

2. Қайта өңделетін материалдарды пайдалану

Қайта өңдеуге болатын материалдарды қолдану қоршаған ортаға жағымды әсер етеді және шығармашылық жобаларға жаңа идеялар ұсынады.

Пластик бөтелкелер – сәндік бұйымдар, гүл отырғызғыштар.

Қағаз және картон – макет жасау, қағаз бұйымдар.

Шыны қалдықтары – витраждар мен әйнек паннолар.

Қайта өңдеудің пайдасы:

• Қоршаған ортаны қорғау.

• Шығынды азайту.

• Эстетикалық және шығармашылық тұрғыда қолдану.

Практикалық тапсырма: Оқушылар қалдық материалдардан пайдалы бұйым жасап, оның экологиялық маңызын түсіндіреді.

ҚОРЫТЫНДЫ

Бұл әдістемелік құрал “Көркем еңбек” (ұлдар) пәнін оқытатын мұғалімдерге көмекші құрал ретінде әзірленді. Құралда ағаш және металл өңдеу, тұрмыстық бұйымдар жасау, сәндік-қолданбалы өнер, құрылыс және жөндеу жұмыстары, экологиялық таза материалдарды пайдалану сияқты тақырыптар қамтылды.

Көркем еңбек – оқушылардың шығармашылық және технологиялық қабілеттерін дамытуға, ұлттық мәдениетті меңгеруге және практикалық дағдыларын қалыптастыруға бағытталған пән. Сондықтан бұл әдістемелік құралда практикалық тапсырмалар, жобалық жұмыстар, бағалау әдістері мен шығармашылық тәсілдер ұсынылды.

Құралдың негізгі мақсаты:

Оқушылардың қолөнер және технологиялық дағдыларын дамыту.

Қазақтың дәстүрлі қолөнері мен заманауи технологияларды үйлестіру.

Тұрмыстық бұйымдар жасауды үйрету арқылы функционалдық сауаттылықты арттыру.

Экологиялық таза және қайта өңделетін материалдарды пайдаланудың маңызын түсіндіру.

Оқушыларды кәсіпкерлікке және инновациялық ойлауға баулу.

Бұл әдістемелік құрал мұғалімдерге сабақ процесін тиімді ұйымдастыруға, оқушылардың қызығушылығын арттыруға және кәсіби бағдар беруге көмектеседі.

Күтілетін нәтижелер:

Оқушылар тұрмыстық ағаш және металл бұйымдарын жасау дағдыларын меңгереді.

Жобалық жұмыстар арқылы шығармашылық ойлау қабілеттерін дамытады.

Қазақтың ұлттық сәндік-қолданбалы өнерін меңгеріп, оны жаңғыртуға атсалысады.

Экологиялық таза және қайта өңделетін материалдарды пайдаланудың маңызын түсінеді.

Құрылыс және жөндеу жұмыстарының негізгі әдістерін тәжірибе жүзінде қолданады.

Көркем еңбек сабағы оқушыларға шығармашылық еркіндік беріп, олардың өз қабілеттерін дамытуға мүмкіндік жасайтын пән болғандықтан, бұл әдістемелік құрал мұғалімдер үшін бағдарламаны тиімді жүзеге асыруға арналған көмекші ресурс бола алады.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Қазақтың сәндік-қолданбалы өнері / Өмірбекова С. – Алматы: Өнер, 2018.

2. Технология пәнін оқыту әдістемесі / Әлімқұлов Т. – Астана: Фолиант, 2020.

3. Қолөнер және көркем еңбек негіздері / Қалиева Ш. – Алматы: Мектеп, 2019.

4. Ағаш өңдеу технологиясы / Сәрсенов А. – Нұр-Сұлтан: Кәсіпкер, 2021.

5. Металл өңдеу және дизайн / Есімханұлы Б. – Қарағанды: Полиграфия, 2022.

6. Қазақтың зергерлік өнері / Байжігітов М. – Алматы: Ғылым, 2017.

7. Құрылыс және жөндеу жұмыстарының негіздері / Дүйсенов А. – Шымкент: Университет, 2021.

8. Экологиялық таза және қайта өңделетін материалдар / Сағындықова Л. – Өскемен: Экология баспасы, 2020.

9. Көркем еңбек пәні бойынша жобалық жұмыс әдістері / Мұхамбетжанова Қ. – Алматы: Білім, 2022.

10. Сәндік-қолданбалы өнердің заманауи бағыттары / Омаров Н. – Ақтөбе: Өнер академиясы, 2019.

Қосымша интернет-ресурстар:

• www.kazdesign.kz – Қазақстандағы сәндік-қолданбалы өнер жаңалықтары

• www.artisan.kz – Қолөнер және технологиялар

• www.technodesign.kz – Инженерлік дизайн және макет жасау

• www.ekomaterial.kz – Экологиялық таза материалдар туралы ақпарат